Sanda Ćorac

student Doktorskih studija

Pravnog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu

 

UDK: 37.014.1 - 053.2 (=214.58)

Primljeno: 19. novembar 2009.

Stručni članak

 

PRAVO DETETA NA OBRAZOVANjE

 U IZBEGLIČKOJ ROMSKOJ POPULACIJI

(kamp Česmin Lug)

 

 

Obrađeno je pitanje poštovanja prava deteta na obrazovanje kao jednog od osnovnih i fundamentalnih prava koje je detetu garantovano Konvencijama, Ustavom i zakonom. U radu je korišćeno i istraživanje sprovedeno u jednoj marginalizovanoj društvenoj grupi koja je po mnogo čemu specifična, ali je na ovom mestu izložen samo deo tog istraživanja, koje predstavlja studiju preseka, a odnosi se na ispitanike koji čine prognanu Romsku nacionalnu manjinu  smeštenu u izbegličke kampove na severu Kosova i Metohije.

Ključne reči: Pravo deteta na obrazovanje, Romska nacionalna  manjina, problem Roma na Kosovu i Metohiji; pravo deteta, izbeglice

 

 

I. Uvod

 

 

Svako društvo očekuje da deca koja u njemu žive odrastu u sposobne i odgovorne građane koji će doprineti dobrobiti zajednice. Samim rođenjem detetu pripadaju izvesna prava, kojima se ono zaista uvažava kao ličnost u skladu sa njegovim emocionalnim, mentalnim, ali i svim drugim sposobnostima.

„Detetu, sa obzirom na njegovu fizičku i mentalnu nezrelost, potrebni su posebna zaštita i briga, uključujući i odgovarajuću pravnu zaštitu, kako pre, tako i posle rođenja.”[1]

Prava deteta kao nerazdvojivi deo ljudskih prava, podrazumevaju obezbeđenje uslova za bezbedan život i razvoj deteta u zdravom okruženju, sa ciljem da dete ostvari svoje realne potencijale i na taj način doprinese široj društvenoj zajednici. Dakle, to su prava koja svako dete ima, bez obzira u kojoj državi živi, u kom političkom, kulturnom ili ekonomskom okruženju i u skladu sa kakvim tradicijama, običajima i verovanjima se razvija. Sadržina ovih prava je prilagođena ciljevima koji se žele postići, a to su socijalna sigurnost i razvoj dece, ali se ostvarivanje ovih ciljeva najviše vezuje za porodicu, odnosno roditelje, a potom za državu. [2]

Korak ka uobličavanju mehanizma za zaštitu prava deteta predstavlja donošenje Porodičnog zakona,[3] koji je imao za cilj da se u Srbiji oblast porodičnih odnosa normativno uskladi sa savremenim evropskim zakonodavstvom, ali i praksom, uz puno uvažavanje novog karaktera porodičnih odnosa i savremenog koncepta prava čoveka, a posebno prava deteta.[4]

 

A.    Pravo deteta na obrazovanje

 

Uslovi za razvoj ličnosti, do nivoa koji je čini kadrom da postupa slobodno, odgovorno i u skladu sa sopstvenim sistemom vrednosti i ciljeva  podrazumevaju obezbeđivanje prava dece u dve ravni: prva je, prava na jednake mogućnosti u pogledu korišćenja društvenih resursa, odnosno obrazovanja, zdravlja, kulture, informisanja i sl., a druga se odnosi na pravo na zaštitu, koja moraju uspostaviti balans između aktivnosti roditelja i samostalnog udela deteta.[5]

Obrazovanje je pedagoški proces i rezultat usvajanja znanja, umenja i navika posredstvom škole i drugih faktora, kao što su porodica, kulturne ustanove, sredstva javnog informisanja, ali i ličnih napora koji doprinose formiranju ličnosti i vode samoodređenju.[6] Jedno je od osnovnih i najvažnijih prava za svako dete, ali je istovremeno i preduslov opšteg razvoja svakog društva. Ima za cilj eliminaciju nepismenosti i neznanja, razvoj ličnosti i obdarenosti deteta, ali i razvoj njegovih mentalnih i psihičkih sposobnosti. Najzad, obrazovanjem je olakšan pristup nauci, tehničkom znanju i svim informacijama savremene tekovine. Krajnji cilj obrazovanja je intelektualno osposobljavanje, pa dete obrazovanjem treba da bude usmereno i na pripremu za samostalan i odgovoran život, razvoj poštovanja svojih roditelja, kulturnog identiteta jezika i vrednosti, nacionalnih vrednosti zemlje u kojoj živi, ali i civilizacija koje su različite od njegove.

U ovoj oblasti od posebnog značaja je Konvencija protiv diskriminacije u obrazovanju, kojom se zabranjuje diskriminacija zasnovana na rasi, boji, polu, jeziku, veri, političkom ili drugom uverenju, nacionalnom ili društvenom poreklu, ekonomskim uslovima ili rođenju. [7]

Ustavnim i zakonskim normama utvrđeno je obavezno i besplatno osnovno osmogodišnje školovanje.[8] Dete ima pravo na obrazovanje u skladu sa svojim sposobnostima, željama i sklonostima, a dete koje je navršilo 15. godinu života i sposobno je za rasuđivanje može samo odlučiti koju će srednju školu pohađati.[9] Što se tiče daljeg školovanja deteta, država je dužna da podstiče razvoj različitih oblika srednjoškolskog obrazovanja i učini ga dostupnim svoj deci, te da omogući svima sticanje visokog obrazovanja na osnovu individualnih sposobnosti. Međutim, glavnu ulogu imaju njegovi roditelji prema svojim mogućnostima. To znači da ne postoji pravna obaveza roditelja da osiguraju detetu srednje ili visoko stručno obrazovanje.[10] Dalje, kod pitanja obrazovanja posebno je značajna odredba Konvencije o pravima deteta koja zahteva preduzimanje potrebnih mera da se disciplina u školi sprovodi na način primeren ljudskom dostojanstvu deteta, odnosno da su sve forme fizičkog kažnjavanja apsolutno neprihvatljive.[11]

 

B. Romska nacionalna manjina

 

Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, Romi su priznati za manjinu.[12] Pripadnicima nacionalne manjine jemči se ravnopravnost pred zakonom i jednaka zakonska zaštita,[13] pa obzirom da zakonski propisi zabranjuju diskriminaciju po svakom osnovu, smatraju se ravnopravnim građanima zemlje u kojoj su nastanjeni. Međutim, praksa i njihov svakodnevni život su drugačiji. Teški uslovi života, diskriminacija, kršenje prava, siromaštvo, rasistički klišei, predrasude i stereotipovi, ali i činovi nasilja nad Romima, nisu nepoznanica i uglavnom ostaju ignorisani. Posebno su ugrožena romska deca, koja zbog siromaštva i socijalne isključenosti nemaju šansu da ostvare svoja osnovna prava.[14] Suočavaju se sa mnogim teškoćama i preprekama u pristupu obrazovanju i na taj način se ciklus deprivacije i izolacije obnavlja.[15]

Na inicijativu Svetske banke i drugih međunarodnih razvojnih institucija period od 2005. do 2015. godine proglašen je Dekadom Roma,[16] a ima za cilj da doprinese bržem poboljšanju socijalno-ekonomskog statusa romske populacije i smanjenju siromaštva Roma širom sveta. Dekada Roma predstavlja panevropsku inicijativu čiji je cilj jačanje integracije Roma, najveće manjine u Evropi i istovremeno je pravi instrument za evropsko rešenje izazova isključenosti Roma. Označena je i kao međunarodni napor da se na koordiniran, otvoren i jasan način promene životi Roma u oblastima obrazovanja, zdravstva, zapošljavanja i stanovanja.  

 

V. Problem Roma na Kosovu i Metohiji

 

Etničko čišćenje nealbanskog stanovništva sa Kosova i Metohije počelo je vazdušnom kampanjom NATO-a 1999. godine i povlačenjem vojske Srbije iz Pokrajne. Juna meseca iste godine Albanci iz Kosovske Mitrovice zapali su i do temelja uništili Romsku mahalu, najveće romsko naselje u bivšoj Jugoslaviji. Romi koji su iz svojih kuća proterani, našli su utočište na severu Kosova ili u centralnoj Srbiji. One koji su ostali na Kosovu, vlasti Ujedinjenih nacija su smestile u kampove za interno raseljena lica u mestima Žitkovac, Česmin Lug i Kablar. Oni čine RAE populaciju koja predstavlja romsku manjinsku grupu unutar koje se deo pripadnika izjašnjava kao Aškalije i Egipćani.

 

II. Ciljevi istraživanja

 

Svakako da su deca, kao sastavni deo ove populacije o kojoj govorimo, posebno ugrožena obzirom da su u poziciji da njihov opstanak i razvoj u potpunosti zavise od odraslih, ali i od okolnosti u kojima se rađaju i rastu. Stoga imajući u vidu stanje u kome se ona nalaze, određeni su ciljevi istraživanja poštovanja prava deteta na obrazovanje, pa je neophodno utvrditi da li je narušeno ovo pravo koje je detetu garantovano, koji su uzroci koji dovode do kršenja tog prava, kao i posledice koje iz toga proizilaze.

 

III. Materijal i metod rada

 

Istraživanje je sprovedeno tokom 2007. godine u izbegličkom romskom kampu Česmin Lug sa ukupno 94 ispitanika, koji su stanovnici ovog kampa, razvrstani u 16 porodica od kojih je 57-oro dece i 37-oro odraslih osoba. Podaci o ispitanicima dobijeni su od koordinatora navedenog kampa i neposrednom realizacijom upitnika po unapred pripremljenoj anketi.

Koordinator kampa je osoba zadužena za praćenje stanja u samom kampu, ali i za saradnju sa osobama, ustanovama i institucijama izvan kampa. Od koordinatora kampa dobijeni su podaci o stanovnicima kampa i to: broj stanovnika, broj porodica, podatke koji se tiču ličnog imena, godine rođenja, bračnog statusa, upisa u matične knjige rođenih, vakcinacije, pohađanja škole, socijalne pokrivenosti i sl. 

Kamp je lociran na udaljenosti od nekoliko stotina metara od deponije jalovine rudnika i topionice olova industrijsko hemijsko-metalurškog kombinata ,,Trepča”. Naime, ova industrija primarno emituje olovo u životnu sredinu, ali je putem tehnoloških procesa ,,proizvela“ i jalovišta, međuprodukte i ostale otpadne materije. Takođe, romska populacija u skladu sa svojim etničkim i kulturnim nasleđem, često koristi olovo u ritualnoj i narodnoj medicini. Tako za razliku od ostalih romskih naselja koja uglavnom imaju probleme sa vodom, strujom i higijenom, stanovnici ovog naselja suočavaju se i sa drugim problemom koji direktno ugrožava njihovo zdravlje.

 

IV. Rezultati rada

 

Obradom podataka došli smo do rezultata koji su prikazani tabelarno. U svakoj od tabela obrađena su pitanja koja se odnose na raspodelu ispitanika u odnosu na punoletnost, raspodelu dece po uzrastu, zatim prema polu, raspodelu dece školskog uzrasta, u odnosu na školovanje, ali i raspodelu dece školskog uzrasta po polu u odnosu na školovanje.

 

Tabela  1.	Raspodela ispitanika prema  punoletnosti
Starost ispitanika		Broj	%
Deca		57	60,64
Odrasli		37	39,36
Ukupno		94	100,00

 

Rezultati prikazani u Tabeli 1. nam potvrđuju tradicionalne stavove da je ovo populacija u kojoj porodice imaju više dece, kojih je u odnosu na odrasle značajno više i to 57(60,64%), a odraslih je 37(39,36%). Na osnovu činjeničnog stanja na terenu uverili smo se i da deca koja žive i rastu u navedenom izbegličkom kampu nisu dovoljno uhranjena, nemaju izgrađene higijenske navike u ishrani, ličnoj higijeni, negi i održavanju čistoće tela, kao i da postoji odsustvo higijenskog režima u igranju. Naime, deca najviše vremena provode na zemlji i često u rukama drže različite predmete, odnosno u usta stavljaju stvari koje nisu za jelo.

 

Tabela 2.	Raspodela dece prema uzrastu
Uzrast deteta		Broj	%
< 6		20	35,09
6-12		23	40,35
12-18		14	24,56
Ukupno		57	100,00

 

U Tabeli 2. prikazani su rezultati raspodele dece po uzrasnim grupama. Najveći broj dece pripada uzrasnoj grupi od 6 do 12 godina, njih 23(40,35%), što posmatrano u odnosu na 1999. godinu, kada su ispitanici preseljeni i smešteni u izbeglički kamp, pokazuje da su majke odlučivale da rađaju veliki broj dece, iako je situacija u kojoj su se našle izbeglištvom mnogo lošija. To potvrđuje i podatak koji je vezan za uzrasnu grupu dece do 6 godina, gde su sva deca rođena posle 1999. godine, a broj dece je nešto manji i iznosi 20-oro dece, odnosno 35,09%. Trećoj uzrasnoj grupi pripadaju deca koja imaju između 12 i 18 godina, njih je 14-oro, što je 24,56%.  Zatim obradom podataka, došli smo do rezultata prosečne starosti dece koji iznosi 7,84 godine.

 

Tabela 3.	Raspodela dece prema polu
		Muški pol		Ženski pol		Ukupno
		n	%	n	%	n	%
Broj maloletne dece		28	49,12	29	50,88	57	100,00
Broj školske dece		16	53,33	14	46,67	30	100,00

 

Dosadašnja saznanja i ustaljena praksa pokazuju da je rodni aspekt osnov za razlike i da se razlika pravi među decom još u najranijem uzrastu. Naime, prisutni su različiti modeli ponašanja i socijalizacije devojčica i dečaka u najranijem uzrastu, koji utiče na podelu uloga u kasnijem životu.  

U Tabeli 3. vidimo rezultate raspodele ispitanika prema polu pa vidimo da ima 28 dečaka i 29 devojčica, odnosno ima ukupno  30-oro dece školskog uzrasta  od kojih je 16  dečaka i 14 devojčica.

 

Tabela 4.	Raspodela dece školskog uzrasta, u odnosu na školovanje
		Broj	%
Pohađa školu		13	43,33
Ne pohađa školu		17	56,67
Ukupno		30	100,00

 

Pomenuli smo značaj koji obrazovanje ima za svu decu, ali i za društvo u celini. Uvidom u konkretnu situaciju i činjenično stanje na terenu ocenili smo da se ovo pravo grubo krši, pa smo pristupili istraživanju u cilju dobijanja konkretnih podataka koji će pokazati stepen poštovanja pomenutog prava.

Od ukupno 30-oro dece školskog uzrasta, svega 13-oro dece pohađa školu, što procentualno iznosi 43,33%, a 17-oro dece ne pohađa školu, što je 56,67%. Testiranjem dobijenih rezultata vidimo da je broj onih koji ne pohađaju redovno školu statistički značajno veći od broja onih koji školu pohađaju, pa zaključujemo da više od polovine od ukupnog broja školske dece ne ide u školu.

Rezultati su još više poražavajući, ako se ima u vidu činjenica da navedeni rezultati od 13–oro dece nisu realni, jer je to u stvari broj one dece koja su u školu upisana, a to nisu istovremeno deca koja redovno odlaze u školu, pohađaju nastavu i odgovaraju na školske obaveze. Situacija je drugačija u smislu da neka deca u školu idu samo u zimskom periodu, da bi se grejala.

 

Tabela  5.	Raspopdela dece školskog uzrasta, po polu, u odnosu na školovanje
		Muški pol		Ženski pol
		n	%	n	%
Pohađa školu		7	53,85	6	46,15
Ne pohađa školu		9	52,94	8	47,06
Ukupno		16	53,33	14	46,67

 

Ukorenjeno mišljenje,  da među ovim stanovništvom postoji diskriminacija ženske dece u odnosu na školovanje, ovim istraživanjem nismo potvrdili, jer testiranjem razlike među polovima, kod dece koja ne pohađaju školu, vidimo da statistički značajna razlika ne postoji, odnosno da je približan broj dečaka i devojčica koji idu u školu. Dakle, kod ove grupe ispitanika problem polne segregacije ne postoji, već se kao problem javlja uopšte kršenje prava na obrazovanje, koje svoj deci kao jednakoj pripada.

 

V. Zaključak

 

Uprkos znatnim naporima koje je naša zemlja učinila poslednjih godina na ostvarivanju prava svih na obrazovanje, kao i na činjenici da je naša država potpisnik gotovo svih značajnih konvencija i deklaracija koje se tiču ovog pitanja, obrazovanje je za neke ipak privilegija, obzirom da svima nije podjednako dostupno. 

U skladu sa postavljenim ciljevima, a na osnovu rezultata koji su dobijeni i u ovom radu prezentovani, možemo da zaključimo da je u ovom izbegličkom kampu pravo dece na obrazovanje narušeno. Uzroci narušavanja ovog prava koje je detetu garantovano su progonstvo i život u izbeglištvu, neposedovanje ličnih dokumenata, nizak nivo obrazovanja roditelja, nemogućnost njihovog zaposlenja i obezbeđivanja stalnih izvora prihoda, neplaniranje porodice, majke suviše rano stupaju u brak, nepoštovanje higijenskih režima kod dece, deca žive u uslovima izraženog siromaštva, uslovi stanovanja su izuzetno loši, nepostojanje koordinirane pomoći od strane nadležnih institucija, ali i sukob nadležnosti UNMIK administracije i zakonodavstva Republike Srbije. Dakle, žive u siromaštvu, ne uključeni u institucije sistema i izolovani od savremenih društvenih tokova.

Niz istraživanja sprovedenih u okviru UNHCR-a ukazivali su na katastrofalne uslove u kojima stanovnici ova tri pomenuta kampa žive. Realizovano je nekoliko projekata, čiji su rezultati ukazivali na neophodnost hitnog rešavanja problema koje stanovnici ovog kampa imaju, kao i njihovog izmeštanja na drugu lokaciju. To je rezultiralo izgradnjom novog kampa kod ,,bivšeg  Vojnog remonta“ u severnom delu Kosovske Mitrovice, koji ima prikladnije uslove za život. Svi stanovnici kampa Žitkovac iseljeni su iz kampa i veći deo stanovnika kampa Česmin Lug, ali ne svi, jer je jedan broj tih ljudi odbio da se preseli, pa i danas živi na tom mestu.

 

Sanda Ćorac

 

CHILDREN'S RIGHT TO EDUCATION

IN REFUGEE ROMA POPULATION

(Camp “Cesmin Lug”)

 

Summary

 

Processed is a question of respect a children’s rights to education as one of the primary and fundamental rights, which is guaranteed to the children’s by the Conventions, the Constitution and Law. In this paper a research is used, which is conducted in a marginalized social group, which is in many ways specific. At this point, the only part of this research is exposed, which is a study section, and refers to respondents who are persecuted Roma minority located in the refugee camps in northern Kosovo and Metohija.

Keywords: Right of the child to education, Roma national minorities, the problem of the Roma in Kosovo and Metohija, Right of the child, Refugees.