Mr Velibor Džomić

Srpska pravoslavna crkva

 

UDK: 271.222 (497.11) – 726: 929 “18/19”

Primljeno: 6. januar 2010.

Stručni članak

 

NAČIN IZBORA SRPSKIH MITROPOLITA I PATRIJARAHA U XIX I XX VEKU

 

 

Kroz istoriju Srpske Crkve primenjivano je više načina izbora crkvenog poglavara. Modeli koji su primenjivani zavisili su kako od kanonskih pravila tako i od odnosa između svetovne i duhovne vlasti. U istoriji moderne srpske državnosti primenjivano je više sistema odnosa između svetovne i duhovne vlasti. Oni su u značajnoj meri uticali na pitanje modela izbora srpskog crkvenog poglavara. Za vreme Knjaževine i Kraljevine Srbije je primenjivan sistem državne crkve tako da su, shodno odredbama zakonodavstva o državnoj crkvi, vladari imali presudnu ulogu prilikom izbora srpskih mitropolita. Za vreme Kraljevine SHS/Jugoslavije je primenjen sistem priznatih crkava i verskih zajednica, ali je monarh zadržao značajan uticaj na pitanje izbora crkvenog poglavara. Sa pravom se postavlja pitanje opravdanosti takvih uticaja u modernoj državnosti. Sistem odvojenosti crkava i verskih zajednica od države je primenjen nakon Drugog svetskog rata i, kroz različite modalitete, traje sve do danas. Po tom sistemu svetovna vlast nije imala zakonsku mogućnost da utiče na izbor i proglašenje srpskog patrijarha, kao i na druga pitanja koja se tiču unutrašnje crkvene autonomije. Ustav SPC je od 1931. do danas pretrpeo više izmena. Jedna od njih tiče se uvođenja sistema izbora patrijarha žrebom između trojice kandidata izabranih na Izbornom saboru arhijereja tajnim glasanjem i apsolutnom većinom. Važeći način izbora patrijarha u Ustavu SPC na najbolji mogući način štiti unutrašnju crkvenu autonomiju.

Ključne reči: izbor, crkveno zakonodavstvo, mitropolit, patrijarh, žreb

 

 

Iz istorije naše pomesne Crkve uočavamo više načina izbora duhovnog poglavara Srpskoga naroda. Valja se prisetiti načina izbora Svetoga Save, prvog Arhiepiskopa Srpskih i Primorskih Zemalja, 1219. godine, ali i činjenice da je Svetog Arsenija Sremca, naslednika Svetoga Save, lično izabrao Sveti Sava. Od Cara Dušana i uzdizanja Arhiepiskopije u rang Patrijaršije u izboru patrijarha su posebno mesto, pored vladara, imali i crkveno-narodni sabori.

Od početka moderne državnosti Srbije i dobijanja crkvene autonomije 1831. godine do danas primenjivano je više načina izbora srpskog crkvenog poglavara.

Knjaz Miloš Obrenović se mnogo više i kompleksnije od Karađorđa mešao u crkvene poslove. “U prvim danima njegove vlasti davao je ili oduzimao parohije, rešavao bračne sporove i to po svome nahođenju, postavljao namesnike po manastirima, premeštao kaluđere, manastire pretvarao u crkve”.[1]

Nakon što je 1816. godine Mele(n)tije (Nikšić) izabran za Episkopa Šabačkog i Užičkog (što predstavlja jedan veoma važan događaj u istoriji naše Crkve s obzirom da je on nakon drugog osmanskog ukidanja Pećke Patrijaršije 1766. godine bio prvi Srbin koji je izabran za episkopa u oslobođenoj Srbiji), Knjaz Miloš je doneo Uredbu o sveštenstvu koju je i Mitropolit Mele(n)tije potpisao 18. februara 1816. godine. Uredbom su propisani iznosi koje su episkopi i sveštenoslužitelji imali pravo da uzimaju od naroda na ime izvršenih obreda.[2] Očevidno je da su crkveni poslenici, bliski Knjazu Milošu, imali udela u sastavljanju ove uredbe, ali je odlučujuću reč imao knjaz s obzirom da je uredbi, snagom svog autoriteta, davao pravnu snagu.

Arhipastirstvo Mitropolita Mele(n)tija je trajalo vrlo kratko. Osumnjičen da je radio o glavi Knjaza Miloša, knjaz je naredio Marku Štitarcu da ubije Mele(n)tija, što je ovaj i učinio 16. juna 1816. godine”.[3]

Knjaz Miloš je u Kragujevcu 13. i 14. decembra 1822. godine sazvao skupštinu na koju je, pored kmetova i drugih uglednih ljudi, pozvao i veliki broj sveštenika i kaluđera. Skupština je donela “odluku o visini vladičanskih prihoda i načinu prikupljanja istih, zabranivši vladičinim ljudima da oni to na svoju ruku vrše”.[4] Formiran je i Sveštenički sud kome je stavljeno u dužnost da sudi po pravilima iz Krmčije (Zakonopravila) Svetoga Save. I to je bio jedan vid ograničavanja vlasti i prava beogradskog mitropolita - Grka, ali i podrška srpskom narodnom sveštenstvu. Navedene odluke su izazvale veliki revolt beogradskog mitropolita pa je Knjaz Miloš u martu i maju 1823. godine ponovo sazvao skupštinu koja potvrdila svoje odluke iz decembra 1822. godine.[5]

            Sultanskim hatišerifom od 15. avgusta 1830. godine Srbima je, pored ostalog, prvim članom priznato pravo na slobodu veroispovesti u srpskim crkvama, dok je članom 14. narodu priznato pravo da bira svoje mitropolite i episkope, koje će posvećivati carigradski patrijarh, što je praktično značilo i priznavanje prava na crkvenu autonomiju. To je za posledicu imalo oslobađanje od duhovnog uticaja fanariotskih vladika iz Carigrada. Saglasno tome, Mele(n)tije (Pavlović) je izabran za Mitropolita Srbije te je 18. avgusta 1831. godine hirotonisan za episkopa u Carigradu. Narednog dana, za episkopa je hirotonisan Nikifor (Maksimović), koji je izabran za Episkopa Užičkog. Njih dvojica su, nakon povratka iz Carigrada, za Episkopa požarevačkog hirotonisali Gerasima (Đorđevića). Time je, nakon tolikih vekova, stvoren kanonski uslov za punu unutrašnju crkvenu autonomiju i konstituisanje episkopskog sabora Pravoslavne Crkve u Knjaževini Srbiji. Na taj način je otvorena mogućnost rada na punom obnovljenju unutrašnje crkvene organizacije.

            Hatišerif od 1833. godine nije propisivao položaj Pravoslavne Crkve u Knjaževini Srbiji.

            Sretenjski ustav od 1835. godine je sadržao prve norme o položaju Pravoslavne Crkve u Knjaževini Srbiji. Deveta glava Sretenjskog ustava sa naslovom “o Crkvi” načelno je regulisala ustavni položaj Pravoslavne Crkve u Knjaževini Srbiji. Odredbom člana 92. je propisano da je “u pravoslavnoj vostočnoj Srpskoj Crkvi jedan mitropolit Srpski” te da “arhijereja može biti onoliko koliko bude po množestvu naroda nužno”. Dakle, preko državnih vlasti je štićena autonomija Srpske Crkve i otklanjana mogućnost eventualnog postavaljenja nesrpskog mitropolita što je Hatišerifom od 1830. godine bilo potvrđeno.

            U prvom srpskom državnom zakonu o crkvenim vlastima, u nauci poznatom pod nazivom Načertanije o duhovnoj vlasti u Srbiji od 1836. godine, koji je proglasio Knjaz Miloš, nalazimo prve zakonske norme o izboru srpskog crkvenog poglavara. S obzirom da je već od tog vremena Pravoslavlje suštinski predstavljalo državnu veru, u stavu 3. člana 30. Načertanija je propisano da „Arhiepiskopa i Mitropolita naimenuje Knjaz, izabravši na to zvanije najdostojnijeg između Episkopa“.

            U Ustrojeniju duhovne vlasti Knjaževstva Srpskog od 1847. godine nema eksplicitne odredbe o izboru mitropolita kao duhovnog poglavara Srbije. U pogledu kanonskih rešenja, reč je o neuporedivo boljem zakonskom rešenju od Načertanija s obzirom da je doneto za vreme vladavine Knjaza Aleksandra Karađorđevića.

            Knez Mihailo Obrenović je 1862. godine proglasio Zakon o crkvenim vlastima pravoslavne vere i to je treći srpski državni zakon o državnoj pravoslavnoj veri. Ni u ovom zakonu nema eksplicitne odredbe o izboru Arhiepiskopa Beogradskog i Mitropolita Srpskog. Članom 94. je propisano da „Arhijerejski Sabor obštim dogovorom bira episkopa i svoj izbor predlaže knjazu na odobrenje, pa tek počem knjaz izbor odobri, sabor posle iazbranoga crkveno posvećuje“. Analogijom se dolazi do zaključka da je na isti način vršen i izbor Arhiepiskopa i Mitropolita Beogradskog. Ne treba zaboravljati da je Kralj Milan Obrenović 1882. godine, dakle u vreme važenja ovog zakona, mimo kanonskih i zakonskih normi svrgao Mitropolita Mihaila Jovanovića i uveo nekanonsku jerarhiju koja je u Srbiji delovala sve do 1890. godine i povratka izgnanog Mitropolita Mihaila na njegovu mitropolitsku katedru.

            U Zakonu o crkvenim vlastima Istočno-Pravoslavne Crkve od 1890. godine propisano je da se „Arhiepiskop Beogradski i Mitropolit Srbije bira između srpskih eparhijskih episkopa. Nu može biti izabran i između episkopa u pensiji, koji nisu pod kanonskom zabranom“[6]. Ni u ovom zakonu nema eksplicitne odredbe o načinu izbora crkvenog poglavara. S obzirom da je kralj imao presudnu ulogu prilikom izbora episkopa predloženih od strane arhiepiskopa[7] lako se zaključuje da je istu ulogu imao i prilikom izbora crkvenog poglavara.

            Uticaj svetovnih vlasti na mnoga unutrašnja crkvena pitanja toga vremena delom je razumljiv zbog toga što je Pravoslavlje predstavljalo državnu veru. To je podrazumevalo brojne i kompleksne obaveze državne vlasti u tom pogledu. Međutim, ne treba gubiti iz vida činjenicu da su moderna državnost i ustavnost Srbije označile odbacivanje mistične i prihvatanje sekularne teorije o poreklu državne vlasti. Principijelno posmatrano, svetovnoj vlasti iz tog razloga ni tada nije pripadalo pravo na mešanje u unutrašnja crkvena pitanja.

            U HH veku, nakon obnovljenja od Turaka po drugi put ugašene Pećke Patrijaršije, izabrano je šest srpskih patrijaraha – Dimitrije (Pavlović), Varnava (Rosić), Gavrilo (Dožić), Vikentije (Prodanov), German (Đorić) i Pavle (Stojčević). Prva trojica su izabrana u vreme Kraljevine SHS/Jugoslavije, dvojica za vreme jednopartijskog komunističkog sistema (Vikentije i German), a jedan (Pavle) na početku uspostavljanja višepartijskog sistema u komunističkoj Jugoslaviji. Vreme njihovog arhipastirstvovanja je bilo različito i bremenito, praćeno jednim svetskim i dva građanska rata, kao i različitim vrstama potresa, tranzicija i društvenih promena na globalnom i unutrašnjem planu.

            U Kraljevini SHS/Jugoslaviji je, upravo zbog postojanja različitih veroispovesti u granicama nove države, odbačen ustavno-pravni sistem državne vere i primenjen ustavno-pravni sistem priznatih crkava i verskih zajednica. Takav ustavni sistem je razrađen i primenjen kroz posebne zakone, koji su od strane državne vlasti donošeni za svaku crkvu i versku zajednicu posebno (osim za Rimokatoličku crkvu čiji prelati nisu pristajali da se pravni položaj njihove crkve reši zakonom, kao i ostalima, nego papskim ugovorom (konkordatom) sa državom, mimo ostalih crkava i verskih zajednica).

            U periodu do 1921. godine i donošenja Vidovdanskog ustava, Kralj Aleksandar je, na predlog srpskih jeraraha, proglasio više uredaba koje su se ticale unutrašnjeg organizacionog ustrojstva SPC. Nema sumnje da je reč o unutarcrkvenim pravnim aktima koji su pripremali arhijereji, ali je i državna vlast u tome imala izvesnog udela. Reč je o Uredbi od 28. avgusta 1919. godine o ustrojstvu Središnjeg Arhijerejskog Sabora[8], Privremenoj uredbi od 24. oktobra 1920. godine o Srpskoj Patrijaršiji[9] i Uredbi od 24. decembra 1920. godine o Svetom Arhijerejskom Saboru i Svetom Arhijerejskom Sinodu SPC.[10] Od posebnog je značaja Uredba o izboru Prvog Srpskog Patrijarha Uspostavljene Srpske Patrijaršije od 23. oktobra 1920. godine.[11] Za prvog Patrijarha obnovljene Patrijaršije, na osnovu tog pravnog akta, izabran je Arhiepiskop Beogradski i Mitropolit Srbije Dimitrije (Pavlović).

            Izborni sabor je, pored arhijereja kao članova Svetog Arhijerejskog Sabora, konstituisan od sveštenih i monaških lica, kao i mirjana. Izborni sabor je vršio izbor patrijarha između trojice episkopa koje je predlagao Sveti Arhijerejski Sabor. Kandidat za patrijarha je, shodno stavu 2. člana 15. Uredbe, morao je da dobije „bar jedan glas više od polovine glasova prisutnih članova“, tj. prostu većinu glasova. Kralj je imao pravo da izbor potvrdi (član 18.).

            Nakon smrti Patrijarha Dimitrija, Kralj Aleksandar I Karađorđević je 6. aprila 1930. godine proglasio Zakon o izboru Patrijarha Srpske Pravoslavne Crkve. Takođe, proglasio je i Zakon o Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi (1929.) i Ustav Srpske Pravoslavne Crkve (1931.). U Zakonu o izboru Patrijarha SPC, inače nevelikom po obimu i broju članova, regulisano je više pitanja: sastav Izbornog sabora, način sazivanja, način rada, način odlučivanja, način izbora, način proglašenja i način intronizacije (ustoličenja) novoizabranog patrijarha.

            Po odredbama ovog zakona, Izborni sabor je, nakon upražnjenja patrijaraškog trona, na predlog ministra pravde zakazivao kralj svojim ukazom. U sastav Izbornog sabora su ulazili svi eparhijski i vikarni arhijereji SPC; najstariji protojereji Beograda, Peći i Karlovaca; dvorski protojerej; načelnik Pravoslavnog odseka Ministarstva pravde; referent za pravoslavnu veroispovest Ministarstva vojske i mornarice; rektori bogoslovija; predsednici svešteničkog i monaškog udruženja; sedam po rangu najstarijih članova Velikog upravnog saveta SPC; predsednik Ministarskog saveta (Vlade) i aktivni ministri pravoslavne vere; predsednici Državnog saveta, Kasacionog suda, Glavne kontrole i rektori Univerziteta (ako su pravoslavne vere).

            Poziv članovima Izbornog sabora upućivao je ministar pravde, koji je, ujedno, i otvarao zasedanje Izbornog sabora čitanjem kraljevskog ukaza i imena članova Izbornog sabora. Nakon toga, vršeno je molitveno prizivanje Svetoga Duha.

            Izborni sabor je od ukupnog broja eparhijskih arhijereja birao trojicu kandidata i taj spisak sa kompletnom dokumentacijom prosleđivao kralju preko ministra pravde. Kralj je, na predlog ministra pravde, jednog od trojice predloženih kandidata svojim ukazom imenovao Patrijarhom SPC.

            Nakon Drugog svetskog rata, društvene prilike su se u značajnoj meri izmenile, a oblik vladavine i oblik državnog uređenja promenili. Komunistička vlast je već prvim Ustavom od 1946. godine proglasila odvojenost crkava i verskih zajednica od države, a gonjenje Crkve i crkvenih ljudi je predstavljalo redovnu i višedecenijsku pojavu što je, zapravo, i bilo glavno obeležje neformalnih odnosa između Crkve i države.

            Sveti Arhijerejski Sabor je u novim prilikama morao da iznalazi nova rešenja i čuva unutrašnju autonomiju Crkve od nedobronamernih spoljašnjih uticaja komunističkog režima. Već na prvom poratnom zasedanju Svetog Arhijerejskog Sabora SPC pod predsedništvom Patrijarha Gavila 1947. godine zbog novih prilika i okolnosti pristupilo se izmeni Ustav SPC. U sastav Izbornog sabora više nisu mogli da ulaze načelnik Pravoslavnog odseka Ministarstva pravde; referent za pravoslavnu veroispovest Ministarstva vojske i mornarice; predsednik Ministarskog saveta (Vlade) i aktivni ministri pravoslavne vere; predsednici Državnog saveta, Kasacionog suda, Glavne kontrole i rektori Univerziteta pošto su oni uglavnom bili revnosni ateisti i članovi Komunističke partije. Sveti Arhijerejski Sabor je, pod predsedništvom Patrijarha Gavrila, upravo iz tih razloga pristupio izmeni Ustava SPC i u delu koji se odnosio na sastav Izbornog sabora.

            Sa značajno redukovanim brojem članova Izbornog sabora izabrani su patrijarsi Vikentije (1950.g.) i German (1958.g.). Međutim, veliki broj članova Izbornog sabora, koji nisu bili arhijereji, stvorili su veliki manipulativni prostor komunističkom režimu za vršenje neviđenih pritisaka na članove Izbornog sabora o čemu postoji više svedočanstava.

            Patrijarh German je, upravo iz tih razloga, prihvatio predlog tadašnjeg Episkopa Dalmatinskog Stefana (Boce), a Sveti Arhijerejski Sabor 15. septembra 1967. godine doneo odluku da se izbor patrijarha vrši od strane Izbornog sabora koji isključivo čine arhijereji – članovi Svetog Arhijerejskog Sabora i to žrebom između trojice kandidata izabranih tajnim glasanjem i apsolutnom većinom.[12]

            S obzirom da još uvek nije štampan prečišćen tekst Ustava SPC, primetno je da se mnogi javni poslenici u svojim tumačenjima oslanjaju na poslednje izdanje Ustava SPC, štampanog 1957. godine u Beogradu. Evidentno je da oni nisu imali uvid u „Glasnike SPC“ u kojima su objavljivanje saborske odluke kojim su vršene izmene određenih delova Ustava SPC od 1957. do 1985. godine. Iste su 1986. godine objavljene u vidu brošure. Takođe, u pogledu izbora 45. naslednika na tronu Svetoga Save od presudne je važnosti odluka Svetog Arhijerejskog Sabora SPC od 24. maja 2005. godine kojom je propisan način izbora srpskog patrijarha u Ustavu SPC.[13]

            U pogledu izbora 45. patrijarha srpskog samo je ta odluka obavezujuća što je i Sveti Arhijerejski Sinod SPC potvrdio. Otuda su crkveno-pravno neutemeljene tvrdnje o postojanju mogućnosti da se bez predsedavanja patrijarha na neustavan način menja Ustav SPC.

            Nije nelegitimno govoriti i o drugačijim načinima izbora crkvenog poglavara i to sagledavanjem istorijske i trenutne prakse u ostalim pomesnim crkvama. To se može razmatrati samo prilikom izmene postojećeg ili donošenja novog Ustava SPC. Ali, to je itekako nelegitimno govoriti u trenutku kada je izborni proces otvoren upravo zbog toga što to nije po Ustavu SPC.

            Članom 42. važećeg Ustava SPC propisano je da se „izbor Patrijarha vrši na zasedanju Svetog Arhijerejskog Sabora, proširenom i aktivnim vikarnim episkopima i to najdalje u roku od tri meseca od dana kada se patrijaraški presto uprazni. Patrijarh se bira između aktivnih eparhijskih arhijereja SPC koji upravljaju eparhijom najmanje pet godina“. Narednim članom je propisano da se „Patrijarh bira na zasedanju Svetog Arhijerejskog Sabora, na kome je prisutno najmanje dve trećine članova, pod predsedništvom najstarijeg arhijereja po posvećenju i to žrebom između trojice kandidata izabranih tajnim glasanjem i apsolutnom većinom. Odsutni arhijereji mogu ovlastiti druge eparhijske arhijereje da mesto njih glasaju s tim da jedan arhijerej može biti opunomoćen samo jednim glasom“.

            Verni narod, pa čak i one koji su upućeniji u crkvene prilike, svakako detaljnije interesuje kako se to Srpski Patrijarh bira žrebom (a ne kockom, kako neki pogrešno tvrde), iz koverata koje, kako mnogi opet netačno tvrde, „stoje u šeširu“?

            Postupak je sledeći. Nakon početka rada Izbornog sabora i priziva Svetoga Duha utvrđuje se lista imena arhijereja, koji imaju pravo da budu birani za kandidata za patrijarha. Nakon toga, predsedavajući - najstariji arhijerej po posvećenju - otvara glasanje za prvog kandidata. Ukoliko niko od arhijereja ne dobije apsolutnu većinu u prvom krugu (50%+1 glas. Vredi pomenuti da se u pogledu Izbornog sabora poklapaju prosta i apsolutna većina s obzirom da su svi arhijereji – članovi Izbornog sabora dužni da prisustvuju izboru, a da u slučaju opravdane sprečenosti nekog od arhijereja pravo da glasa u njegovo ime mora da poveri drugom arhijereju) glasanje se, nakon saopštavanja rezultata glasanja, ponavlja dok se prvi kandidat ne izabere. Ukoliko je kandidat izabran u prvom krugu glasanja – njegovo ime se upisuje na papir i stavlja u kovertu. Na isti način se, sa neograničenim brojem ponavljanja, biraju preostala dva kandidata.

            Kada se dobiju imena tri izabrana kandidata za patrijarha koverte sa njihovim imenima se stavljaju u prazan Sveto Jevanđelje na Svetom Prestolu u oltaru pridvorske Kapele Svetog Simeona Mirotočivog. Izborni sabor poziva jednog od najstarijih arhimandrita, isključivo igumana manastira, da, nakon metanisanja pred Svetim Prestolom i Izbornim saborom, sa najvećom pobožnošću i čestitošću izvuče jedan koverat i preda ga predsedavajućem. Predsedavajući - najstariji arhijerej po posvećenju, otvara kovertu, izvlači cedulju sa imenom kandidata i čita ime novoizabranog Arhiepiskopa Pećkog, Mitropolita Beogradsko-Karlovačkog i Patrijarha Srpskog. Nakon toga, otvaraju se i koverte sa imenima preostala dva kandidata. Propisana je obaveza da se celokupan materijal Izbornog sabora čuva u arhivi Svetog Arhijerejskog Sinoda. Nakon proglašenja imena novog patrijarha, arhijereji govore da je dostojan, pevaju mnogoljestvije, čestitaju i, čestitajući, uzimaju blagoslov od novoizabranog patrijarha. Ime novog patrijarha se, nakon toga, obznanjuje narodu i državnim vlastima, a narednog dana se zakazuje njegovo ustoličenje u Sabornoj Crkvi u Beogradu i kasnije u Manastiru Pećka Patrijaršija kao stavropigijalnom manastiru i drevnom sedištu pećkih srpskih arhiepiskopa i patrijaraha.

            Pažljivom analizom članova 42. i 43. Ustava SPC, koji propisuju način izbora Patrijarha Srpskog, uočavamo postojanje nekoliko veoma važnih ograničenja ili, bolje rečeno, izvanrednih zaštitnih mehanizama unutrašnje autonomije Srpske Crkve.

            Prvi zaštitni mehanizam je sadržan u roku za izbor patrijarha kako upražnjeni patrijaraški tron ne bi dugo bio bez crkvenog predstojatelja. Zatim, sastav Izbornog sabora takođe smanjuje mogućnost za vršenje spoljnih uticaja na članove Sabora. Treće, kandidat za patrijarha mora imati najmanje pet godina arhijerejske službe u eparhiji (period od pet godina arhijerejstva u eparhiji je uveden kako bi ostali arhijereji imali priliku da kandidata bolje upoznaju kroz njegov rad u eparhiji i na zasedanjima Sabora). Četvrti, veoma važan mehanizam zaštite unutrašnje crkvene autonomije u ovom pogledu, predstavlja izbor žrebom između trojice kandidata sa apsolutnom podrškom članova Izbornog sabora. I peti zaštitni mehanizam se ogleda u činjenici da nijedan spoljašnji faktor na ovaj način ne može da vrši kontrolu glasanja od strane arhijereja što znači da je u potpunosti obezbeđena tajnost glasanja kao jedan od najvažnijih faktora na svim izborima. U izbornoj proceduri može postojati i šesti zaštitni mehanizam unutrašnje crkvene autonomije, koji bi se ogledao u izboru trojice ili sedmorice arhijereja žrebom sa dužnošću da sa pobožnošću izmešaju koverte sa imenima tri kandidata. Podsećanja radi, žrebom je u ranom hrišćanstvu izabran Sveti Apostol Matija.

            Nakon upokojenja Patrijarha Pavla, u našoj medijskoj javnosti uporno se kao mogućnost pominjala promena ovakvog načina izbora patrijarha sa obrazloženjem da je „Sveti Arhijerejski Sabor iznad Ustava SPC“; „da praksu izbora patrijarha žrebom imaju samo Srbi“ ili zbog navodne „bojazni da se u ovako složenim prilikama ne mogu izabrati tri kandidata za patrijarha“. Takvi stavovi zaista potrebuju crkveno-pravnu analizu i tumačenje.

            Pre svega, više ne postoji, a to znači i da ne važi Zakon o izboru patrijarha SPC iz Kraljevine Jugoslavije kao pravni akt koji je proishodio iz Ustava SPC. Norme o izboru patrijarha predstavljaju sastavni deo Ustava SPC (čl. 42. i 43.) kao najvišeg pravnog akta jedne pomesne Pravoslavne Crkve. Međutim, Ustav SPC se jedino može menjati od strane Svetog Arhijerejskog Sabora i to isključivo pod predsedništvom patrijarha. Otuda izmena Ustava u današnjoj situaciji Srpske Pravoslavne Crkve u delu koji se odnosi na izbor Patrijarha nije moguća.

            Stavljanje znaka jednakosti između važećeg načina izbora patrijarha žrebom i jednog od mogućih, ali u ovom trenutku nevažećih načina (dvotrećinskom većinom, apsolutnom većinom u prva dva kruga, a potom relativnom većinom u trećem i poslednjem krugu glasanja ili, pak, samo relativnom većinom) nije moguće kao što nije moguće stavljanje znaka jednakosti između legalnog i nelegalnog, važećeg i nevažećeg. U stavu 2. člana 63. Ustava SPC je propisano da se, u slučaju sprečenosti Patrijarha da vrši svoju dužnost u dužem i trajnijem vremenskom periodu, „ne mogu po pravilu donositi crkveno-zakonski propisi, uredbe i načelne odluke“.

            Sveti Arhijerejski Sabor jeste najviše crkveno-zakonodavno telo SPC, ali isključivo pod predsedništvom Arhiepiskopa Pećkog, Mitropolita Beogradsko-Karlovačkog i Patrijarha Srpskog. Sabor jeste iznad Ustava u pogledu činjenice da predstavlja jedino crkveno telko koje ima pravo da menja ili donosi novi Ustav, ali samo na način koji je propisan važećim Ustavom. Izuzetak postoji samo ukoliko Sveti Arhijerejski Sabor zbog hitnosti mora da donese neki crkveno-zakonski propis na sednici na kojoj ne predsedava Patrijarh, ali se i ta odluka kasnije novom Patrijarhu mora dostaviti na saglasnost (član 63.). Više je nego jasno da pitanje izbora Patrijarha Srpskog nikada nije predstavljalo niti danas predstavlja stvar hitnosti ili nepredvidivosti.

            I jedan primer iz novije istorije SPC to više nego jasno potvrđuje. Naime, 16. septembra 1999. godine trinaest arhijereja SPC je Svetom Arhijerejskom Saboru SPC podnelo inicijativu da se promene norme Ustava SPC koje propisuju način izbora patrijarha. Prema podnetom i obrazloženom predlogu, izbor patrijarha bi se vršio tajnim glasanjem u najviše tri kruga glasanja. U prva dva kruga se tražila dvotrećinska ili apsolutna većina (50%+1 glas), a, ako je ne bi bilo, onda bi u trećem i poslednjem krugu glasanja bio izabran kandidat koji dobije najveći broj glasova (relativna većina). Sveti Arhijerejski Sabor je na svom zasedanju od 17. maja 2000. godine (ASbr. 54/zap. 29) prihvatio taj predlog i izmenio Ustav SPC u tom delu.

            Međutim, Sveti Arhijerejski Sabor je na svojoj sednici od 24. maja 2005. godine tu odluku stavio van snage i doneo odluku da se po pitanju izbora patrijarha primenjuju članovi Ustava koji su usvojeni 1967. godine, tj. da se izbor patrijarha vrši žrebom između trojice izabranih kandidata.  

            Primedba „da praksu izbora patrijarha žrebom imaju samo Srbi“ nikako ne stoji. Načina izbora patrijarha u pomesnim Pravoslavnim Crkvama ima više (dovoljno je samo videti razlike u tom pogledu kod Moskovske Patrijaršije, Kiparske ili Atinske Arhiepiskopije), ali su svi načini i poznati, važeći i kanonski utemeljeni. Uostalom, način izbora poglavarâ uređuju autokefalne Crkve na svoj način i u svojim prilikama, ali uz obavezu poštovanja svetih kanona. Izneta primedba „da praksu izbora patrijarha žrebom imaju samo Srbi“ nikako ne stoji i iz tog razloga što, na primer, Krsnu Slavu imaju samo Srbi pa nikad niko nije pokrenuo pitanje da se iz tih razloga ukida Krsna Slava kod Srba.

            Ni primedba da postoji „bojazan da se u ovako složenim prilikama ne mogu izabrati tri kandidata za patrijarha“ nikako ne stoji. Ustav SPC ne predviđa rok u kome se obavezno mora izvršiti izbor patrijarha od momenta početka zasedanja Izbornog sabora. Izborni sabor otuda može trajati jedan ili više dana, a odgovornost počiva na pobožnosti, bogobojažljivosti, mudrosti, razboritosti i revnosti arhijereja – članova Izbornog sabora. Uostalom, i način izbora Patrijarha Pavla, koji je kao treći kandidat izabran tek u devetom krugu glasanja za trećeg kandidata, to potvrđuje.

            Način izbora apostola Matije žrebom jeste jevanđelski način. Kod nas Srba se način izbora patrijarha žrebom na primeru blaženopočivšeg Patrijarha Pavla zaista pokazao blagoslovenim.

            Smatram da, bez obzira na uvaženu praksu u drugim pomesnim Pravoslavnim Crkvama, važeći propisi o izboru Patrijarha obavezuju. Nije loše da se razmišlja da se i u budućem Ustavu SPC zadrže ili u određenoj meri sadašnji propisi o izboru Patrijarha pošto oni na najbolji mogući i veoma dostojanstven način čuvaju unutrašnju crkvenu autonomiju od bilo kakvih spoljašnjih uticaja. Izbor patrijarha žrebom između trojice kandidata sputava ambicije vlastodržaca na ovim prostorima, koji su se, još od Kneza Miloša Obrenovića, uvek trudili da na svoj način i iz različitih potreba u manjoj ili većoj meri utiču na izbor crkvenog poglavara.

 

 

 

Velibor Džomić

 

THE MANNER OF SERBIAN METROPOLITAN AND PATRIARCH ELECTION IN XIX AND XX CENTURY

 

Summary

 

Throughout the history of The Serb Church several election models of the heads of the Church have been applied. The models which have been applied were depending on the canon`s rules, as well as on the relationship between secular and religious authorities. In the history of the contemporary Serb statehood, several systems of the relations between secular and religious authorities have been used.

It played an important influence regarding to the issue of the election models of the Serb Church Head. During the Principality and Serbia Kingdom the system of the state church was applied, so according to the provisions of the legislation on the state church, the rulers had played decisive role in the election process of the Serb Metropolitans. The relation way between secular and church authorities in the Principality and Serbia Kingdom was stipulated by the norms of the six constitutions (1835, 1838, 1869, 1888, 1901. 1903.), and four laws (1836, 1847, 1862. and 1890.).

During SHS/Yugoslavia Kingdom, the system of the recognized churches and religious communities was applied, but monarch kept the important influence to the issue of the election of church`s head.

The relations between state and recognized churches and religious communities were regulated by norms of two constitutions ( 1921. and 1931.) and special laws on each recognized churches and religious communities, except for the Roman Catholic Church, which representatives have not accepting that their legal status solved by law,such as for others, but they wanted to have an agreement with Vatican.

Referring to the system of the state church so as for the system of the recognized churches and religious communities were justified the question asked in regard to the influence of the secular rulers on internal church`s matters.

The system of the separation between church and religious communities from the state was applied after the Second World War, and still existing until today through the various modalities. In line with that system the secular authority had not legal opportunities to influence on the election and proclamation of the Serb Patriarch, as well as on the two issues which related to the internal church autonomy.

The Constitution of the Serb Orthodox Church since 1931. until nowadays was amended more times. One of it considered to introduction of the election system of the Patriarch by drawing among three candidates who elected on the election Synod of  the archpriests by secret vote and absolute majority.

The existing election model for electing the Patriarch which is proscribed by the Serb Orthodox Church Constitution provides the best way for protecting the internal church autonomy from the external interferences.

Key words: election; Canon Law; metropolitan; patriarch; draw.