Др Дејан Матић*

Dr Dejan Matić*

Primljeno: 8.09.2013.

UDK: 340.12

Pregledni naučni članak

LUKIĆEVO POJMOVNO ODREĐENJE DRŽAVE

U radu se kritički analizira Lukićev pristup osnovnom, a samim tim i centralnom pitanju teorije države, pitanju njenog pojmovnog određenja. Po nivou značaja koji se, između ostalog, može meriti i uticajem teorije koju stvara pojedinac, kako na druge pojedince, tako i na samu teoriju, svakako da profesora Lukića možemo svrstati u red naših najznamenitijih srpskih pravnih pisaca, uz uvažavanje svih onih razlika koje postoje među njima. Na žalost, povremeno i usputno interesovanje naše stručne javnosti za više nego bogato stvaralaštvo profesora Lukića, nije rezultiralo monografijama koje bi u celini bile posvećene isključivo analizi njegovih naučnih ostvarenja. Ovo se naročito odnosi na Lukićeva teorijsko-pravna promišljanja o državi, koja praktično nikada nisu ni bila predmet bilo kakve kritičke analize u okviru naše savremene naučne misli. Misao koja je i težišna tačka ovog rada je nastala kao posledica teorijskog odgovora na realna društveno-politička i socio-ekonomska zbivanja. Stoga je i autor tog bogatog opusa misli locirao sopstvenu ulogu u kontekstu stvarnosti koju je bilo nužno teorijskom slikom prezentirati. Svakako da se kasniji i ovovremeni pogled na stanje objektivnosti takvih prikaza nužno dovodi u vezu sa ideološkim kompleksom i autora i društvenog ambijenta u kojem se stvara, te se on sasvim očekivano mora razlikovati u odnosu na intelektualni pogled koji se zbivao u samom periodu pozitivno-pravnog važenja kategorija i problema jednopartijske strukture države u kojoj je profesor Lukić delao. Prilika da se zapaze te razlike i ukaže na njih jeste i jedan od ciljeva ovog rada.

Ključne reči: pojam države, teorija prava, marksistički pristup, klasna država, opštedruštveni interesi

1. Uvod

Naučno-istraživački rad, posvećen analizi teorijsko-pravnog stvaralaštva Radomira Lukića, započeo je u našoj pravnoj nauci upravo u ono vreme kada Lukićev naučni doprinos počinje da dostiže punu zrelost. Prvi radovi posvećeni analizi njegovih stavova potiču upravo iz pera nekih od najistaknutijih pravnih poslenika naše posleratne pravne nauke. Nažalost, ovo interesovanje za bogato stvaralaštvo profesora Lukića nije rezultiralo monografijama koje bi u celini bile posvećene isključivo analizi njegovih naučnih ostvarenja. Samo su se pojedini autori, u okviru opštih izlaganja Teorije države i prava, osvrtali, često vrlo kratko, na njegov doprinos ovoj materiji. U poslednje dve decenije naročitu pažnju dostignućima njegove opšte teorije države i prava poklanja Milijan Popović, dok većina drugih autora iskazuje samo minimum interesovanja u vidu uzgrednih napomena. Takođe, u poslednje vreme, zahvaljujući naučnim skupovima posvećenim našim istaknutim pravnim teoretičarima, počev od Jovana Sterije Popovića, Gligorija Geršića, preko Slobodana Jovanovića, Đorđa Tasića, pa do profesora Lukića, polako oživljava interesovanje za teorijsko-pravnu tematiku u našoj stručnoj javnosti. S druge strane, sav ovaj istraživački rad, gotovo u potpunosti je okrenut analizi i razmatranju starije srpske teorije prava, dok doprinos Radomira Lukića našoj teoriji prava ostaje u velikoj meri van sfere interesovanja naše savremene pravne nauke, pa zato skoro da nema naučnih radova koji za predmet svog naučnog istraživanja isključivo imaju značaj i doprinos Lukićeve opšte teorije države i prava u srpskoj pravnoj nauci. Ovo se naročito odnosi na Lukićeva teorijsko-pravna promišljanja o državi, koja praktično nikada nisu ni bila predmet bilo kakve kritičke analize u okviru naše savremene naučne misli. Ovakvo odsustvo zainteresovanosti nije ni malo lako objasniti, naročito ukoliko se uzme u obzir to da mera uticaja Lukićevih promišljanja o državi i pravu, kako na naše pravne poslenike, tako i na samu pravnu teoriju u nas u drugoj polovini 20. veka, kao i originalnost i dubina njegovog naučnog opusa, nužno zahteva posvećivanje veće pažnje pitanjima kojima se bavio, kao i davanje ocene i određivanje mesta njegovog dela sa stanovišta savremene teorije prava. Upravo iz tih razloga, ovaj rad je posvećen analizi Lukićevih promišljanja o osnovnom, a samim tim i centralnom pitanju teorije države, pitanju njenog pojmovnog određenja.

O pitanjima države Lukić je promišljao u srazmerno velikom broju radova. Pa tako, državom se bavio ne samo u okviru prvog toma svoje Teorije države i prava i Političke teorije države, već i u nizu brojnih drugih radova. Ovoj problematici se on relativno često vraćao u periodu od preko jedne decenije, počev od prve polovine pedesetih, pa sve do druge polovine šezdesetih godina prošlog veka. Ovo dovoljno jasno svedoči i ponajbolje odslikava veliki značaj koji je on ovim pitanjima pridavao u ovom periodu svog stvaralaštva. Hronološkim redom, državu je Lukić razmatrao u sledećem nizu radova: Klasna priroda države u savremenom kapitalizmu^{^[1]} iz 1954. godine, Socijalizam i država^{^[2]}, kao i Dva nesporazuma oko države^{^[3]} iz 1959. godine, zatim, Društveni uslovi odumiranja države i prava^{^[4]} iz 1960. godine, te Savremenoj državi^{^[5]} iz iste godine. On se pitanjima države vraća u još tri navrata i to u radovima Vlast u današnjem socijalizmu^{^[6]} i Država savremenog građanskog društva^{^[7]} iz 1966. godine, kao i u Pitanjima opštenarodne države^{^[8]} iz 1967. godine. U analizi njegovih stavova o ovom pitanju, u najvećoj meri ću se držati onih koje je izneo u prvom tomu svoje Teorije države i prava. Razlozi za ovakav stav su dvojaki. Najpre, bez imalo namere da na bilo koji način umanjim kvalitet razmatranja ovog pitanja u ostalim navedenim, znatno kraćim Lukićevim radovima, ona ipak, u većoj ili manjoj meri predstavljaju ipak samo konkretnu razradu za data pitanja osnovnih pojmovnih postavki iznetih u okviru Teorije države i prava, bez ikakvih odstupanja u tom pogledu, te su suštinski repetitivne prirode. Što se pak tiče njegovih razmišljanja o državi iznetih u okviru Političke teorije države, imajući u vidu da ona imaju isključivo politikološki, a ne teorijskopravni karakter, njihovo razmatranje po prirodi ne može biti predmet interesovanja kritičke analize koja želi ostati u okvirima teorijskopravnog pristupa.

2. Lukićev klasni pogled na državu

Za razliku od većine svojih ostalih izlaganja o drugim raznim pravnim pitanjima, Lukić promišljanje o državi započinje ne njenim pojmovnim određenjem, vez razmatranjem nastanka države, iznoseći brojne stavove o ovom pitanju koji su prisutni u teorijsko-pravnoj misli. Razloge za usvajanje ovakvog pristupa on iznosi na samom početku odeljka posvećenog opštem učenju o državi, tvrdnjom da je usled velike povezanosti suštinskih pitanja države, pri čemu je neophodno odmah i o svemu reći sve, što je nemoguće, pa se od nečega ipak mora poći, izabrao istorijsko-genetički pristup, smatrajući da je jasnije prethodno razmatrati razvoj neke pojave kako bi se postupno došlo do njenog pojma.^{^[9]} Ovo je svakako sasvim legitiman pristup, mada sam skloniji da nešto logički doslednijim smatram prethodno pojmovno određenje neke pojave, pre samog njenog detaljnijeg razmatranja. No, ovo svakako nije pitanje od suštinskog značaja, niti se pristup koji Lukić ovom prilikom usvaja može smatrati rđavim. Uostalom, o tome koliki značaj on pridaje upravo pojmu države, najbolje govori podatak da je njegovom razmatranju posvetio najveći deo svojih promišljanja u okviru opšteg učenja o državi, mnogo više no drugim, takođe nesumnjivo važnim pitanjima.

Na samom početku svog izlaganja Lukić konstatuje da se pri svakom pojmovnom određenju države jasno mogu uočiti dva njena elementa. Prvi je, prema njegovom mišljenju, očigledan, dok je drugi, suštinski, znatno teže, bez brižljive analize, pravilno uočiti.^{^[10]} Kao prvi, spoljni element on ističe ono oko čega u teoriji gotovo da nema spora među brojnim pravnim piscima koji su se ovim pitanjem bavili, a to je da država predstavlja upravo ništa drugo, do jedan aparat nasilja, odnosno, da je to prinudna organizacija, to jest organizacija za primenu sile. Kao dokaz za ovu svoju tvrdnju, Lukić detaljno navodi stavove istaknutih teoretičara prava o ovom pitanju, počev od Slobodana Jovanovića, preko Leona Digija i Georga Jelineka, sve do Hermana Helera.^{^[11]} No, po prirodi stvari, glavni problem tu ni ne leži, budući da se izvor svih neslaganja oko ovog pitanja krije u identifikaciji drugog, suštinskog elementa države. Lukić, kako se čini, sva ova razlikovanja preterano simplifikuje određujući ih kao, manje više, suštinski ista. Naime, prema njegovim rečima, svi ovi različiti pristupi se mogu svesti na tvrdnju da država ima za cilj omogućavanje ostvarivanja zajedničkih, opštedruštvenih interesa, te shodno tome raspolaže aparatom prinude, kako bi obezbedila izvesnu primenu svojih odluka u tom pravcu.^{^[12]}

Gotovo da je na prvi pogled iz ovakvog Lukićevog opisa očigledno da on ne pripada onoj grupi autora koji ovakvo shvatanje smatraju ispravnim. Prema njegovim tvrdnjama, ovakvi stavovi ne objašnjavaju suštinu države na valjan način, odnosno, ne objašnjavaju na tačan način ulogu i značaj nasilja u državi. Lukić lakonski tvrdi da je nejasna potreba državnog aparata za primenu sile, ukoliko se država shvati kao organizacija koja ima za cilj da ostvaruje opštedruštveni interes, odnosno, interes većine u državi. Ovo stoga, jer je logično zaključiti da se ljudi dobrovoljno pokoravaju onim pravilima koji su u skladu sa opštim interesima, te shodno tome, ni organizovani aparat za prinudu ne bi bio ni potreban. Svaki redak pojedinačan slučaj nepokornosti, po njegovim rečima, bi samo društvo, potpuno spontano, bez posebne organizacije za prinudu, moglo da uspešno neutrališe.^{^[13]} Drugim rečima, ovakvi stavovi u sebi nose suštinsku i na prvi pogled očiglednu nelogičnost. Štaviše, Lukić je sklon da doda kako autori koji, prema njegovim rečima, zagovaraju ovakav pristup, i sami uviđaju njegovu manjkavost. Shodno tome, u svoje postavke, bar onako kako ih je on u ovim svojim razmatranjima prilično šturo i simplifikovano interpretirao, unose brojna ublažavanja. Ona se, prema njegovim rečima, svode na priznavanje, pored opšteg i partikularnih interesa različitih društvenih grupa, čije sukobe, kako bi obezbedila nesmetano ostvarivanje opšteg interesa, sprečava i kontroliše upravo država. No, za Lukića, ni ovakav stav nije ništa više ispravniji od onog izraženog u osnovnim postavkama ovakvog pristupa. Naime, on tvrdi da se može postaviti pitanje o postojanju ikakvog opšteg interesa različitih društvenih grupa, ukoliko one, kao takve, imaju svoje, partikularne, odnosno, posebne interese, koji su drugačiji od opšteg i njemu suprotstavljeni. Prema njegovom mišljenju, takvi opšti zajednički interesi zapravo uopšte i ne postoje, odnosno, iz njih niti može proizaći, niti proizlazi potreba za nasiljem, neodvojiva od pojmovnog određenja države.^{^[14]} Nužnost egzistencije države, shvaćene kao aparata za primenu nasilja zapravo leži u postojanju stalnog sukoba interesa u društvu, jer je jedino za njihovo sprečavanje neophodna sila, a ne i za održavanje i ostvarivanje opštih interesa, koji se, ukoliko uopšte prema Lukiću postoje, ostvaruju sami od sebe, na osnovu svesti ljudi o njihovoj korisnosti.^{^[15]} Ti sukobi su, za Lukića naravno, upravo klasni sukobi. Ovi, nepomirljivi sukobi, objektivno prouzrokovani procesom proizvodnje, kao osnovnim društvenim procesom determinantnog karaktera za svako društvo, sem besklasnog, dakle prvog i poslednjeg, odnosno komunističkog, nužno dovode do potrebe za državom, odnosno, do nastanka države. U procesu klasne borbe, u kojoj svaka klasa ima za cilj da nametne svoj način proizvodnje onoj drugoj i tako ostvari svoje klasne interese, jedna od klasa, klasa koja poseduje sredstva za proizvodnju, to jest, eksploatatorska klasa, to čini posežući za aparatom sile, praktično ga time i stvarajući, koji joj i omogućava, svojim monopolom nad fizičkom prinudom, da nametne svoj način proizvodnje celokupnom društvu. Dakle, državno nasilje je samo emanacija objektivno, načinom proizvodnje uslovljenog sukoba klasa, te je posledično i neizbežno s obzirom da omogućava odvijanje procesa proizvodnje koji je u datom istorijskom trenutku jedino objektivno i moguć, to jest, najbolji, budući da dovodi do napretka društva u celini. Tu, prema Lukićevom mišljenju, leži drugi, suštinski i teško uočljiv element pojma države. Drugim rečima, država nije ništa drugo do organizacija za zaštitu klasnog interesa.^{^[16]} Na eventualne primedbe da je ovako shvaćen način proizvodnje, dakle, onaj u interesu vladajuće klase, budući da je objektivno uslovljen i jedino moguć, te shodno tome i najbolji, moguće posmatrati i kao svojevrsni opštedruštveni interes, Lukić smatra da se o njemu ne može govoriti u smislu konkretne društvene pojave, odnosno, kao o interesu shvaćenom kao rezultatu svesnih težnji članova društva. On jeste društveni interes samo zato jer je u skladu sa objektivnim zakonitostima društvenog razvoja koje vode napretku i ništa više od toga. Ovo zato jer, kako on to tvrdi, napredak društva ne mora odgovarati svim društvenim grupama, budući da im može otežati položaj koji u njegovoj strukturi zauzimaju, misleći pritom na takozvanu eksploatisanu klasu.^{^[17]} Drugim rečima, iako dati način proizvodnje, koji je istovremeno i najbolji, a kako je i sam objektivno uslovljen i jedino moguć, te nužno vodi društvenom napretku, koji je u interesu vladajuće klase (a samo takav država, prema njegovim rečima i može nametati), nije i u interesu klase eksploatisanih, iz prostog razloga što je njihov jedini interes da to više ne budu. Ovu svoju tvrdnju objašnjava dijalektičkim jedinstvom suprotnosti.^{^[18]} Da stvari budu još malo komplikovanije, Lukić tvrdi da država, istovremeno, sa nametanjem interesa vladajuće klase eksploatisanoj, može vršiti i nametanje pojedinih interesa eksploatisane klase, samoj vladajućoj klasi, putem svog, državnog, nasilja. Do ovakve, uslovno nezavisne, egzistencije države od vladajuće klase, dolazi, bar kako on to vidi, formiranjem i osamostaljivanjem specifičnog upravljačkog sloja, kome je u interesu postojanje države kao takve, dakle, po sebi.^{^[19]} No, čak i tada, država za Lukića predstavlja očigledno klasnu tvorevinu, budući da ovaj upravljački sloj, odnosno birokratija u širem smislu, ili predstavlja produženu ruku vladajuće klase ili, pak, ukoliko nameće sopstvene interese, klasu za sebe.^{^[20]} Shodno tome, iz svega do sada rečenog, može se sasvim jasno formulisati njegovo objedinjeno, odnosno, sveobuhvatno pojmovno određenje države, iako mu on, istini za volju, ni na jednom mestu izričito ne pristupa, kao ono koje pod njome zapravo podrazumeva organizaciju koja raspolaže monopolom fizičke prinude, a radi zaštite interesa vladajuće klase. Ovde svakako treba napomenuti da Lukić pod monopolom fizičke prinude zapravo ne podrazumeva posedovanje sredstava za prinudu isključivo od strane države, već da su ona, odnosno, da je državna prinuda, u datom društvu, najjača.^{^[21]}

Na prvi pogled je, iz svega ranije izrečenog, sasvim očito da Lukić pristupa pojmovnom određenju države nastupajući sa pozicija istorijskog materijalizma. Na to, kako se čini, čak i da sam bio nedovoljno jasan u ovoj interpretaciji njegovih stavova o ovom pitanju, sasvim jasno ukazuju i mnogobrojni i predugački citati Marksa, Engelsa, pa čak i Lenjina koje on navodi u prvom tomu svoje Teorije države i prava. Ni na koji način nije moguće ovakve Lukićeve stavove o pojmovnom određenju države smatrati prihvatljivim. Razlozi za ovakav stav su višestruki. Naravno, treba naglasiti da osnov ovog neslaganja ne leži u onome što on smatra prvim elementom pojma države, odnosno, u njenom određenju kao aparata koji raspolaže monopolom fizičke prinude. Prinuda, ove ili one vrste, kao emanacija vlasti uslovljene hijerarhijskom prirodom svake društvene organizacije, bar kako se čini, neodvojiva je od pojmovnog određenja bilo koje od njih, uključujući, razume se i državu. Ovakav pristup ima, sklon sam da mislim, u osnovi sociološki, a ne istorijsko-materijalistički karakter. Odnosno, on je zasnovan na istorijskom materijalizmu, taman onoliko, koliko je ovaj sociološki argumentovan, ništa više od toga. Uostalom, o ideološkoj neuslovljenosti ovakvog pristupa, prema mom mišljenju, svedoče i Lukićevi navodi brojnih teoretičara koji usvajaju ovakav pristup, a koji se ni pod kojim okolnostima ne mogu odrediti kao marksistički teoretičari države i prava.^{^[22]} Problem u pojmovnom određenju države koje on usvaja, leži zapravo u njegovom drugom, suštinskom delu. Iako mi marksistički pristup pojmu države ni malo nije blizak, smatram da se ni takvim stavovima suštinski ne može ništa prigovoriti, pod uslovom da su potkrepljeni logički dosledno izvedenim, naučno zasnovanim argumentima. U onoj meri koja je uopšte moguća u sferi društvenih nauka, razume se. No, ipak treba primetiti da istorijsko materijalistički pristup, prema mom mišljenju bar, zapravo ne počiva na čvrsto utemeljenoj naučnoj argumentaciji. Ovo se poprilično dobro može videti i u Lukićevom izvođenju pojma države kao, suštinski, klasne tvorevine. Pa tako, njegova primedba upućena zagovornicima shvatanja o državi kao organizaciji koja ima za cilj zaštitu opštedruštvenih interesa teško se može prihvatiti kao čvrsto naučno utemeljena tvrdnja, zasnovana na logički doslednom zaključivanju. Stav o nepostojanju opštedruštvenih interesa, budući da bi onda ljudi po pravilima koja imaju za cilj njihovo ostvarivanje sami, dobrovoljno, postupali, te shodno tome nepotrebnosti organizovanog aparata za prinudu, kao da je zasnovan na prethodnom, prećutnom uverenju o bezuslovnoj racionalnoj uslovljenosti ljudskog ponašanja. Bez namere da se upuštam u psihološku analizu bilo koje vrste, smatram da nam društvena praksa sasvim jasno ukazuje na neutemeljenost određivanja , kako ljudskog ponašanja, tako i društva u celini, kao isključivo racionalno zasnovanog. No, čak i da se takva pretpostavka i prihvati kao tačna, ona svakako ne dovodi snagom logičke nužnosti do zaključka o nepostojanju opštedruštvenih interesa i ciljeva. Moguće je, a meni se čini i izvesno, da čak i uz postojanje svesti o opštedruštvenom interesu, odnosno cilju, izostane dobrovoljno ponašanje ljudi u skladu sa pravilima koja imaju za cilj ostvarenje ovakvih interesa. Razlog za ovakvo shvatanje je sasvim jednostavan. Između interesa, kakvi god oni bili (a ovo posebno, prema mom mišljenju, važi za one takozvane opštedruštvene) i načina njihovog ostvarivanja, naprosto nije moguće, u pojmovnom smislu, staviti znak jednakosti. Lukić, kako izgleda, čini upravo ovo. Pa tako, čak i uz postojanje manjeg ili većeg društvenog konsenzusa u pogledu ovako ili onako određenog opštedruštvenog interesa ili više njih, nikako ne mora nužno slediti, a najčešće ni ne sledi, istovetan konsenzus o načinu ostvarivanja tih datih interesa. Drugim rečima, samo postojanje opštedruštvenih interesa ne znači nužno i negaciju potrebe za postojanjem organizacije koja bi putem monopola fizičke prinude obezbeđivala njihovo ostvarivanje i zaštitu. Naprotiv, mnogo sam skloniji da izvedem upravo obratan zaključak, da postojanje ovakvih interesa upravo direktno uslovljava potrebu za jednom organizacijom koja bi, u krajnjoj instanci i prinudom, obezbedila odgovarajuće načine njihovog ostvarivanja. Kako god se odredili prema ovom pitanju, sklon sam da mislim da zaključci do kojih Lukić dolazi naprosto nisu nužno logički neizbežni. Štaviše, njegova primedba o ublažavanju shvatanja o državi kao organizaciji koja ima za cilj ostvarivanje zajedničkih interesa uvođenjem posebnih interesa različitih društvenih grupa, ni malo suštinski ne doprinosi snazi argumentacije koju iznosi. Naprotiv, upravo postojanje ovakvih posebnih interesa dodatno argumentuje potrebu za postojanjem organizacije koja ima za cilj da obezbedi ostvarivanje opštih interesa. Smatram očiglednom, kako mogućnost istovremenog postojanja i opštih i partikularnih interesa u jednom društvu, tako i mogućnost da partikularni interesi odnesu prevagu u odnosu na opštedruštvene interese, zadržavši pri tome svoju posebnu, partikularnu prirodu. Naša, što bliža, što dalja prošlost nam, smatram, pruža sasvim dovoljno dokaza u prilog ovakvoj tvrdnji. Shodno tome, stav o državi kao organizaciji koja ima za cilj ostvarivanje opštedruštvenih interesa, nije logički nedosledan, kako to Lukić implicitno nagoveštava. Naprotiv, ovakav pristup, upravo na valjan način i ukazuje na nužnost postojanja jedne organizacije koja bi, u krajnjoj meri, monopolom sile obezbedila ovakve interese. Ona je dakle nužna da bi, sa jedne strane, obezbedila načine ostvarivanja zajedničkih interesa, kao i da bi obezbedila zaštitu samih opštih interesa u odnosu na partikularne, sa druge strane. Istini za volju, treba primetiti da se ovakvim pristupom zaista, na prvi pogled bar, ne odgovara na Lukićevu zapitanost^{^[23]}, o tome kako to država tačno određuje šta je to opšti interes, kada to ne mogu učiniti na valjan način pojedinci, čiji je to, u krajnjoj konsekvenci, zapravo i interes. Drugim rečima, kako država nije ništa više do skup svih tih pojedinaca, odnosno, ona nije odvojena od ljudi i ne poseduje bilo kakva magična svojstva koja joj omogućavaju da odredi dati interes u pitanju, on izvlači zaključak da takvog interesa i ne može biti. No, ni ovo ništa više no prethodni argumenti ne osporava shvatanje o državi kao organizaciji za ostvarivanje opštedruštvenih interesa. Ovo iz razloga što se slična primedba može staviti i bilo kom drugom pristupu koji državu određuje kao organizaciju koja ostvaruje odgovarajuće interese, bilo da se radi o opštim ili pak pojedinačnim interesima odgovarajućih društvenih grupa (ovom prilikom najviše imam u vidu upravo klasu, kao specifičnu vrstu društvene grupe). Lukićeva primedba da država ne može na misteriozan način odrediti opštedruštveni interes, s obzirom da pojedinci, živi ljudi od krvi i mesa, to nikako ne mogu da učine, pa moraju da budu prisiljeni putem pravnih normi da se ponašaju u skladu sa njim, podjednako se može uputiti i njegovom, klasnom pojmovnom određenju države. Jer, ukoliko pojedinci nisu u stanju da odrede opšti interes, kako to mogu učiniti sa klasnim, budući da ni klasni interesi nisu mnogo manjeg stepena opštosti u odnosu na opštedruštvene interese. Čak i ako se uzme u obzir da se radi o pripadnicima takozvane eksploatatorske, vladajuće klase, nikako se ne može izjednačiti pojedinačni, odnosno, individualni interes, sa opštim interesom bilo koje vrste, uključujući i klasni. I država shvaćena kao organizacija za zaštitu klasnih interesa nije ništa drugo do skup stvarnih ljudi. Odnosno, ukoliko neko nije u stanju da odredi opštedruštveni interes, kako bi to bio u stanju kada se radi o klasnom interesu, budući da se takođe radi o interesu velikog stepena opštosti. Da li se onda može tvrditi da klasni interesi uopšte ne postoje, kao što to Lukić tvrdi za opštedruštvene, zajedničke interese? Da se ne govori o tome da se i u ovako shvaćenoj državi prinuda primenjuje prema svima koji ne postupaju u skladu sa propisanim normama. Opravdano se može zapitati o potrebi za prinudom koja se može primeniti prema pripadnicima vladajuće klase u slučaju prekršaja normi. Da se prinuda u takvim slučajevima svakako primenjuje, to čak ni Lukić ne spori. Slično njemu, treba se zapitati, čemu prinuda prema pripadnicima eksploatatora da bi se ostvario njihov, eksploatatorski interes? Zar nije dovoljna njihova svest o tome? Dok se proces utvrđivanja opšteg interesa još i može, u većoj ili manjoj meri, u savremenim demokratskim društvima nekako empirijski i uočiti, kod takozvanog klasnog interesa to naprosto nije slučaj, već postoje samo puke pretpostavke, zasnovane na postavkama istorijskog materijalizma.

Što se pak tiče stava o državi kao organizaciji za zaštitu klasnog interesa, on je, kao i većina drugih postavki zasnovanih na marksističkim pretpostavkama, naprosto preteran. Sukobi raznih društvenih grupa, uključujući tu i klase, kao i različitost njihovih interesa, predstavljaju neospornu činjenicu, te njihovo isticanje od strane marksističkih teoretičara, samo po sebi, ne predstavlja izvor nikakvog suštinskog nesporazuma. Problem sa ovakvim shvatanjima, prema mom mišljenju, zapravo leži u njihovom preterano simplifikovanom posmatranju društvenih odnosa i njihovom svođenju, u krajnjoj liniji, na klasne sukobe. Preterano insistiranje upravo na nepomirljivim klasnim sukobima, objektivno uslovljenim procesom proizvodnje kao osnovnim društvenim procesom, predstavlja ničim zasnovano pojednostavljivanje i preterano uprošćavanje izuzetno složenog društvenog života. Ja ni jednog trenutka ne želim da osporim značaj koji proces proizvodnje materijalnih dobara ima u svakom društvu, kao ni to da su sve društvene tvorevine neizbežno uslovljene samim društvom u kome su nastale, no, takođe, nisam ni malo siguran u tačnost tvrdnji zagovornika istorijskog materijalizma o osnovnoj i objektivnoj, dakle, neizbežnoj uslovljenosti društva u celini procesom proizvodnje, te nužnoj i zakonomernoj smeni društveno-ekonomskih formacija koja iz ovakvog shvatanja sledi. Ostaje nejasno kako uopšte može nastati i opstati društvo u čijoj osnovi leže sukobi, koji su u toj meri nepomirljivi da ih čak ni organizacija koja raspolaže monopolom nasilja ne može rešiti. Sa druge strane pak, kako društvo ipak opstaje, da li to znači da pored procesa proizvodnje, postoje i neki drugi društveni procesi koji su podjednako značajni, a imaju pak kohezivno dejstvo na samo društvo? Ako je tako, da li je onda opravdano proces proizvodnje odrediti kao osnovni društveni proces, koji istovremeno stvara društvo, ali i klasne sukobe koji ga mogu u potpunosti razoriti? Nisam siguran da dijalektički princip jedinstva suprotnosti može na valjan, naučno utemeljen način objasniti ovaj, kako se čini, paradoksalan pristup u objašnjavanju društva i njegovog razvoja. Naučni, logički dosledno izvedeni dokazi za ovakve tvrdnje naprosto ne postoje, što ih, prema mom mišljenju, posledično svodi na puke teorijske pretpostavke, te se shodno tome teško može govoriti o bilo kakvim objektivno utemeljenim zakonima društvenog razvoja. No, ukoliko ovakve načelne primedbe za trenutak i ostavim po strani, okrenuvši se konkretnom pitanju koje se analizira, to jest, Lukićevom pojmovnom određenju države, može se, sasvim očekivano, budući da ono počiva na premisama istorijskog materijalizma, doći do zaključka da se njegova tvrdnja o državi kao organizaciji za zaštitu klasnog interesa, poprilično teško može smatrati valjanom. Naime, ostaje nejasno kako klasni interes vladajuće klase, budući da je on objektivno uslovljen proizvodnjom i zapravo jedino moguć u datom istorijskom trenutku, nije istovremeno i opštedruštveni interes. Ukoliko se prihvati njegov marksistički zasnovan stav da je takav način proizvodnje u datom istorijskom trenutku jedini koji omogućava društveni napredak, nikako se ne može negirati da takav interes, makar i bio klasni, predstavlja opštedruštveni interes. Lukićeva distinkcija opšteg interesa u smislu konkretne društvenoistorijske pojave i opšteg interesa u smislu saglasnosti sa navodnim objektivnim zakonima društvenog razvitka, prema mom mišljenju, naprosto nije opravdana. Čak i ako se zanemari pitanje stvarne egzistencije objektivnih zakona društvenog razvitka, ne može se na bilo koji način opravdati njegov stav da društveni napredak ne predstavlja, po prirodi stvari, opštedruštveni interes. Shvatanje po kome društveni napredak ne mora biti u interesu svih članova društva, jer može dovesti do pogoršavanja njihovog položaja ne deluje tačno čak ni ukoliko se posmatra sa stanovišta marksističkih premisa. Nije li dati način proizvodnje u svakoj naredno društveno-ekonomskoj formaciji, dovodeći do društvenog napretka, istovremeno, iako prevashodno bio u interesu vladajuće klase, jednako dovodio i do boljeg položaja klase eksploatisanih u odnosu na prethodne društveno-ekonomske formacije? Shodno tome, nema mesta tvrdnji da društveni napredak može da bude suprotan interesima jednog dela društva, u ovom konkretnom slučaju, mislim prevashodno na takozvanu eksploatisanu klasu. Logično, neizbežno sledi zaključak da je dati način proizvodnje, koji je dakle objektivno uslovljen, jedini moguć u datom istorijskom trenutku i koji kao takav vodi društvenom napretku, iako u interesu vladajuće klase, istovremeno i u interesu eksploatisane klase. To jest, radi se o opštedruštvenom interesu. Ovakav zaključak se nameće kao logički neizbežan, i ukazuje na izvesne paradoksalne početne premise na kojima počiva istorijski materijalizam. Smatram da je i sam Lukić ovoga bio poprilično svestan, pa je upravo iz ovog razloga i napomenuo da je za klasu eksploatisanih ponekad i bolje da vlada eksploatatorska vladajuća klasa koja je nosilac takozvanog naprednog načina proizvodnje, nego neka sa kojom to nije slučaj, no da to ipak ne znači da se njihovi klasni interesi mogu poklopiti ili pak da postoji neki opštedruštveni, zajednički interes.^{^[24]} Kao i ranije, zaista se ne može shvatiti kako nešto može biti bolje po odgovarajuću društvenu grupu, a ne biti istovremeno u interesu te iste društvene grupe. Ovakav stav možda i na najbolji način ukazuje na suštinsku logičku neutemeljenost osnovnih premisa istorijskog materijalizma. Lukić kao da ne uviđa da opštedruštveni interes, samim tim što je zajednički, istovremeno predstavlja interes svih klasa, pa je u tom smislu i klasni interes. Njegov stav da država nameće jedino onaj način proizvodnje koji je isključivo u interesu vladajuće klase, a ne i u interesu društva kao takvog^{^[25]}, logički protivreči njegovim ranijim tvrdnjama o odgovarajućem objektivno uslovljenom načinu proizvodnje vladajuće klase, kao jedino mogućem u datom trenutku, koji vodi društvenom napretku. Teško je razumeti zašto bi način proizvodnje morao biti protivan interesima klasa da bi imao opštedruštveni karakter, niti se ovakvo shvatanje mora primenom doslednog logički zasnovanog umovanja nužno ekstrapolirati iz njegovog ranijeg izlaganja. Smatram očiglednim, a polazeći od, a i držeći se dosledno, upravo njegovog marksistički zasnovanog pristupa, da način proizvodnje vladajuće klase (s obzirom da vodi društvenom napretku, a drugačiji izgleda, shodno postavkama istorijskog materijalizma, nije ni moguć) upravo predstavlja opštedruštveni interes, baš zato što ima klasni karakter, a ne uprkos njemu. Drugim rečima, on je klasni, upravo jer odgovara interesima vladajuće klase, ali to istovremeno i nije, jer istovremeno predstavlja interes i klase eksploatisanih, odnosno, društva u celini. Lukićevo odbijanje da prizna postojanje logičke nužnosti ovakvog zaključivanja navođenjem dijalektičkog principa jedinstva suprotnosti, ni na koji način ne može opravdati stavove koje zastupa. Sa tim u vezi je injegova tvrdnja da se ovakvom načinu proizvodnje, odnosno, ovako shvaćenom interesu vladajuće klase, klasa eksploatisanih može suprotstavljati, imajući u vidu njegovu klasnu prirodu, ali to može i da ne čini, ukoliko uvidi njegov opštedruštveni karakter.^{^[26]} No, onda se neizbežno mora nametnuti pitanje prirode klasnih sukoba kao nepomirljivih, kao i samog pristupa pojmovnom određenju države kao organizacije za zaštitu klasnih interesa. Ukoliko bi, a dosledno se držeći Lukićevih ranijih reči, klasa eksploatisanih mogla da se ne bori protiv datog načina proizvodnje, koji, pored ostvarenja klasnog, ima za cilj i ostvarenje opštedruštvenog interesa (ukoliko to uvidi naravno), da li to znači da više ne bi bilo potrebe za postojanjem države, uprkos klasnoj prirodi interesa koje ona nameće jer oni imaju i opštedruštveni karakter, a za njihovo ostvarivanje, prema njegovim rečima, prinuda nije potrebna? Naravno, on sve ove nelogičnosti koje neizbežno proističu iz njegovih stavova kao da ni ne primećuje, tvrdeći da je pravi opštedruštveni interes zapravo onaj koji nije istovremeno i klasni, te da tada nužno dolazi do nestanka i klasa i same države.^{^[27]} Smatram, a na osnovu svega ranije izrečenog, da se ovakav njegov stav naprosto ne može prihvatiti kao valjan, naučno zasnovan iskaz. Kao neizbežna posledica ovakvih, prema mom mišljenju, logički suprotstavljenih stavova, proizlazi i Lukićev stav o mogućem nametanju odgovarajućeg ponašanja vladajućoj klasi od strane države, te prinuđivanje iste na ostvarivanje izvesnih interesa takozvane potlačene klase.^{^[28]} Treba podsetiti, do ovakve situacije, prema njegovim rečima, dolazi izvesnim otuđenjem same države od društva, te njenim posledičnim odvajanjem i od vladajuće klase zarad čijeg interesa i postoji. Uzgred budi rečeno, podsetimo se da je u svojoj kritici pristupa zasnovanog na pojmovnom određenju države kao organizacije koja ima za cilj ostvarivanje opštedruštvenih interesa, Lukić upravo kao jedan od argumenata o neadekvatnosti ovakvih stavova tvrdio da država nije, niti pak može biti nešto što je odvojeno od ljudi i ima sopstvenu volju i svest. No, ukoliko ovu nedoslednost u primeni argumenata ipak ostavimo po strani, treba primetiti da ovakvu delatnost države on ograničava isključivo na slučaj pojave osamostaljivanja specifičnog upravljačkog sloja, odnosno, do ovakve državne delatnosti dolazi, kako on to tvrdi, samo ukoliko dođe do osamostaljivanja birokratije u odgovarajućem društvu. Ovaj poseban sloj upravljača ima, kako on to vidi, zarad sopstvenih privilegija, interes da država egzistira po sebi. No čak i tada klasna priroda države ne dolazi u pitanje, budući da birokratija, shodno njegovim stavovima, predstavlja ili, ukoliko nije dovoljno osamostaljena, samo produženu ruku vladajuće klase ili, ukoliko je pak osamostaljena, klasu samu za sebe. No, ovakav Lukićev stav naprosto nije moguć, a da se pri tome ostane na pozicijama shvatanja države kao organizacije za zaštitu klasnog interesa. Ukoliko država vladajućoj klasi nameće interese eksploatisane klase, onda više ne može biti reči o državi kao isključivo klasnoj tvorevini. Naravno, može se tvrditi da se radi o novoj vladajućoj klasi, ali onda ne možemo govoriti o nametanju interesa. Takvo nametanje bi predstavljalo prinudu nad klasom koja zapravo više i nije vladajuća od strane nove, prave vladajuće klase. Pokušaću da objasnim. Naime, ukoliko je birokratija samo produžena ruka vladajuće klase, nije jasno zašto bi ona, kao takva, nametala vladajućoj klasi bilo kakav interes drugačiji od onog koji već ima. Ukoliko se radi samo o produžetku vladajuće klase, proizlazilo bi da vladajuća klasa samoj sebi nameće interese koji su njoj suprotstavljeni, što deluje poprilično besmisleno, imajući u vidu da se država shvata kao organizacija koja ima cilj da zaštiti upravo njene interese, interese vladajuće klase. Ukoliko je pak birokratija izrasla u novu klasu, problem u Lukićevom rezonovanju je dvostruk. Onda ne samo da nema osnova za tvrdnju da se vladajućoj klasi nameće bilo šta, budući da stara vladajuća klasa to više nije, jer je zamenjena birokratijom, već se nikako ne može objasniti zašto bi se baš interes eksploatisane klase nametao. Štaviše, budući da sada postoji nova vladajuća klasa, to jest birokratija, sasvim se opravdano može postaviti pitanje da li potlačena klasa obuhvata samo raniju eksploatisanu klasu ili se u taj pojam sada može uključiti i prethodna, vladajuća klasa? Sva ova pitanja se, bar kako ja smatram, neizbežno nameću. No, na bilo koje od njih, Lukić naprosto ne pruža bilo kakav odgovor. Sklon sam da tvrdim da logički dosledno zasnovan odgovor na sva ova pitanja, koji bi bio utemeljen na postavkama istorijskog materijalizma, po prirodi stvari, kao što je to već ranije napomenuto, zapravo nije ni moguće pružiti. Upravo iz tih razloga se i mogu primetiti nedoslednosti i protivurečnosti u Lukićevim stavovima. Ovo se može primetiti gotovo u svakoj njegovoj tvrdnji koja se dotiče bilo kakve državne delatnosti koja se ne odnosi na njenu klasnu prirodu na izričit način. Pa tako, on tvrdi da država može obavljati i neke opštedruštvene poslove i funkcije, koje nisu vezane za nametanje klasnih interesa, te shodno tome, po prirodi stvari, imaju karakter opštedruštvenih interesa.^{^[29]} No, i sam svestan da ovakva tvrdnja u potpunosti potire sve ranije izrečene tvrdnje o klasnoj prirodi države i nepostojanju opštedruštvenog interesa, Lukić gotovo istovremeno dodaje da prilikom ovih delatnosti države ipak istupa kao opštedruštvena organizacija, ne primenjujući silu, te da ih obavlja samo uzgredno, te da to nimalo ne utiče na njenu suštinski klasnu prirodu. Treba neizostavno napomenuti da se naprosto ne može logički dosledno govoriti o klasnoj prirodi države i opštedruštvenim funkcijama koje ona može obavljati. Ukoliko je država klasna organizacija, odnosno, organizacija koja ima za cilj ostvarivanje klasnih interesa, nikakvog mesta niti ima, niti može biti za bilo kakve opštedruštvene interese, niti pak za državne delatnosti koje bi imale za cilj njihovo ostvarivanje. Ukoliko oni pak postoje, ne može se govoriti o državi kao klasnoj organizaciji. Tu ništa ne menja to što se takve delatnosti određuju kao sporedne i uzgredne. Na kraju krajeva, postavlja se i pitanje potrebe bilo kakve državne delatnosti na ostvarivanju ovih opštedruštvenih interesa (zanemarujući za trenutak ranije tvrdnje da oni zapravo i ne postoje), budući da se oni, shodno njegovim ranijim tvrdnjama, ostvaruju praktično sami, budući da pojedinci postupaju u skladu sa njima već na osnovu svesti o njihovom postojanju. Lukić pokušava da kombinuje stav o nepostojanju opštedruštvenih interesa sa tvrdnjama o postojanju izvesnih opštedruštvenih državnih funkcija, trudeći se da stavove koje iznosi obrazloži logički doslednim izvođenjem iz početnih, marksistički zasnovanih premisa. No to, usled suštinske protivurečnosti samih polaznih postavki utkanih u srž istorijsko-materijalističkog pristupa, naprosto nije moguće. Pokušavajući da odbrani ono što se suštinski zapravo ni na koji naučno utemeljen način ni ne može odbraniti, Lukić neizbežno dolazi u poziciju zagovaranja logički nedoslednih i međusobno suprotstavljenih stavova. Istini za volju, njemu se zaista ni u jednom trenutku ne može zameriti preterano insistiranje na isključivo klasnoj prirodi državnih delatnosti i potpunoj negaciji bilo kakvih drugih uticaja na samu državu i njenu delatnost. Time se svakako u izvesnoj meri relativizuju i pojedini stavovi izneti u njegovim razmatranjima pojmovnog određenja države. Ovo svakako, prema mom mišljenju, ne dovodi do toga da njegovi stavovi koji se odnose na pojam države postanu iole prihvatljiviji.

3. Zaključak

Lukićevo pojmovno određenje države zasnovano na postavkama istorijskog materijalizma u velikoj meri podseća na pokušaje veštog majstora da sagradi skladnu građevinu na poroznom, rđavom i močvarnom tlu. Koliko god umešno projektovao i gradio, propadanje čitave tvorevine, zajedno sa podlogom na kojoj je nastala, na kraju ipak biva sasvim neizbežno. Lukićeva jedina krivica je, kako se čini, jedino to što nije izabrao bolju podlogu za gradnju. Koliko je to, u datom trenutku uopšte i bilo moguće, sasvim je drugo pitanje. Velika je, prema mom mišljenju, šteta za srpsku pravnu nauku što Lukić nije, kao što je to učinio prilikom pojmovnog određenja prava, dao svoj ponovni osvrt na složena teorijsko-pravna pitanja države. Sklon sam da mislim, a rukovodeći se njegovim potonjim stavovima o pravu, da bi njegov pristup ovim pitanjima bio, u velikoj meri, suštinski, ipak, sasvim drugačiji.

Dejan Matić

LUKIC’S CONCEPTUAL DEFINITION OF THE STATE

Summary

This paper critically analyzes Lukic’s approach to primary, and therefore the central issue of the theory of the state, the issue of its conceptual definition. By level of importance, which, among other things, can be measured by the influence of the theory created by an individual to the other individuals and to the theory itself, Professor Lukic can be placed in order of our most famous Serbian legal writers, with respect to all of those differences among them. Unfortunately, occasionally passing interest of our experts for more than abundant creative work of Professor Lukic, did not result in monographs that were entirely devoted solely to the analysis of his scientific achievements. This is especially true for Lukic’s jurisprudential thinking about the state, which virtually never was the subject of any critical analysis in our modern scientific knowledge. The thought that is the focal point of this work is born out as a theoretical answer to the real socio-political and socio-economic developments. And hence the author of that rich opus of thought located its own role in the context of the reality that was necessary to present with the theoretical picture. Certainly that later, and a contemporary view of the state of the objectivity of such impressions, must necessarily be associated with ideological complex of the author and social environment in which it creates, and it, quite expectedly, must be different from the intellectual standpoint, which existed in the period of positive legal validity of the categories and the problems of the one-party state structure in which the professor Lukic acted. Opportunity to note those differences and to point out them is one of the goals of this paper.

Key words: concept of the state, legal theory, Marxist approach, the class state, general social interests

[1] R. Lukić, Klasna priroda države u savremenom kapitalizmu, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu br. 3, 1954, 257-266.

[2] R. Lukić, Socijalizam i država, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu br. 3-4, 1959, 345-357.

[3] R. Lukić, Dva nesporazuma oko države, Naša stvarnost br.10, 1959, 363-369.

[4] R. Lukić, Društveni uslovi odumiranja države i prava, Arhiv za pravne i društvene nauke XLVII, 1960, 30-40.

[5] R. Lukić, Savremena država, Beograd, 1960.

[6] R. Lukić, Vlast u današnjem socijalizmu, Gledišta br. 6-7, 1966, 893-903.

[7] R. Lukić, Država savremenog građanskog društva, Beograd, 1966.

[8] R. Lukić, Pitanja opštenarodne države, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu br. 4, 1967, 257-266.

[9] R. Lukić, Teorija države i prava, I Teorija države , Sabrana dela, Tom 2, Beograd, 1995, 149.