Višnja Milekić*

 

Primljeno: 11. 01. 2014.

UDK: 343.3/.7

Pregledni  naučni članak

 

PRODUŽENO KRIVIČNO DELO U TEORIJI I PRAKSI REPUBLIKE SRBIJE

 

Autor u radu daje analizu konstrukcije produženog krivičnog dela, kao jednog od oblika prividnog realnog sticaja, koji je nastao u sudskoj praksi, a da pozitivnim zakonodavstvom nije bila regulisana, što je dovelo do različitih shvatanja u pogledu uslova za njenu primenu. Obrađeni su i nastanak i istorijski razvoj produženog krivičnog dela, teorijska shvatanja, pozitivnopravna rešenja, tj. obavezni i fakultativni uslovi primene, kažnjavanje, kao i opravdanost i kritike ovog instituta. Primena konstrukcije produženog krivičnog dela se najviše pravda razlozima procesne ekonomije, dok se kao osnovna kritika ističe činjenica da se na ovaj način neopravdano nagrađuju učinioci većeg broja krivičnih dela.

Ključne reči: produženo krivično delo, prividni realni sticaj, vremenski kontinuitet, istovetnost oštećenog, kažnjavanje

 

 

1. UVODNA IZLAGANJA

 

U krivičnom zakonodavstvu Srbije produženo krivično delo se veoma dugo pojavljuje kao jedan od najspornijih instituta, s obzirom na to da se u krivičnopravnoj teoriji i sudskoj praksi njegov pojam veoma različito shvata, pa se identične situacije nekada posmatraju kao realni sticaj krivičnih dela, a nekada kao jedno produženo krivično delo. Kao najvažnije posledice toga se javljaju razlike u visini, a ponekad i vrsti, izrečene kazne.[1] Produženo krivično delo je konstrukcija koja je nastala i razvijala se u sudskoj praksi iako u pozitivnom zakonodavstvu nije bila uređena. Razlog toga su bili problemi sa kojima se susretala sudska praksa u vezi sa dokazivanjem i odmeravanjem kazne za čitavu seriju istovrsnih krivičnih dela učinjenih od strane jednog lica.[2] Vremenom u teoriji i sudskoj praksi su se formirali kriterijumi koji moraju biti ispunjeni da bi se primenio institut produženog krivičnog dela. Međutim, kako je sudska praksa bila sklona upotrebi ovog instituta, raširila je njegovu primenu i preko kriterijuma koji su formirani u teoriji, što je dovelo do neusklađenosti u samoj sudskoj praksi i do nejednakog postupanja sa okrivljenima.[3] Pored našeg, samo manji broj krivičnih zakona izričito predviđa institut produženog krivičnog dela i uslove potrebne za njegovo postojanje, kao na primer zakoni Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Italije, Grčke, Bugarske, Rumunije, Poljske, Brazila, itd.[4]

 

2. NASTANAK I ISTORIJSKI RAZVOJ PRODUŽENOG KRIVIČNOG DELA

 

Produženo krivično delo kao institut krivičnog prava jeste istorijska kategorija. Međutim, ovaj institut nisu poznavala prava robovlasničkih država, ni kanonsko srednjevekovno pravo, kao ni zakonodavstva srednjevekovnih država. O ovoj problematici prvi su počeli da raspravljaju glosatori i postglosatori, što se javilo kao reakcija na nemogućnost primene sistema kumulacije kazni u svim slučajevima, naročito kada je trebalo primeniti smrtnu kaznu, koja se po svojoj prirodi nije mogla kumulirati.[5] Osnove učenja o produženom krivičnom delu je postavio Bartolus de Sasoferato, koji je za njegovo postojanje zahtevao više vremenski povezanih krivičnih dela izvršenih sa istim ciljem, koja se kažnjavaju kao jedno delo. Ovo učenje dalje razvija Prosper Farinacius, koji mogućnost primene instituta produženog krivičnog dela proširuje i na krivična dela za koja nije bila predviđena smrtna kazna.[6] Prvu potpunu definiciju produženog krivičnog dela dao je Fojerbah, a ista je kasnije bila osnov za određivanje ovog pojma u nemačkoj teoriji krivičnog prava, kao i u teoriji nekih drugih zemalja.[7]

Srpsko srednjevekovno krivično pravo ne poznaje opšte institute, pa samim tim ni institut produženog krivičnog dela.[8] Pojam produženog krivičnog dela sadrži Kaznitelni zakonik za Knjaževstvo Srbiju od 29. marta 1860. godine, gde je u paragrafu 70 propisano: „Ko se reši da čini jednog istog vida zločinstva ili prestupljenja, koja se skupa imaju smatrati kao izvršenje one iste napred učinjene rešenosti; isto tako ko višestruko prestupi jedan isti propis zakona delima koja se skupa imaju smatrati kao posledica jednog istog iz nehata (nebreženja) učinjenog dela, to se takva dela kao sastavne česti i po tome kao jedno (produženo) zločinstvo ili prestupljenje kazniti imaju, pri čemu produženje i broj dela uzeće se kao otežavajuća okolnost“.[9] Iz ove odredbe se može zaključiti da je produženo krivično delo jedno krivično delo sastavljeno iz više dela, da se sastoji iz dela koja su učinjena sa umišljajem, koja su obuhvaćena jedinstvenim umišljajem (iste unapred učinjene rešenosti), ili iz dela učinjenih iz nehata, i da se radi o istim krivičnim delima.[10] Produženo krivično delo nije bilo predviđeno Krivičnim zakonikom iz 1951. godine, kao ni Osnovnim krivičnim zakonom, dok se u procesnom zakonodavstvu pominjao ovaj institut, i to u Zakonu o krivičnom postupku iz 1953. godine u Izmenama i dopunama iz 1959. godine, Zakonu o krivičnom postupku iz 1976. godine i Zakoniku o krivičnom postupku donetom 28. decembra 2001. godine, u odredbama o ponavljanju postupka.[11] Prvi put u domaćem krivičnom zakonodavstvu pojam produženog krivičnog dela dat je odredbom čl. 61 Krivičnog zakonika Srbije.[12] Novina ovog rešenja je što je u Krivičnom zakoniku Srbije predviđeno produženo krivično delo kao zakonska konstrukcija, s obzirom na to da je u krivičnom zakonodavstvu Republike Srbije do 2006. godine ono smatrano institutom sudske prakse,[13] koji se koristio radi rešavanja praktičnih problema na koje se nailazilo u praksi.

 

3. OBJEKTIVNO I OBJEKTIVNO-SUBJEKTIVNO SHVATANJE PRODUŽENOG KRIVIČNOG DELA

 

Kod produženog krivičnog dela kao oblika prividnog realnog sticaja javlja se veći broj problema i sporova i u teoriji i u praksi. Pojedini autori ne prihvataju opšti pojam produženog krivičnog dela i ističu da je osnovni cilj ovog instituta izigravanje zakona i neopravdano pogodovanje učinioca, s obzirom na to da se uzima da postoji samo jedno, a ne više krivičnih dela.[14] Ipak, pravna teorija i sudska praksa su uglavnom saglasne u tome da se ovde radi o jednom krivičnom delu, a problem je nastao kada je trebalo odrediti koji je taj momenat koji povezuje pojedina krivična dela u jedno produženo krivično delo, pa su tako nastala i razna mišljenja o tome, koja se mogu razvrstati u objektivnu i objektivno-subjektivnu teoriju produženog krivičnog dela.[15]

U srpskoj literaturi vladajuće shvatanje predstavlja objektivna teorija, prema kojoj se za produženo krivično delo uglavnom zahtevalo postojanje tri uslova: 1. istovetnost ili istovrsnost krivičnih dela; 2. vremenski kontinuitet i 3. istovetnost oštećenog. Oko trećeg uslova je među pristalicama objektivne teorije postojao spor, jer su neki umesto njega zahtevali da sve radnje obuhvaćene produženim krivičnim delom predstavljaju jedinstvenu kontinuiranu delatnost koja čini jednu prirodnu celinu.[16] Zaključci Savetovanja u Vrhovnom sudu Jugoslavije od 1965. godine ne samo da su izvršili veliki uticaj na sudsku praksu u pravcu prihvatanja objektivne teorije, nego nisu zahtevali ni istovetnost oštećenog kao obavezan uslov postojanja produženog krivičnog dela, već „da delo predstavlja jedinstvenu celinu sa stanovišta običnog, životnog i logičnog rezonovanja“.[17]

Prema objektivno-subjektivnoj teoriji, pored objektivnih elemenata za postojanje produženog krivičnog dela, zahteva se i postojanje subjektivnog momenta kod učinioca, a on se sastoji u jedinstvenom umišljaju (odluci, cilju ili motivu), koji povezuje sva pojedina krivična dela. Međutim, nema saglasnosti među pristalicama ove teorije kada treba odrediti u čemu se jedinstveni umišljaj sastoji.[18] Po jednima, za postojanje jedinstvenog umišljaja je potrebno da su sva dela u svim njihovim bitnim crtama prethodno obuhvaćena umišljajem učinioca, kao i da postoji umišljaj u odnosu na ukupnu posledicu produženog krivičnog dela. Po drugima, to može biti tzv. produženi umišljaj, gde učinilac svoje kontinuirano delovanje zasniva na onome što je već uradio, tako što se stalno nadovezuje na prvobitnu odluku, obnavlja je i proširuje na nova dela.[19]

 

 

4. KONCEPCIJA PRODUŽENOG KRIVIČNOG DELA PREMA ODREDBI ČL. 61 KRIVIČNOG ZAKONIKA

 

Prema važećem Krivičnom zakoniku, produženo krivično delo čini više istih ili istovrsnih krivičnih dela učinjenih u vremenskoj povezanosti od strane istog učinioca, koja predstavljaju celinu zbog postojanja najmanje dve od sledećih pet okolnosti: istovetnosti oštećenog, istovrsnosti predmeta dela, korišćenja iste situacije ili istog trajnog odnosa, jedinstva mesta ili prostora izvršenja dela ili jedinstvenog umišljaja učinioca.[20] Dakle, za postojanje produženog krivičnog dela potrebno je da se kumulativno ispune tri uslova, a za postojanje trećeg uslova neophodno je ostvarenje najmanje dve od pet u Zakoniku navedenih okolnosti.

 

a) ISTOVETNOST ILI ISTOVRSNOST KRIVIČNIH DELA

 

Prvi uslov za postojanje produženog krivičnog dela je izvršenje više istih ili istovrsnih krivičnih dela, što se procenjuje prema pravnoj kvalifikaciji. Dakle, misli se na pravnu istovetnost ili istovrsnost, koja postoji kada je u pitanju osnovni, kvalifikovani ili privilegovani oblik nekog krivičnog dela.[21] Pri tom je uslov da se radi o istim ili istovrsnim delima dat alternativno, što znači da dela treba da budu ili ista ili istovrsna, i da, ako se utvrdi da su ista, ne treba utvrđivati da li su istovrsna i obratno.[22] Ista dela bi postojala, na primer, ako učinilac izvrši tri dela obične krađe, a istovrsna ako učinilac izvrši dva dela obične krađe, jedno delo teške krađe i jedno delo sitne krađe, utaje ili prevare. Srodna krivična dela, kao što su, na primer, krađa i utaja, ne mogu sačinjavati produženo krivično delo.[23] Bilo je ranije i shvatanja da je, pored pravne, potrebno i postojanje faktičke istovetnosti ili istovrsnosti, koja se ogleda u tome da sva dela budu izvršena na jedan isti način. Tako, dva krivična dela krađe ne bi mogla da čine jedno produženo krivično delo krađe ako je učinilac prilikom izvršenja prvog dela koristio podešen ključ, a prilikom drugog obio vrata.[24] Pojedini sudovi bivše Jugoslavije su zahtevali i postojanje faktičke istovetnosti, odnosno, istovrsnosti da bi se primenila konstrukcija produženog krivičnog dela.[25] Danas se zahteva samo postojanje pravne istovetnosti ili istovrsnosti.

Postavlja se i pitanje da li u sastav produženog mogu ući pokušana krivična dela, kao i da li neka dela koja ulaze u njegov sastav mogu biti pokušana a neka svršena? Smatra se da uslov istovrsnosti ne predstavlja smetnju da u sastav produženog krivičnog dela uđu različiti oblici ostvarivanja krivičnog dela, npr. pokušano i svršeno krivično delo.[26] Tako se u sudskoj praksi nailazi na stav da je za konstrukciju svršenog produženog krivičnog dela bez značaja da li su neke od krivičnih radnji ostale u pokušaju.[27] U obrazloženju ove odluke je objašnjeno da je u prvostepenom postupku učinjena bitna povreda krivičnog zakona na štetu optuženih, s obzirom na to da je prvostepeni sud, uprkos postojanju uslova da i radnje učinjene na štetu dvojice oštećenih koje su ostale u pokušaju, uđu u sastav produženog krivičnog dela teške krađe učinjene od strane svakog od optuženih, iste oglasio krivim za krivično delo teške krađe u produženom trajanju i za dva krivična dela teške krađe u pokušaju. Ovo stoga što za konstrukciju produženog krivičnog dela nije smetnja što su neke od krivičnih radnji koje ulaze u njegov sastav ostale u pokušaju, kao u konkretnom slučaju, jer se tada produženo krivično delo kvalifikuje prema najtežem obliku krivičnog dela koje je izvršeno. Domaća sudska praksa je uvek bila jedinstvena u tome da u sastav produženog krivičnog dela mogu ući i svršena i pokušana dela.

 

b) VREMENSKI KONTINUITET

 

Vremenski kontinuitet je drugi obavezni uslov za postojanje produženog krivičnog dela. Dakle, potrebno je da više odvojenih istih ili istovrsnih radnji predstavljaju jednu vremenski kontinuiranu celovitu kriminalnu delatnost, tj. da je više krivičnih dela izvršeno u relativno kraćim vremenskim razmacima tako da čine jedno krivično delo.[28] Međutim, ovi vremenski razmaci nisu određeni ni u teoriji ni u praksi,[29] ali se ističe da treba da budu što kraći jer je neophodno da svako sledeće delo koje je u sastavu produženog neminovno proizlazi iz prethodnog.[30] Vremenski razmak između pojedinih dela ne mora biti isti, ali treba naglasiti da što je razmak duži, to ima manje osnova za primenu ovog instituta.[31] Između svih dela mora postojati vremenski razmak koji ih čini zasebnim delima, koji ne sme biti ni toliko dug da bi se izgubio vremenski kontinuitet, niti toliko kratak da nema vremenskog razmaka nego samo vršenja radnje jednog krivičnog dela koja dugo traje.[32]

Što se tiče ovog uslova praksa je veoma šarenolika, pa se može raditi o različitim vremenskim razmacima. Nekada mogu biti kratki, tako da se sve radnje izvrše u toku jedne noći, a nekada i vrlo dugi, pa se smatra da mogu trajati i godinu dana, tako da pitanje vremenskog kontinuiteta treba rešavati u svakom konkretnom slučaju.[33] Vremenski kontinuitet zavisi i od same prirode krivičnih dela, pa je razumljivo da će on biti kraći kod, na primer, krađe, nego kod utaje poreza, s obzirom na to da se porezi i doprinosi uglavnom plaćaju na godišnjem nivou. Vremenski razmaci ne moraju biti jednaki, ali je to nekad nužno, kao kod krivičnog dela poreske utaje.[34]

Vrhovni sud Jugoslavije u jednoj od svojih odluka nije prihvatio da je ostvaren vremenski kontinuitet, a samim tim ni obavezan uslov za postojanje produženog krivičnog dela krađe, kada je učinilac prvu krađu izvršio u jednoj prodavnici, a tek posle petnaest dana u drugoj prodavnici istog preduzeća izvršio drugu krađu istovrsnih stvari i na štetu istog oštećenog.[35] U drugoj odluci Vrhovni sud Jugoslavije je našao da je ostvaren vremenski kontinuitet kod krivičnog dela samovlašća u slučaju kada je optuženi samovoljno pribavljao pravo svojine i državine na zemljištu za koje je smatrao da mu pripada i to prvi put prema dva a drugi put, nakon osamnaest dana, prema drugih sedam lica.[36] Dakle, vremenski razmak od petnaest dana nije bio dovoljan za postojanje vremenskog kontinuiteta kada je u pitanju krivično delo krađe, ali je vremenski razmak od osamnaest dana bio dovoljan kada je u pitanju krivično delo samovlašće.[37]

Međutim, u odluci Okružnog suda u Nišu je navedeno da je okrivljeni izvršio krivično delo krađe u produženom trajanju, kada je dva puta u razmaku od mesec dana ušao u zgradu vojne bolnice oduzimajući iz kancelarije novčanike sa novcem. Sud je našao da je u konkretnom slučaju vremenski razmak od mesec dana, kratak vremenski period, te da je delo izvršeno u vremenskom kontinuitetu.[38] U drugoj odluci Okružni sud u Nišu je našao da se, iako je optuženi oglašen krivim da je izvršio lakši i teži oblik krivičnog dela nedozvoljeno držanje oružja, ne radi o produženom krivičnom delu, već o sticaju, s obzirom na to da dela nisu izvršena u vremenskom kontinuitetu i ne predstavljaju celinu. Naime, iz iskaza optuženog Sud je utvrdio da je on pištolj nabavio početkom oktobra 2002. godine, a automatsku pušku je držao i nosio dana 15. septembra 2002. godine, dakle drugo delo je izvršio najmanje petnaest dana pre izvršenja prvog krivičnog dela. Po nalazu Suda, ovaj vremenski razmak u konkretnom slučaju ne predstavlja vremenski kontinuitet, a kako nisu ispunjeni ni drugi islovi za postojanje produženog krivičnog dela, u pitanju je sticaj krivičnih dela.[39]

Može se zaključiti da je faktičko pitanje kada će ovaj uslov biti ispunjen i da je to nekada jako teško utvrditi. Ipak, vremenski interval između izvršenih dela nije moguće unapred odrediti, jer to zavisi od prirode dela i načina i uslova njihovog vršenja.[40] Imajući u vidu probleme faktičke prirode, različitost u shvatanjima sudova povodom pitanja kada je ovaj uslov ispunjen, a kada ne – može se donekle i razumeti.

 

v) ZAHTEV DA KRIVIČNA DELA PREDSTAVLJAJU CELINU

 

U teoriji i praksi se smatra da je ovaj uslov najsloženiji s obzirom na činjenicu da treba da se ispune najmanje dve od pet u zakonu navedenih okolnosti da bi se smatralo da je on ostvaren.

 

ISTOVETNOST OŠTEĆENOG

 

Istovetnost oštećenog je uslov koji je stvorila nemačka nauka krivičnog prava, odakle ga je preuzela srpska starija nauka.[41] Oštećeni može biti fizičko ili pravno lice, a takođe može postojati i više lica na strani oštećenog. Praksa vrhovnih sudova bivše Jugoslavije nije bila ujednačena po pitanju ovog uslova, neki sudovi su smatrali da je to obavezan uslov, a drugi da je fakultativan.[42] Vrhovni sud Srbije je zahtevao istovetnost oštećenog kod svih krivičnih dela i time znatno suzio mogućnost primene instituta produženog krivičnog dela, naročito kod imovinskih delikata. Rezultat je bio nejednaka pravna zaštita istih vrednosti, jer ako učinilac vrši krađe na istom parkingu iz vozila različitih vlasnika, postojaće sticaj krivičnih dela, a ako su u pitanju vozila istog vlasnika, postojaće jedno produženo krivično delo.[43] Iz tog razloga je na Sednici Krivičnog odeljenja Vrhovnog suda Srbije 1971. godine zauzet stav da je ipak izuzetno dozvoljena mogućnost postojanja produženog krivičnog dela i kada nema istovetnosti oštećenog.[44]

Iako su postojali različiti stavovi u teoriji i praksi po pitanju ovog uslova, KZ otklanja tu dilemu, svrstavajući istovetnost oštećenog u fakultativne uslove za postojanje konstrukcije produženog krivičnog dela. Međutim, ovo je obavezan uslov kada su u pitanju krivična dela uperena protiv ličnih dobara čoveka, npr. protiv života i tela, časti i ugleda, slobode itd., tako da se ne može primeniti konstrukcija produženog krivičnog dela ako je učinilac izvršio više krivičnih dela otmice, silovanja itd. prema različitim licima.[45] To je izričito propisano odredbom čl. 61 st. 2 KZ: „Krivična dela upravljena protiv ličnosti mogu činiti produženo krivično delo samo ako su učinjena prema istom licu“.

Tako je Opštinski sud u Nišu našao da više krivičnih dela napada na službeno lice u vršenju službene dužnosti izvršenih u odnosu na tri različita lica ne mogu činiti produženo krivično delo s obzirom na to da se radi o krivičnim delima koja su upravljena protiv ličnosti.[46]

 

ISTOVRSNOST PREDMETA DELA

 

Iako je odredba čl. 61 KZ u pogledu ovog uslova kritikovana kao nejasna, jer ne precizira da li se misli na zaštitni objekt ili objekt radnje krivičnog dela, ipak se smatra da je u pitanju objekt – predmet radnje krivičnog dela.[47] Istovrsnost predmeta znači da je radnja izvršenja preduzeta na objektima koji su iste vrste. Istovrsnost krivičnih dela ne znači nužno i ostvarenje ovog uslova, jer iako istovrsna krivična dela imaju isti zaštitni objekt, radnja se ne preduzima uvek na predmetu iste vrste.[48]

U praksi vrhovnih sudova bivše Jugoslavije „jedinstvo povređenog pravnog dobra“ se u nekim odlukama unosi u sam pojam produženog krivičnog dela, tj. uzima se kao nužan uslov njegovog postojanja, dok se u drugim odlukama svrstava u fakultativne uslove, a u velikom broju odluka se ne ubraja ni u jedne, ni u druge.[49] KZ iz 2006. godine istovrsnost predmeta dela, svrstava u fakultativne uslove, iako ga ne određuje precizno.

Tako se u odluci Okružnog suda u Šapcu navodi da kada optuženi učini više istih krivičnih dela u kratkom vremenskom kontinuitetu između kojih postoji jedinstvo jer se radi o istovrsnosti predmeta dela i načina izvršenja, s obzirom da je okrivljeni ulazio u putnička vozila oštećenih i ista stavljao u pogon, odvozio ih, pri čemu su preduzete radnje povezane i jedinstvenim umišljajem učinioca da oduzeta vozila upotrebi za vožnju, radi se o jednom produženom krivičnom delu krađe vozila iz čl. 174 KZ RS.[50] Zatim, u odluci Okružnog suda u Nišu se navodi da će istovrsnost predmeta postojati ako se krivično delo krađe vrši obijanjem automobila i oduzimanjem radio CD plejera i ostalih stvari koje se nalaze u vozilima.[51]

 

KORIŠĆENJE ISTE SITUACIJE ILI ISTOG TRAJNOG ODNOSA

 

Odredbom čl. 61 KZ ovaj uslov je propisan alternativno, i u teoriji i praksi vrlo često baš on dovodi do opredeljenja da se radi o produženom krivičnom delu. Korišćenje iste situacije ili istog trajnog odnosa su okolnosti koje često učiniocu daju mogućnost vršenja krivičnih dela, ili mu olakšavaju vršenje istih.[52] Pod korišćenjem iste situacije treba podrazumevati „iskorišćavanje okolnosti koje izvršiocu omogućavaju ili olakšavaju izvršenje više krivičnih dela, na primer višekratne krađe iz stanova vlasnika koji je privremeno odsutan, krađe za vreme poplave, zemljotresa ili neke druge vanredne prilike i slično“.[53] Pod korišćenjem istog trajnog odnosa treba podrazumevati „iskorišćavanje odnosa faktičke ili pravne prirode koji postoji između izvršioca i nekog drugog subjekta koji duže vremena traje, a izvršiocu omogućava ili olakšava izvršenje više krivičnih dela“.[54] To može biti npr. radni odnos, odnos pretpostavljenog i potčinjenog, odnos roditelja i dece, odnos u porodici, vanbračnoj zajednici, emotivna veza, kumstvo, podstanarski odnos, odnos u sportskom klubu, itd. Za ove odnose je karakteristično da se zasnivaju na poverenju i da izvršilac baš to iskorišćava. Bez postojanja takvog odnosa pojedina dela se ne bi mogla izvršiti ili bi to bilo otežano, kao na primer zloupotreba službenog položaja, pronevera itd.[55]

U jednoj od odluka Vrhovnog suda Bosne i Hercegovine se navodi da relativno dug vremenski razmak od osam meseci između dva krivična dela pronevere ne predstavlja smetnju da se kvalifikuju kao jedno produženo krivično delo, s obzirom na to da su obe pronevere izvršene iskorišćavanjem istog trajnog odnosa, jer je učinilac za sve to vreme bio blagajnik ustanove na čiju štetu su pronevere izvršene.[56]

Opštinski sud u Kragujevcu je u jednoj od svojih odluka našao da je okrivljena izvršila produženo krivično delo teške krađe korišćenjem iste situacije da je sa troje oštećenih odsela u istom motelu, pa dok su oni spavali u svojim sobama, u iste je ušla i oduzela pokretne stvari oštećenih u nameri da njihovim prisvajanjem pribavi protivpravnu imovinsku korist.[57]

 

JEDINSTVO MESTA ILI PROSTORA

 

Ovaj uslov se odnosi ili na određeno mesto u geografskom smislu ili na jedan određeni, otvoreni ili zatvoreni, prostor.[58] Dakle, u pitanju je jedan određeni geografski ograničen prostor, a često i ograđen ili neograđen prostor unutar određenog mesta na kome su izvršena sva pojedinačna krivična dela koja ulaze u sastav produženog krivičnog dela.[59] To može biti ograđen fabrički krug, ograđeno stovarište, robna kuća, sportska hala, jedna manja ulica, jedan deo bulevara, ili čak i jedan manji deo grada. Utvrđivanje da li postoji jedinstvo mesta ili prostora je faktičko pitanje, koje zavisi od više različitih okolnosti i koje sud mora da utvrdi u svakom konkretnom slučaju. Nekada će ovaj uslov biti ispunjen ako su sva dela izvršena u istom selu, više susednih sela, istom delu grada, a nekada će se zahtevati ograničen vrlo mali prostor.[60] Pri tom, ovaj uslov se posmatra kao objektivna kategorija i učinilac ga ne mora biti svestan u smislu da je obuhvaćen njegovim jedinstvenim umišljajem.[61]

U odluci Vrhovnog suda Srbije je navedeno da provaljivanje u tri prodavnice istog preduzeća u susednim mestima radi oduzimanja stvari izvršeno u kratkom vremenskom razmaku predstavlja produženo krivično delo teške krađe.[62] Okružni sud u Kragujevcu u svojoj odluci navodi da je okrivljeni izvršio produženo krivično delo krađe na taj način što je na pijaci od dve oštećene oduzeo njihove pokretne stvari iz otvorenih torbi, koristeći njihovu nepažnju. Pored ostalih uslova neophodnih za postojanje produženog krivičnog dela, Sud je našao da u konkretnom slučaju postoji i jedinstvo mesta, s obzirom na to da je učinilac obe krađe izvršio na istoj pijaci.[63]

 

JEDINSTVENI UMIŠLJAJ UČINIOCA

 

Jedinstveni umišljaj treba shvatiti kao umišljaj u odnosu na produženo krivično delo kao celinu, što znači da „sva krivična dela u sastavu produženog moraju prethodno da budu obuhvaćena jedinstvenim umišljajem učinioca u svim njihovim bitnim crtama, uključujući i ukupnu posledicu produženog krivičnog dela“.[64] Dakle, učinilac mora da ima jasnu predstavu o čitavoj svojoj delatnosti (radnji, posledici i uzročnoj vezi), o vremenu i mestu, o načinu ostvarenja dela i ukupnom rezultatu svih ostvarenja.[65]

Praksa sudova bivše Jugoslavije je šarenolika i po pitanju ovog uslova, pa su tako neki sudovi smatrali jedinstvo umišljaja kao obavezan uslov za postojanje produženog krivičnog dela, a drugi ga nisu zahtevali.[66] Međutim, prema KZ iz 2006. godine jedinstvo umišljaja se svrstava u fakultativne uslove postojanja instituta produženog krivičnog dela. Tako je u presudi Okružnog suda u Nišu navedeno da jedinstvo umišljaja kao jedan od uslova za postojanje produženog krivičnog dela postoji ako optuženi krivično delo krađe vrši kako bi obezbedio sredstva za kupovinu opojne droge.[67]

 

5. ZAKONSKA OGRANIČENJA POSTOJANJA PRODUŽENOG KRIVIČNOG DELA

 

Ova ograničenja su data odredbama čl. 61 st. 2 i 3 KZ. O prvom ograničenju koje se tiče istovetnosti oštećenog je već bilo reči. Dakle, istovetnost oštećenog, koja je data kao fakultativni uslov postojanja produženog krivičnog dela, je ovde popeta na rang obaveznog uslova kada su u pitanju krivična dela upravljena protiv ličnosti. Što se tiče drugog ograničenja, odredbom čl. 61 st. 3 KZ je propisano da ne mogu činiti produženo krivično delo ona dela koja po svojoj prirodi ne dopuštaju spajanje u jedno delo. Ovde se pre svega misli na tzv. trajna krivična dela, tj. ona dela čija radnja odnosno posledica može trajati kraće ili duže vreme, dakle ona krivična dela koja su propisana kao jedno delo bez obzira na broj radnji koja ulaze u sastav njihovog bića.[68] Radi se o radnjama koje se označavaju trajnim glagolom, kao na primer kod krivičnog dela nedozvoljene proizvodnje iz odredbe čl. 242 KZ: „Ko neovlašćeno proizvodi ili prerađuje..“, ili kod krivičnog dela nedozvoljene trgovine iz odredbe čl. 243 KZ: „Ko se neovlašćeno i u većem obimu bavi trgovinom..“ Ipak, s obzirom na to da je ova odredba dosta uopšteno data, ostaje na sudovima da u svakom konkretnom slučaju utvrde koja su to dela koja po svojoj prirodi ne mogu činiti produženo krivično delo.[69]

U jednoj od odluka Apelacionog suda u Kragujevcu je navedeno da je krivično delo nasilje u porodici trajno krivično delo i stoga preduzimanje više radnji u jednom dužem vremenskom periodu ne predstavlja krivično delo u produženom trajanju, već jedno krivično delo. Naime, ovo delo se u svom osnovnom obliku može izvršiti sa jednom ili više radnji, čija posledica traje kraće ili duže vreme, a, imajući u vidu prirodu ovog krivičnog dela, reč je o jednom kontinuiranom stanju u kome se nalazi jedan član porodice, usled radnji koje preduzima drugi član porodice prema njemu. Stoga preduzimanje više radnji u jednom dužem vremenskom periodu ne predstavlja krivično delo u produženom trajanju, već jedno krivično delo, jer opis ovog krivičnog dela nije „ko ugrozi spokojstvo, telesni integritet ili duševno stanje člana svoje porodice“, već ugrožavanje spokojstva, telesnog integriteta ili duševnog stanja člana svoje porodice, odnosno radi se o trajnom krivičnom delu koje se može izvršiti sa više radnji i čija posledica može trajati i duže vreme.[70]

Odredbom čl. 61 st. 4 KZ je propisano da ako produženo krivično delo obuhvata lakše i teže oblike istog dela, smatraće se da je produženim krivičnim delom učinjen najteži oblik od učinjenih dela. To znači da se pravna kvalifikacija vrši prema najtežem krivičnom delu, odnosno celo produženo krivično delo treba podvesti pod propis pod koji se podvodi najteže krivično delo, čime će biti obuhvaćena i lakša krivična dela.[71] Praktično, ova zakonska odredba znači da ko u produženju izvrši više običnih krađa, a samo jednu tešku, njegovo produženo delo će se kvalifikovati prema krivičnom delu teške krađe, kao najtežem u konstrukciji.[72]

Odredbom čl. 61 st. 5 KZ je propisano da ako produženo krivično delo obuhvata krivična dela čije je bitno obeležje određeni novčani iznos, smatraće se da je produženim krivičnim delom ostvaren zbir iznosa ostvarenih pojedinačnim delima ukoliko je to obuhvaćeno jedinstvenim umišljajem učinioca. Dakle, kumuliranje posledice u ovom slučaju, koje je od značaja za pravnu kvalifikaciju i prerastanje u teže delo može biti opravdano samo u situaciji kada je ukupna posledica obuhvaćena jedinstvenim umišljajem učinioca,[73] što znači da se jedinstveni umišljaj ovde javlja kao obavezni uslov. Tako je u presudi Okružnog suda u Nišu navedeno da ukoliko je učinilac izvršio više krivičnih dela krađe, kod kojih se kao bitno obeležje pojavljuje određeni novčani iznos, tada se produženo krivično delo može kvalifikovati prema zbiru novčanih iznosa ostvarenih pojedinačnim delima ako je to obuhvaćeno jedinstvenim umišljajem učinioca, pa s obzirom na to da zbir novčanih iznosa prelazi 450.000,00 dinara, delo će biti kvalifikovano kao teška krađa iz čl. 204 st. 2 u vezi st. 1 KZ. U obrazloženju je navedeno da je ovaj oblik krađe kvalifikovan isključivo vrednošću ukradene stvari. Ta vrednost može da proizlazi iz samo jedne krađe, ali ovaj oblik postoji i kada sveukupna vrednost stvari ukradenih sa više krađa izvršenih u sticaju ili produženom trajanju, prelaze određeni iznos, odnosno 450.000,00 dinara.[74]

Na kraju, odredbom čl. 61 st. 6 KZ je rešena i situacija koja je dugo bila sporna u praksi, a to je kada pravnosnažnom presudom neko krivično delo nije obuhvaćeno produženim krivičnim delom, a za to su bili ispunjeni uslovi. Do toga najčešće dolazi zbog toga što je to delo tek kasnije otkriveno.[75] Prema zakonskom rešenju ono će se smatrati zasebnim krivičnim delom, odnosno zasebnim produženim krivičnim delom ako se radi o više dela koja ispunjavaju uslove za produženo krivično delo. Ranije je bilo prihvaćeno shvatanje da produženo krivično delo u sebi obuhvata dva važna principa krivičnog procesnog prava: ne bis in idem i res iudicata. Naime, smatralo se da su izrečenom presudom obuhvaćena sva krivična dela iz serije koja čine produženo krivično delo, kako ona za koja je suđeno, tako i ona koja nisu bila poznata. U novom sudskom postupku se učiniocu ne bi moglo suditi za novootkrivena dela, osim izuzetno.[76] Međutim, KZ veoma jasno daje rešenje ove situacije.

 

6. KAŽNJAVANJE ZA PRODUŽENO KRIVIČNO DELO

 

S obzirom na to da je produženo krivično delo jedno delo, za njega se izriče jedna kazna, bez obzira koliko se pojedinačnih dela nalazi u njegovom sastavu. Međutim, broj učinjenih dela i ukupna posledica mogu biti od uticaja na odmeravanje kazne.[77] U nekim stranim zakonodavstvima produženo krivično delo predstavlja fakultativni osnov pooštravanja kazne. I u srpskom zakonodavstvu produženo krivično delo je bilo predviđeno kao fakultativni osnov pooštravanja kazne Zakonom o izmenama i dopunama KZ iz 2009. godine, s tim što je pooštravanje kazne bilo ograničeno dvostrukim posebnim maksimumom, odnosno, opštim maksimumom kazne zatvora (čl. 61 st. 7), a ako je za neko delo koje ulazi u sastav produženog propisana kazna zatvora u trajanju od trideset do četrdeset godine, nije se mogla izreći kazna veća od četrdeset godina zatvora (čl. 61 st. 8).[78] Kasnijim izmenama ove odredbe su brisane, tako da produženo krivično delo danas u zakonodavstvu Republike Srbije ne predstavlja osnov za pooštravanje kazne.

 

 

 

 

7. OPRAVDANOST POSTOJANJA I KRITIČKI OSVRT

 

Kao što je istaknuto, produženo krivično delo, kao najčešći oblik prividnog realnog sticaja, stvorila je sudska praksa, a njegov krivičnopravni model oblikovala je teorija. Primena ovog instituta je neophodna kada izvršilac kroz određeno vreme vrši ista krivična dela, a sve pojedinačne radnje se ne mogu utvrditi, tj. kada se radi o serijskim izvršiocima.[79] To se najčešće dešava kod imovinskih delikata. Konstrukcija produženog krivičnog dela se sastoji u tome što više odvojenih krivičnih dela pravno čine jedno – produženo krivično delo, a njeno opravdanje leži u tome što sve pojedine delatnosti koje se odvojeno manifestuju u spoljnom svetu ipak čine jednu celinu.[80] Ako se u tim situacijama ne bi primenila konstrukcija produženog krivičnog dela morale bi se primeniti odredbe o realnom sticaju, tj. prvo bi se morale utvrditi kazne za svako pojedinačno delo, a zatim bi se morala odmeriti i izreći jedinstvena kazna za sva dela prema pravilima o odmeravanju kazne za krivična dela izvršena u sticaju.[81] Sve to bi zahtevalo veliki i nepotreban napor  suda i trošenje vremena, tako da su razlozi koji opravdavaju ovu konstrukciju praktične prirode, tj. to su razlozi procesne ekonomije.

Institut produženog krivičnog dela je i pored velikog praktičnog značaja izložen brojnim kritikama. Pojedini teoretičari smatraju da ovaj institut treba napustiti jer je izmišljen isključivo radi izigravanja zakona, tj. odredaba o sticaju krivičnih dela. Navode da je on nepotreban u sistemima koja imaju pravila o odmeravanju kazne za krivična dela izvršena u sticaju, što važi i za sistem u Srbiji u kome je princip asperacije osnovno pravilo.[82] Dakle, primenom ovog instituta se praktično privileguju serijski učinioci krivičnih dela, što se najjasnije vidi kroz kažnjavanje, jer se kod produženog krivičnog dela kazna odmerava kao za jedno delo. Tako se u praksu na posredan način uvodi princip apsorpcije kod odmeravanja kazne za krivična dela izvršena u sticaju.[83] Ističe se da se na ovaj način u povoljniji položaj stavljaju pojedini učinioci, u odnosu na neke kod kojih je prihvaćen realni sticaj ili koji su krivična dela izvršili iz nehata, što je suprotno načelu pravičnosti.[84] Konstrukcija produženog krivičnog dela je i kriminalno-politički sporna jer često favorizuje opasne delinkvente, koji rade po unapred stvorenim pravilima, pa se na taj način onemogućava i vrednovanje ukupne kriminalne delatnosti i društvene opasnosti učinjenih dela i njihovih izvršilaca.[85] Ima čak i shvatanja da ova konstrukcija može da podstiče učinioce da vrše ista krivična dela, jer posebno povratnici dobro poznaju sudsku praksu i odredbe zakona koje im mogu ići u korist.[86] Tako bi npr. višestruki povratnik koji se bavi provaljivanjem u automobile znao da sa manje izvršenih dela rizikuje da se to možda neće smatrati kao serijsko delovanje i da će sud možda primeniti odredbe o realnom sticaju, što je za njega nepovoljnije nego kad sud primeni konstrukciju produženog krivičnog dela, pa tako može doći na ideju da je za njega bolje da provali još u nekoliko automobila.[87]

Zbog svega navedenog, pojedini autori smatraju da od ove konstrukcije treba odustati i umesto toga primenjivati odredbe o realnom sticaju, s obzirom da se na taj način neće mnogo izgubiti od procesne ekonomije koja se navodi kao osnovni razlog opravdanja ovog instituta, jer se u dispozitivu inače moraju navesti sve radnje koje ulaze u sastav produženog krivičnog dela i sve se moraju obrazložiti.[88]

 

8. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

 

Produženo krivično delo je institut koji je stvorila sudska praksa, radi lakšeg rešavanja i odlučivanja u slučajevima gde postoji kriminalna delatnosti jednog lica koja predstavlja celinu. Tokom godina postojala su različita razmišljanja i shvatanja sudova o toj problematici. Tako su, pre svega, uočene velike razlike u shvatanjima o uslovima potrebnim za primenu ove konstrukcije. To je dovodilo do toga da se istovetne situacije tretiraju na različite načine, jer su se nekad podvodile pod institut produženog krivičnog dela, a nekad pod odredbe o sticaju. Kako je sve to ugrožavalo pravnu sigurnost, Krivičnim zakonikom iz 2006. godine se po prvi put reguliše ovaj institut. Danas se institut produženog krivičnog dela prvenstveno opravdava razlozima procesne ekonomije, jer u tom slučaju sud ne mora da odmerava i obrazlaže kaznu za svako pojedinačno krivično delo. Međutim, smatra se da se na ovaj način neopravdano nagrađuju učinioci koji to ne zaslužuju s obzirom na veći broj krivičnih dela koja su izvršili. Procesna ekonomija ne bi mnogo trpela ni kada bi se u ovim slučajevima primenjivala pravila o sticaju, jer sud inače mora u izreci da navede, a zatim i da obrazloži radnje svih pojedinačnih dela koja ulaze u sastav produženog krivičnog dela. Zbog navedenih razloga, možda bi trebalo razmisliti o tome da se u naše krivično zakonodavstvo ponovo unesu odredbe po kojima produženo krivično delo predstavlja fakultativni osnov za pooštravanje kazne. Takođe, trebalo bi razmotriti mogućnost uvođenja nekih dodatnih kriterijuma za postojanje produženog krivičnog dela, kako bi se njegova primena u praksi ograničila, s obzirom na to da je ovaj institut od koristi višestrukim izvršiocima krivičnih dela.

 

 

Višnja Milekić

 

CONTINUED CRIMINAL OFFENSE IN THE THEORY AND PRACTICE OF THE REPUBLIC OF SERBIA

 

Summary

In the paper, the author gives the analysis of the construction of the continued criminal offence as one form of the illusory real concurrence, which appeared in the court practice although it was not regulated in the positive legislation leading to the different views about the terms of its use. The paper deals with issues of the origin and historical development of the continued criminal offence, theoretical perspectives, positive legal solutions, i.e. mandatory and optional terms of use, punishment, and the justification and criticism of this institute. The use of the continued criminal offence is mostly justified by reasons of procedural economy, while the fact that in this way the perpetrators of a high number of crimes are unduly rewarded is emphasized as the main criticism.

Key words: continued criminal offence, illusory real concurrence, temporal continuity, identity of the victim, punishment