Dr Jelena Kovačić Kostić*

Pregledni naučni članak

UDK: 336.22:339.543(497.11)"04/14"

POREZI I CARINE U SREDNjoVEKOVNOJ SRBIJI              U DOBA NEMANjIĆA

Rad primljen: 04. 10. 2017.

Rad ispravljen: 19. 12. 2017.

Rad prihvaćen za objavljivanje: 25. 12. 2017.

 

U fokusu interesovanja istoričara uglavnom se nalaze institucije državno-političke istorije. Pritom se često zaboravlja da osnovu političke istorije jednog naroda predstavlja privredna istorija koja obuhvata proizvodne odnose i razvoj privrednih prilika koji su omogućili, odnosno predstavljali bazu razvoja političkih institucija.

Segmenti privredne istorije retko su bili predmet naučnog istraživanja u našoj zemlji sa ciljem da se potpuno osvetle, sistematišu i da im se nađe pravo mesto na osnovu njihovog značaja i uticaja.

U radu je izložen jedan pogled na Srbiju u doba vladavine dinastije Nemanjić, kroz analizu fiskalnih instituta poreza i carina, bez čijeg dobrog ustrojstva nije moguć razvoj i održavanje država kako u srednjem veku, tako i danas, a čije je uspešno osmišljavanje i sprovođenje predstavljalo bazu za politički uzlet Srbije u perodu XII-XIV v.

Ključne reči: Porez, carina, srednji vek, Raška, dinastija Nemanjić.

I O značenju i značaju poreza i carina

Finansijska delatnost države zasnovana na zakonima, sastoji se u zadovoljavanju određenih javnih potreba i obezbeđivanju novčanih sredstava da bi se te potrebe mogle finansirati. Jedna od najvažnijih aktivnosti države kojoj je svrha pribavljanje materijalnih sredstava jeste oporezivanje.

Ubiranje poreza predstavlja prihod države od prava na posedovanje, raspolaganje ili promet dobara unutar državnih granica. Naplatom poreza, država prikuplja sredstva za rad svoje uprave i za obavljanje javnih poslova koji su zajednički interes svih građana. Novac prikupljen porezima „uliva se“ u državni budžet.

Porez, dakle, predstavlja instrument javnih prihoda kojim država od subjekata pod njenom poreskom vlašću prinudno uzima novčana sredstva bez neposredne protivusluge da bi pokrila svoje finansijske potrebe i postigla druge, prvenstveno ekonomske i socijalne ciljeve.

Porez odlikuje nedobrovoljnost, prinuda prilikom naplate (ako poreski obveznik ne podmiri poresku obavezu u zakonom određenom roku); derivativnost (oduzimanje jednog dela dohotka mehanizmima preraspodele društvenog proizvoda); nepostojanje neposredne protivusluge (kod takse ili drugih vidova javnih prihoda, makar i delimično, primenjuje se princip quid pro quo). Upotreba prikupljenih poreskih sredstava nema unapred utvrđenu namenu u zadovoljenju zajedničkih potreba (sredstva prikupljena od naplate poreza nemaju namenski karakter). Poreska obaveza (davanje) konstituiše se iz dohotka, a ređe iz imovine. Naplata poreza u savremenim državama se vrši u novcu, a država vodi računa o tome da se preko sistema oporezivanja i ostalih izvora javnih prihoda obezbede neophodna sredstva za pokriće javnih rashoda (dovoljnost sredstava).

Carina kao javni (fiskalni) prihod - dažbina koju država naplaćuje na promet robe preko državne granice (između država), predstavlja posebno poresko davanje i spada u grupu posrednih poreza. Kao najstariji oblik upravljanja trgovinom, carina je između ostalog instrument spoljnotrgovinske politike. U svom ekonomsko-istorijskom razvitku, od mere koja je imala ponajviše fiskalni karakter i služila povećanju državnih prihoda, carina se razvila u zaštitnu meru domaće industrije i domaćeg tržišta od inostrane konkurencije.

II Istorijski i prostorni razvoj poreza i carina

Od vremena kada je nastala država postoji i potreba da se ona finansira, ali su se oblici i način finansiranja menjali tokom vremena. U srednjovekovnom društvu, porezi i carine su imali ne samo fiskalni značaj (koji je bio glavni), već i politički: predstavljali su simbol suverenosti vladara, jer je za vladara priznat onaj ko ima pravo da naplaćuje poreze i carine na određenoj teritoriji i kome to pravo nije osporeno. Ubiranje carina je direktno uticalo na međudržavne odnose (kroz carinsku stopu ili carinske privilegije davane podanicima određene države). U mnogim državama ubiranje poreza i carina se izdavalo u zakup i predstavljalo predmet kupoprodaje, čime je istaknuta njihova trgovinska komponenta. Takođe se ne sme zaboraviti da su mnogi događaji u istoriji – usponi i padovi država, revolucije i ratovi, u tesnoj vezi sa oporezivanjem.[1]

Kada analiziramo stanovište da je značaj carina sa fiskalnog stanovišta bio naročito veliki u srednjem veku, a da su poreski prihodi za funkcionisanje države bili manje važni, odnosno manje izdašni nego danas, ne smemo zaboraviti da su porezi naplaćivani u različitim oblicima. Pored poreza u novcu, naplaćivan je porez u robi, porez kao rad podanika za potrebe vladara, države i crkve (rabota), porez u vidu usluga vladaru i državnim službenicima u određenim prilikama (priselica). Takođe je ubiran porez kao danak od pokorenih država.

III Istorijske prilike u srednjovekovnoj Srbiji

A. Državno i društveno uređenje

Država i društvo u Raškoj se razvijalo pod direktnim uticajem Vizantije. Sa prelaskom Save i Dunava, slovenska srpska plemena su ušla u sferu „vizantijskog Komonvelta“[2], naprednog državnog i ekonomskog sistema koji se razlikovao od zapadnog feudalizma. Stoga je u temelje srpske države utkana vizantijska istorijska baština sa staleškim odnosima, zakonodavstvom[3] i poreskim sistemom.

Raška se prostirala na području istočne Hercegovine, središnje i istočne Bosne i jugozapadne Srbije. Period uspona Raške kao posebne pokrajine među srpskim zamljama na Balkanu[4] i njene potpune nezavisnosti od Vizantije teško je pratiti zbog nedostatka kako pisanih, tako i materijalnih izvora koji su retki i nedovoljno jasni. U periodu pre stupanja na istorijsku scenu porodice Namanjić, Raškom su vladali veliki župani/arhonti, čija je titula morala biti potvrđena u Carigradu.

Kao srednjovekovna dinastija koja je vladala Raškom/Srbijom preko dva veka, Nemanjići su je učinili jednom od najprestižnijih država na Balkanu, ostavili brojne tragove svog postojanja i delanja i najdublje ostali u sećanju naroda. Vladari porodice Nemanjić su stvorili moćnu i organizovanu srpsku državu, izgradili brojne crkve i manastire, podsticali umetnost i sami se bavili umetnošću, širili kulturu.

Nemanjina država je obuhvatala područja: Zahumlja, Neretvljanske Krajine, Makarskog primorja, Travunja, Duklje, Kosova, Metohije bez Prizrena, Južnog i Velikog Pomoravlja, između Drine i Velike Morave, te gornjeg i srednjeg Podrinja. Za vreme kralja Milutina srpska se država proširila na Povardarje, a u vreme cara Dušana sve do Korintskog zaliva, kada je obuhvatala teritoriju današnje Srbije (bez Vojvodine), Crne Gore, južne Dalmacije (bez Dubrovnika), Albanije, Makedonije, Tesalije i Epira. Posle smrti cara Dušana jačaju separatističke tendencije oblasnih gospodara, koje veoma brzo vode državu u sunovrat koji je okončan turskim osvajanjima.

Povlašćeni sloj feudalnog društva u srednjovekovnoj Srbiji je činila vlastela (velika i mala vlastela). Celokupno nevlasteosko stanovništvo je nosilo zajedničko ime: sebri. U stalež sebara ulazili su feudalno zavisni zemljoradnici-meropsi, feudalno zavisni stočari-vlasi, feudalno zavisne seoske zanatlije i posluga na vlasteoskim imanjima-sokalnici; srednjovekovni robovi-otroci. Stanovnici gradova-nevlastela (trgovci i zanatlije) nisu ulazili u stalež sebara, već su sačinjavali posebnu grupu stanovništva sa određenim pravima i dužnostima.[5]

Na čelu je, kao i u većini srednjovekovnih država - vladar samodržac (autokrator). Radi rešavanja najvažnijih državnih pitanja (promene na prestolu, krunisanje vladara, objava rata, najvažniji crkveni poslovi), sazivan je Državni sabor koji se sastojao od vladaoca, njegove porodice, sveštenstva i vlastele.[6]

Sa prostornim, političkim i privrednim razvojem, uočava se činjenica da Srbija nije ulazila isključivo u sferu vizantijskog privrednog i kulturnog „kruga“, već i mediteranskog, odnosno evropskog. Trgovačke i kulturne veze Srbije bile su jake i sa Istokom, i sa Zapadom. Po značaju za Srbiju se izdvaja Dubrovnik, čije je bogatstvo i čitav društveni napredak proizvod veštog korišćenja privrede i privrednih prilika zemalja u zaleđu (Bosne/Rame, Duklje/Zete i Raške), a naročito poreskih i carinskih privilegija i olakšica koje su dobijane od domaćih vladara nevedenih zemalja, a kasnije osmanlijskih sultana.[7] Trgovci iz Skadra, Dubrovnika, Kotora su imali kolonije u Srbiji.[8]

IV Vladarski i državni prihodi, porezi i carine u srednjovekovnoj Srbiji

A. Vladarski i državni prihodi

U srednjem veku vladarski i državni prihodi nisu bili precizno odvojeni.  Lični prihodi  su dolazili od poseda vladara odnosno prihoda sa ličnih feudalnih dobara. Takođe, sva slobodna, neobrađena neiskorišćena zemlja u državi automatski pripada vladaru kao lična svojina (vrhovna svojina). Pored toga, vladar uživa isključivo pravo na ubiranje raznoraznih dohodaka (regalije): ubiranje poreza, carina, taksi, prihoda od eksploatacije ruda (u Srbiji se prvi put javlja u XIII veku, kada su Sasi rudari prebegli iz Ugarske pred najezdom Tatara), pravo na kovanje novca,[9] privilegije prvenstva pri prodaji robe na sajmovima[10], prihod od zakupa delova državne teritorije (Dubrovačka Republika je plaćala dažbinu mogoriš, Svetodmitarski dohodak, odnosno Stonski dohodak[11]).

Vlastela je bila obavezna da donira sredstva prilikom vanrednih događaja u vladarskoj porodici (ženidba, krštenje, sahrana, osnivanje novog dvorca za vladara),[12] da obezbedi sredstva za dizanje novih gradova i utvrda (gradozidanije) i održavanje, odnosno popravku već izgrađenih. Ukoliko vladar putuje po zemlji, lokalna vlastela je dužna da obezbedi stražu i prenos tereta, kao i hranu za ljude i stoku. Takođe su sve novčane osude (globe)[13] za prestupe koji se nisu ticali crkve, pripadale vladaru.

Vladar je mogao pojedina lica ili kategorije stanovništva osloboditi plaćanja poreza i carine, drugih davanja ili kuluka. Ovo oslobađanje smatralo se za najveću vladarsku milost.[14]

Kontrola naplate dažbina se vršila radi procene očekivanog prihoda kao i radi kontrole lica koji su u ime vladara ubirali prihode. Kontrola činovnika – poreznika je spadala u domen unutrašnjih pravnih normi običajnog prava, a kasnije odredbi Dušanovog zakonika. Kontrola zakupa carine je obuhvaćena ugovorom o zakupu, gde su propisane, odnosno ugovorene carinske stope, da se raznim zloupotrebama i prekomernim carinama trgovina ne bi usmerila ka drugim putevima, pa time umanjio očekivani dobitak. Jedan od načina provere se obavljao polaganjem računa po svakoj protekloj godini kada se pregledom knjiga utvrđivalo šta je i u kom obimu naplaćeno.

B. Porezi u srednjovekovnoj Srbiji

Jedan broj odredbi Dušanovog zakonika[15] se odnosi na oblast poreza i carina. Zakonik predstavlja značajan kodifikatorski rad donet po ugledu na vizantijsko pravo koji „ne ruši vizantijsku kulturu i vizantijsko pravo, nego ih prima i proširuje koliko je to moguće“.[16] Zakonik je donet sa ciljem da izvrši unificiranje odredbi u onim pravnim oblastima koje su važne za funkcionisanje države, a gde se nije moglo dozvoliti da se različito regulišu u skladu sa ranijom tradicijom ili pisanim normama.[17] U okviru Zakonika je izvršeno ujednačavanje odredbi koje se odnose na poreske obaveze stanovništva i odredbe kojima su se ograničavale obaveze zavisnog stanovništva u cilju zaštite od samovolje vlastele, carskih službenika, pa i samog cara.[18]

U nemanjićkoj Srbiji porez je opšta dužnost stanovnika,[19] uključujući i vlastelu koja je posede od vladara dobijala na poklon (u baštinu).[20] Na taj način država je dobila sigurna sredstva koja su joj omogućavala da se razvija i postiže svoje državne zadatke.

V. Carine u srednjovekovnoj Srbiji

U Srbiji se carina kao pojam prvi put pojavljuje na prelazu XII i XIII veka.[21] Pored osnovnog značenja – dažbine koja se naplaćuje u carevo ime (careva dažbina), carinom su se označavali i drugi pojmovi: carina u značenju vladareve, odnosno državne blagajne[22] kao posledica identifikovanja ličnosti vladara i dažbine (javnog prihoda). Isto tako je bilo prisutno izjednačavanje pojmova carine i trga.[23] Pošto su zborna mesta trgovaca i trgovine bila istovremeno i mesta gde se carina naplaćivala (za robu donetu na trg i prodatu na trgu), to su se ovi pojmovi uporedo upotrebljavali.

Carina se naplaćivala za domaće proizvode koji su se izvozili iz Srbije: drvo, sirove kože, živa stoka, sir, vosak, med, žito a od rudarskih proizvoda: olovo, srebro i zlato kovano ili u polugama. Pored soli, uvozila se luksuzna roba:  kvalitetna vina, raznovrsno oružje izrađeno na Zapadu i predmeti od metala, finije vunene tkanine i svila, ali i jeftine tkanine dostupne siromašnijim slojevima; zlatan i srebrn nakit, zlatno i srebrno posuđe, biser, drago kamenje, korali, južno voće, maslinovo ulje, riba, začini, mirisi, staklene posude.[24]

Carinarnice su postavljane tako da prate mrežu karavanskih puteva. Živ i redovan saobraćaj između primorskih gradova i unutrašnjosti obavljao se u nekoliko ustaljenih pravaca. Od donje Neretve put vodio je preko Konjica; iz Dubrovnika se roba najčešće otpremala Drinskim putem, Nikšićkim putem ili Jezerskim putem. Iz gradova u Zetskom primorju (Kotor, Budva, Bar i Ulcinj), roba je slata u unutrašnjost preko Danja ili preko Ribnice (Zetski put). Sa širenjem srpske države ka jugu proširivala se i postojeća mreža puteva koji su vodili dolinom Vardara i Strume prema Solunu i drugim vizantijskim trgovačkim centrima na obalama Egejskog mora.  Roba se uglavnom prenosila karavanima (na konjima) zbog čega prenos jeftine i kabaste robe nije bio isplativ. Kad je bilo moguće, korišćeni su stari rimski putevi na kojima se, bar na izvesnim deonicama, roba mogla prevoziti kolima.[25]

Najpoznatije carinarnice su se nalazile u: Danju (Castel del Dagno) na levoj obali Drima u blizini Skadra, gde su se spajala dva značajna trgovačka puta: iz južnih primorskih gradova preko Lješa i Drača i put iz zapadnih primorskih krajeva od Skadra, Zete, Dubrovnika i Kotora. U pisanim izvorima se prvi put pominje 1170.g. kada ga je Stefan Nemanja osvojio od Grka. Ostao je u sastavu srpske države sve do najezde Turaka. Carinarnica u Brskovu (Brescoa) na reci Tari, između današnjeg Kolašina i Mojkovca se prvi put pominje u povelji Stefana Uroša I iz 1254.g. Kralj Stefan Uroš II Milutin posle 1282.g. naređuje da se trgovcima koji idu mimo Brskova i ne svraćaju tamo, ne naplaćuje carina. To isto potvrđuje u povelji iz 1302: „i kupci što nisu kuplu ako rastovare u Brskove da plati carinu, ako li mimo nese da gde proda tu i carinu da plati“.[26] Sveti Srđ (mercatum S. Sergii) na reci Bojani, nizvodno od Skadra, bio najkraća veza zetskog primorja sa središtem srpskih zemalja oko Kosova, a i najveće stovarište soli iz koga se snabdevala cela severna Albanija i dobar deo srpskih zemalja. Carinarnica u Prizrenu, prvi  put pomenuta za vlade kralja Dragutina, se nalazila na putu koji je iz primorja vodio za srpske zemlje sve do Dunava, a carinarnica Trepča na mestu gde se i danas nalaze poznati rudnici. Novo Brdo nedaleko od Prištine bilo je čuveno po trgu i rudarskoj proizvodnji (najbogatiji rudnik srebra i zlata). Prvi pomen Novog Brda nalazimo u pismu kralja Stefana Dečanskog dubrovačkom knezu o razrešnici za Paskoja Gudžetića koji je držao trg (zakup carine) u Novom Brdu 1326.g.[27] Rudnik na putu od Ibra preko Gruže ka Beogradu pominje se u XIV i XV veku kao važan trg i carina, koju su po pravilu držali dubrovčani.

Ubiranje carine je u srednjem veku najčešće davano u zakup fizičkim licima ili ortačkim društvima (zbog podele troškova i rizika), najmanje na godinu dana, ali se ugovor mogao produžavati na osnovu saglasnosti ugovornih strana. Zakupac je bio obavezan da isplati godišnju zakupninu, obično u nekoliko obroka (retko je godišnji iznos polagan odjednom). Po isplati je dobijao razrešnicu.[28]

Obaveza vladara kao zakupodavca carine se sastojala od garancije da će barem prve godine ostati pri pogodbi i da neće drugome ustupati carinu kao i obaveze zaštite zakupca u mirnom korišćenju zakupa. Ako zakupac pretrpi štetu i izgubi od carine usled razloga za koje nije sam odgovoran (što je obavezan da dokaže polaganjem računa), zakupodavac mu može, makar i delimično, dozvoliti smanjenje zakupnine.

Da bi se carina mogla naplaćivati u svom punom obimu, vladar mora garantovati zaštitu sigurnosti trgovine kroz bezbednost puteva i naknadu trgovcima za štetu pretrpljenu na putu. U Dušanovom zakoniku su u članu 160 (u vezi sa čl. 157, 158 i 159) postavljena opšta načela zaštite trgovine i puteva,[29] dajući za svaku dokazanu štetu najviše jemstvo - carski autoritet, što pokušava da održi i sledeći car, dok naredni vladari odgovornost primaju u drugom stepenu, u slučaju nužde i kada drugih jemaca nema, što očigledno ukazuje na slabljenje centralne vlasti i državnog jedinstva.[30]

V Vrste poreza i carina

A. Vrste poreza i poreski oblici

Porez[31] se naplaćivao kroz poreske oblike: porez u novcu  („perperni porez”), porez u zemaljskim proizvodima i radna feudalna renta (kuluk ili „rabota”).

Porez u novcu se naplaćivao kao: carski porez, vladičanski porez i vlasteoski (vlastelinski) porez. Carski porez se plaćao na zemljište i na ličnost (glavnica).

Iznos poreza na zemljište se određivao prema kakvoći (šumska, utrinska, ziratna) i veličini zemljišta. Šumska i utrinska zemljišta su bila oslobođena plaćanja. Ziratna zeljišta prema upotrebi su bila svstana u dva reda: orarnice (prvi red); vrtovi, bašte i vinogradi (drugi red). Sve zemlje jednog sopstvenika koje se oru ili se mogu orati prema veličini su se svrstavale u klase: u prvu klasu su svrstane oranice do 60 jutara[32], u drugu klasu do 40 i u treću klasu do 20 jutara. Vrtovi, bašte i vinogradi od 15 jutara pripadaju prvoj klasi, od 7½ jutara drugoj, a manji pripadaju trećoj klasi.

Sve tri klase ziratnog zemljišta (oba reda) su opterećeni porezom od 15 do 75 perpera godišnje. Pri određivanju visine poreza za svako zemljište uzimane su u obzir mesne okolnosti: teškoće obdelavanja, daljina pijace, teškoće prenosa proizvoda i prihodi koje je sopstvenik dobijao, odnosno mogao dobiti. Svaka oblast je imala svoju poresku skalu sa označenim poreskim stopama po kojima je vršen raspored poreza. Za pravilno određivanje poreske snage utvrđena je poreska jedinica.[33]

Porez na ličnost je uveden u vreme cara Dušana. Plaćali su ga otroci, meropsi i druga lica koja nisu imala sopstveno nepokretno imanje pa stoga nisu plaćala porez na zemlju. Visina poreza je iznosila godišnje 3 dinara od svakog odraslog muškog lica.

Vladičanski porez predstavlja prihod koji pripada crkvi a koji se ubira od zemlje, odnosno zavisnog stanovništva u naseljenim mestima koja je vladar ustupio crkvi na uživanje. Iznos je isti kao carski perperni porez, „samo s tom razlikom što je naplaćeni porez iz ustupljenih sela uticao u ličnu episkopsku blagajnicu, a porez iz sviju drugih sela i redova u carsku blagajnicu“.[34]

Vlasteoski porez su plaćali otroci koji su stanovali na vlasteoskoj zemlji, kao i otroci koji su stanovali na vladarevoj zemlji, ali samo tada ako je zemlja data „u proniju“. Visina poreza koji je predstavljao lični prihod vlastelina, odnosno pronijara, iznosila je godišnje 15 dinara od svakog odraslog muškog lica.

Porez u zemaljskim proizvodima se delio na: carski žitni porez (carski desetak), vladičanaki desetak i na crkvenu polovinu. Carski žitni porez (soć)[35] su plaćali svi slobodni stanovnici prema utvrđenoj tablici prihoda, od čistog procenjenog proizvoda koji se godišnje može dobiti sa imanja bez obzira da li je vlasnik obrađivao imanje ili ne. Pored poreza u hrani davao se desetak od ovaca, koza, svinja i teladi.

Meropsi koji su živeli na imanjima vladaoca plaćali su polovinu od dobijenih proizvoda. Takođe je uzimana polovina od čistog godišnjeg prihoda vlastelinskih žirorodnih šuma.[36]

Vladičanski desetak ili „dimninu“ je plaćalo svako selo koje broji preko 10 kuća i svaki sveštenik,[37]  a „crkvenu polovinu“ meropsi koji su živeli na crkvenim imanjima.

Radna feudalna renta (rabota) se sastojala u obavezi da stanovništvo učestvuje u popravci puteva i gradskih utvrđenja, čuvanju straže na putevima zbog stalne opasnosti od razbojnika kao i u obavezi da određeni broj dana rade za crkvu odnosno vlastelina na čijem su posedu živeli.[38] Radna feudalna renta se delila na: carski kuluk i namet, crkveni i vlasteoski (pronijarski) kuluk.

Carski kuluk su obavezni da obavljaju slobodni stanovnici i vladaočevi meropsi. Oni su bili dužni da učestvuju u prenošenju tereta za vojne potrebe i da daju stan i hranu vojsci i državnim službenicima na putu,[39] da „svojim imanjem, snagom i stokom, a o svojoj hrani, podnose terete“. Raspoređuje se na sela, a starešine sela raspoređuju na seoskim zborovima koliko će koja kuća učestvovati. Ova državna „dacija“ je bila jedna od najtežih koju je narod podnosio.[40]

Crkveni kuluk su bili obavezni da obavljaju samo meropsi koji su živeli na crkvenim imanjima. Oni su bili dužni da oru crkvenu i manastirsku zemlju, da rade u vinogradu, kose seno. Na kuluk su redom pozivana crkvena sela. Starešina sela je obavezu raspoređivao na kuće, a ne na lica.

Vlasteoski (pronijarski) kuluk je obaveza otroka i meropaha prema vlasteli ili pronijarima carske zemlje. Obaveza je obuhvatala rad za vlastelina od dva dana nedeljno, a leti još po jedan dan za košenje sena i jedan dan u vinogradu, što ukupno iznosi preko tri meseca godišnje.[41]

B. Vrste carina i carinske stope

U prethodnom izlaganju je navedeno da se uvozna carina naplaćivala na mestu prodaje robe; izvozna carina se plaćala kod jedne od usputnih carinarnica (obično na poslednjem trgu ispred granice), a prevozna na putu kojim je roba prevožena. Kazna za izbegavanje plaćanja carine (zaobilaženje carinskog mesta) je oduzimanje robe.[42]

Od prevozne carine koja je mogla imati opravdanje (stoka u toku prelaska preko određene teritorije koristi pašnjake i vodu), treba razlikovati usputne carine protiv kojih su se uporno borili i trgovci i vladari. Usputne carine su predstavljale samovlasno ustanovljene carine od strane oblasnih gospodara protivno pravilima i običajima, kojima se energično protive vladari, ne samo zbog odlivanja jednog dela prihoda, već i zbog činjenice da sa na ovaj način jasno iskazuju separatističke težnje.[43] Mada je car Dušan 1345.g. posebnom poveljom ukinuo carinu u Trebinju,[44] na zahtev Dubrovčana 1349.g. izdaje novu povelju u kojoj naređuje da se zabrani naplata ove usputne carine.[45]

Carinska stopa preuzeta od Vizantije (desetina vrednosti robe)[46] napuštena je u korist različitih stopa prema količini, vrsti robe i značaju robe za domaće tržište. Zbog činjenice da za carinske stope u srpskim zemljama nemamo obilnijih podataka, moramo se osloniti na statute primorskih gradova, u prvom redu Dubrovnika,[47] koji su bili najbrojniji u bavljenju trgovinom i zakupom (ubiranjem) carina u srpskim zemljama. 

Statut utvrđuje obavezu da niko iz Dubrovnika ne izađe, bilo sa robom ili bez nje, morem ili suvim putem, pre nego što prijavi carinicima. U suprotnom, roba mu se oduzima i mora da plati kaznu. Sa protekom vremena i razvojem trgovinskih odnosa u Statut su ugrađene brojene novele. Takođe se uvodi reciprocitetna carina na uvoz.

Visinu nekih stopa carina saznajemo iz trgovinskih ugovora Dubrovnika sa gradovima na Jadranskom moru. Prema ugovoru iz 1232.g. dubrovčani plaćaju Veneciji 5% na robu koju uvoze iz Vizantije, ali ne plaćaju na robu koju uvoze iz Srbije.[48] Ugovor sa Ankonom predviđa teretne carine za trgovinu sa srpskim zemljama što ukazuje da se Dubrovnik starao da svoju trgovinu zaštiti od strane konkurencije, koristeći sve privredne pogodnosti (dubrovački trgovci su najbolje poznavali prilike i običaje trgovine na Balkanu) i pogodnosti terena (najkraći i najpoznatiji putevi u srpske zemlje su vodili preko Dubrovnika).[49]

U dubrovačkom arhivu su takođe pronađena pisma upućena njihovim građanima – zakupcima carina u zaleđu u kojima se opominju na postojeći običaj i naređuje primena umanjenih carina za dubrovačke trgovce. U protivnom se preti drugim merama. Ustanova različitih stopa carina koje je dubrovačka vlada sprovodila predstavljala je preferencijalne carine u korist dubrovačkih građana i pokazivala kontinuitet u staranju da se dubrovačka trgovina što više utvrdi i proširi. Takođe ukazuje na sistem koji se morao održavati uz visoku disciplinu i tajnost, jer, mada su oko tričetvrtine trgovaca bili Dubrovčani, trgove u Srbiji u znatnom broju su posećivali Kotorani, Mlečani, Arbanasi i trgovci iz drugih srpskih zemalja. Oni su plaćali punu carinu. Isto tako, ova mera ukazuje na unosnost naplate carina kada su zakupci mogli da isplate zakupninu i ostvare velike zarade sa manje od polovine naplaćene carine u punom iznosu.

Postojala je i mogućnost oslobađanja od carine iz diplomatskih razloga, koje su uz načelo uzajamnosti, uglavnom uživali vladari i drugi visoki plemići i njihovi poslanici, dok se u  određenim prilikama nametalo ograničenje trgovine iz razloga zaštite domaćeg tržišta (Dubrovnik je kroz ceo srednji vek oskudevao sa žitom te stoga zabranjivao ili strogo kontrolisao njegov izvoz), proizvodnje (podizanje carine na dubrovačku čoju u Veneciji)[50] ili državne sigurnosti. Iz ovih potonjih razloga povelje careva Dušana iz 1349. i Uroša iz 1357. zabranjuju dubrovačkim trgovcima prenos oružja kroz Srbiju radi prodaje u okolnim zemljama.[51] 

Nasuprot oslobađanju od naplate carine koji je akt vladaoca, krijumčarenje je pokušaj da se roba prenese bez plaćanja odgovarajuće naknade. Ipak, čini se da krijumčarenja u Srbiji nije bilo u velikom obimu zbog načina trgovine i prenosa robe u karavanima pod pratnjom[52]. Pomen krijumčarenja se nalazi u povelji kralja Stefana Uroša I o povlasticama dubrovačkim trgovcima iz 1253., u kojoj se navodi da „nađe li se ko od njihovih trgovaca da nije išao na trg ili je gdegod stao, a nie dao predviđen dohodak kralju, da mu se uzme roba kao što je ranije postupano“[53]

 

VI Administriranje poreza i carina

U savremenim državama poreznici su službenici državne poreske službe zaduženi za ubiranje poreza. Mada se državna uprava u današnjem smislu reči javlja u Evropi tek početkom XVIII veka kao organizovan sistem upravljanja sa profesionalnim državnim službenicima, poreznici i carinici kao neraskidivi deo državne organizacije u različitim vidovima postojali su daleko u prošlosti.[54]

U srednjovekovnoj Srbiji kraljevsku (carsku) finansijsku upravu na centralnom nivou činili su vladalac i glavni sekretar (protovestijar) koji se starao o prikupljanju prihoda iz svake oblasti. Oblasne finansijske uprave su postupale prema dobijenim nalozima i starale se da se prihodi na vreme prikupe, prime i rasporede. U svakoj župi je službovao po jedan carski poreznik koji je svake godine na osnovu župskih poreskih knjiga vršio raspored godišnjeg poreza i zaduživao svako selo i vlastelina. Pošto bi završio raspored, poreznik je zalazio po selima i zajedno sa seoskim knezom, u prisustvu zbora, raspoređivao porez na pojedina poreska imanja, porodice i lica. Tako raspoređen porez seoski knez je upisivao u poresku knjigu. Porez je tražen ukupno od celog sela koje je bilo garancija za isplatu.

Da bi se ustanovili uslovi za bolju i pravedniju naplatu poreza u toku vladavine cara Dušana izvršen je popis imanja i poreskih lica. Popisne knjige, seoske i župske, sadržale su popis slobodnih stanovnika i meropaha.

Rokovi za isplatu utvrđeni odredbama Zakonika opstali su u Srbiji do polovine XIX veka u oblasti prikupljanja javnih prihoda, ali i kao rokovi za izmirenje privatnih dugovanja (isplata kod kupovine na poček, isplata radne snage - slugu), sa izmenom uvedenom u vreme turske vladavine kada je prolećni rok za izmirenje poreza, umesto Uskrsa, pomeren na Đurđevdan.[55]

Carinska služba se razvijala u skladu sa potrebama i mogućnostima aktuelnih vlasti, odnosno širenja i razvoja trgovinskih odnosa u međunarodnim okvirima. Ipak pada u oči da za razliku od poreske administracije carinska organizacija u srednjem veku nije počivala na nakim izgrađenim pravilima (zakonima) niti je imala propisani postupak. Razlog za ovo su predstavljale okolnosti da su carine kao izvor dohotka bile u rukama gospodara i kao takve najčešće davane u zakup, odnosno naplaćivane preko malog broja odabranih službenika. Carinske ustanove su bile malobrojne, carinske stope jednostavne, pa ustanovljena praksa nije zahtevala propisivanje posebnog postupka. Daleko preciznije su regulisani odnosi između vladara kao zakupodavca i zakupca carine. U pisanim izvorima najobimniji su podaci o međudržavnim carinskim i trgovačkim odnosima (povlastice u trgovini, carinske stope, oslobađanje raznih vrsta). Dubrovčani se često kod nepravilnih postupanja pozivaju na ugovore[56] i povelje koje postoje dokazujući neko svoje pravo.[57]

Pored carinika-zakupca koji iz sopstvenog ineteresa uzima u zakup određene carinske ispostave, prvi put se carinik kao službenik vladarev pominje u ugovoru dubrovačkog kneza Žana Dandola sa kraljem Vladislavom[58] kao službenik čije je sedište u Dubrovniku, sa ovlašćenjem da kontroliše so i drugu robu koja iz grada ide u srpske zemlje. „Carinik carev“ se u Dušanovom zakoniku pominje kao jedan od činovnika, predstavnika vlasti kome se zabranjuje da od trgovaca iznuđuje robu u bescenje i da im onemogućava slobodno kretanje po zemlji u skladu sa povlasticama koje je izdao vladar.[59]

U hijerarhiji državnih službenika carinici su zauzimali visoko mesto. Pored osnovnog delokruga - ubiranje carine, carinik je bio sudija u trgovačkim parnicama, u čemu je njegov položaj izjednačen sa položajem kefalije (upravnika grada). Takođe je imao ulogu zakletog svedoka (dušnik) čijoj se izjavi ili potvrdi moralo verovati jer je svojim ugledom položajem i rangom bio dovoljan jemac za istinu.[60]

Jelena Kovačić Kostić, LLD*

CUSTOM AND OTHER TAXES IN MEDIEVAL SERBIA IN TIMES OF NEMANJIC DINASTY

Summary

The research for the preparation of this paper included a short period in the development of taxes and customs as important instruments of fiscal policy of the state, with the aim of showing the way in which they operate, development and significance in the economic development of Serbia.

Period Middle Ages, a period in particular dynasty Nemanjić, was the “golden age” of Serbia. Under the rulers of this dynasty, Serbia has gained full political independence and extended the boundaries of the state. In order to achieve these political goals, they need strong economic foundation, achieved through strong economic momentum (development of crafts, mining, trade), generous and continuous income and a strong state apparatus to align the needs and opportunities.

The system of taxes and duties, relying on the legal heritage of Byzantium, over time has evolved and changed, under the influence of the situation in the country is located. Many types of taxes and duties are still applied, originating from the Middle Ages (the principle of reciprocity privileges in customs treatment, preferential and reciprocal duties) And represent heritage that should not be forgotten.

Key words: Tax, customs, Byzantium, Middle Ages, Nemanjić dynasty.

 

 

 

 


* Autor je zaposlen u Poreskoj upravi Repubike Srbije, na radnom mestu: načelnik odeljenja, u zvanju: glavni poreski savetnik. E-mail: jelena.kovacic-kostic@purs.gov.rs 

[1] Seljački ustanci u srednjovekovnoj Evropi bili su, dobrim delom, borba protiv prevelikih poreskih nameta. Borba za nezavisnost britanskih kolonija na američkom kontinentu takođe predstavlja rat protiv oporezivanja. Porezi su uticali na nastanak i razvoj parlamentarizma pošto i u demokratskim društvima oporezivanje neminovno privileguje pripadnike vlasti. Većina građana –  poreskih obveznika nastoji da utiče na odlučivanje o porezima, njihovoj vrsti i visini, kao i o njihovom utrošku, što i jeste cilj parlamentarne demokratije.

[2] Vid. kod: G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Narodna knjiga Alfa, Beograd, 1998, 48. i sl.; D. Veslinov, Politička ekonomija I, Fakultet političkih nauka, Čigoja, Beograd, 1999, 87-89.

[3] Na osnovama rimsko-vizantijskog prava razvijalo srpsko srednjevekovno pravo, najpre kroz izbor vizantijskih pravnih tekstova koji su se primenjivali u okviru crkve i države kroz ceo srednji vek - kao „Zakon svetih otaca“ i  kroz najvažniji zbornik srpskog srednjevekovnog prava: Dušanov zakonik.

[4] U Primorju, najvažnija srpska država bila je Duklja  (Zeta), koja se prostirala uz more, od Skadarskog jezera i Bara, do Kotorskog zaliva [...] U unutrašnjosti, granica Duklje se poklapala sa vododelnicom između Dunava i Jadrana. Severna granica bila je između izvora Zete i Pive, istočna granica u šumama limskog kraja i u visokim planinama na istočnoj strani Skadarskog jezera. Odmah dalje na severu uz more između Kotora i Dubrovnika se prostirala Travunija sa Trebinjem i granicom na istoku na Trebišnici i planinama banjskim [...] Od Dubrovnika, na sever do Neretve i u donjoj dolini Neretve bila je zemlja Hum (Zahumlje) sa glavnim mestom Blagajem. Deo Huma je bilo i poluostrvo Pelješac (Puncta Stagni) sa Stonom. Od Neretve do Cetine gde se graničila sa Hrvatima, bila je Paganija, zemlja Neretvljana. Obuhvatala je mesta Omiš i Makarsku, kao i ostrva Mljet, Korčulu, Brač i Hvar. U unutrašnjosti Srbi su imali pokrajinu Bosnu sa gradom Tuzlom (Salines). D. Lopandić, Letopis velikih župana (Istorijska hronika Srbije u veku Stefana Nemanje), Narodna knjiga Alfa, Beograd ,2004, 22-23.

[5] Vid. kod: D. Janković, Srpska feudalna država, 52 i čl. 39. Dušanovog zakonika: O vlasteli i vlasteličićima. 

[6] Predgovor za Dušanov zakonik (priredila Biljana Marković), Prosveta, Srpska književna zadruga, Beograd, 1986.

[7] Mada je zbog trgovinskih veza sa zemljama zapadne Evrope svoju administraciju vodila uglavnom na latinskom i italijanskom jeziku zbog važnosti odnosa sa srpskim državama, Dubrovačka Republika je imala srpsku kancelariju sa prepiskom na srpskom jeziku. I turski sultani su do XVII veka opštili sa Dubrovnikom na srpskom jeziku. Zahvaljujući tome, u dubrovačkom arhivu su sačuvani brojni pisani spomenici u originalnom sastavu i pismu iz srednjeg veka. M. K. Ivanović, Prilozi za istoriju carina u srednjevekovnim srpskim državama, Spomenik, Srpska akademija nauka, Odeljenja društvenih nauka, Beograd, 1948, 9.

[8] Brojem trgovaca i brojem trgovačkih kolonija svakako je prednjačio Dubrovnik. Kolonija u Brskovu je u periodu 1278-1280.g. bila sedište dubrovačkog generalnog konzula (consul generalis) čija je dužnost, između ostalog, bila da sudi privatno-pravne sporove između trgovaca (Dubrovčana). Sedište generalnog konzula se zatim premešta u Rudnik, a kasnije u Prizren čiji značaj raste u XIV veku, i u kome je bila veća dubrovačka kolonija sa dve katoličke crkve. M. K. Ivanović, ibid., 33, 38.

[9] Prvi su se srebrni dinari kovali u Brskovu za vlade kralja Vladislava. Mletačka Republika je kasnije ovaj novac proglasila lažnim (moneta falsa de Brescoa), te su ušli čak i u Danteovu „Božanstvenu komediju“. M. K. Ivanović, ibid., 34.

[10] Ukazom kralja Milutina iz 1302.g. naređeno je da „kadi se hoke kralevo meso prodati da se zaruči po vsemu trgu da ne prodaju ni kupuju mesa do kole se kralevo proda ...“ - Stare srpske povelje i pisma, sredio Lj.Stojanović, Srpska akademija nauka, Beograd 1929 i 1934, – (SSPP, br. 39).

[11] Dubrovačka teritorija bila je isprva mala-zahvatala je prostor između Rijeke dubrovačke i župe Žrnovnice. Građani Dubrovnika imali su njive i vinograde u Rijeci dubrovačkoj i u Žrnovnici, ali su za njihovo korišćenje morali plaćati godišnju dažbinu nazvanu mogoriš (stara dažbina o kojoj piše još Konstantin Porfirogenit u X v.). Kralj Vladislav je Dubrovčane oslobodio mogoriša za vinograde u Žrnovnici, ali je za one u Rijeci dubrovačkoj plaćan sve dok Turci nisu pokorili države u dubrovačkom zaleđu. M. Blagojević, Hronike srpske (Knjiga I) Srbija u doba Nemanjića - od kneževina do carstva (1168-1371), TRZ Vajat, IRO Beograd, 1989, 93. Pored mogoriša, koji pre je imao statusni karakter, nego što je bio važan sa aspekta fiskalne izdašnosti, Dubrovčani su prema srpskim vladarima imali obaveze poznate kao srpski dohodak ili svetodmitarski dohodak i stonski dohodak. Svetodmitarski dohodak je naziv za naknadu po ugovorima kojima se garantuje sloboda trgovine u srpskim zemljama. Plaćan je od vremena kralja Uroša I u visini od 2.000 perpera. Poluostrvo Pelješac i Ston je Stefan Dušan prodao Dubrovniku za 8.000 perpera i godišnju naknadu od 500 perpera koja je isplaćivana o Uskrsu (Stonski dohodak).  – www.istorijskabiblioteka.com, 15. 01. 2017.

[12] Čl. 128. O pomoći carskoj: Gospodin car, kada ima sina ženiti, ili krštenje, i bude mu na potrebu dvor činiti ili kuće, da pomaže mali i veliki“. Dušanov zakonik, Prosveta, SKZ, Beograd 1986. 

[13] Vid. čl. Zakonika: 20, 50, 55, 94, 169, 193. Posebno videti čl. 118. o napadu na trgovce i čl. 122. o zadržavanju trgovaca. Dušanov zakonik, Prosveta, SKZ, Beograd 1986. 

[14] U hrisovulji datoj gradu Kroji 1343.g. kralj Stefan Dušan naređuje: „ [...] i ni kefalija, ni kapetan, ni zapovednik grada da se ne usudi da od njih (građana Kroje) ma šta zahteva, bilo globe, bilo angarije, bilo poreze, bilo carine, tojest gabele, bilo kakve naplate, već da se smatraju i da budu prema svima u svemu slobodni i neopterećeni. Isto tako hoćemo da nisu obavezni da plaćaju carinu gdegod se našli, bilo u Draču, bilo na drugom mestu, nego da budu u svemu slobodni i neopterećeni, kako se nalazi u njihovim hrisovuljama i kako naređuje ova naša hrisovulja.“;  U hrisovulji datoj manastiru Vatopedu na Svetoj Gori iz 1348.g. navedeno je: „[...] carstvo mi, naime, izuzima sva ova njezina imanja od zemljarine, priselice, stražarine, prevoznine, pašnine, angarije, hlebnine, žitnine, gradozidanija, dovoza drva i slame i svakog drugog državnog ili carskog portaživanja, koje se sada skuplja i koje će se još u buduće izmisliti“. A. Solovjev, Vl. Mošin, Grčke povelje srpskih vladara, Srpska akademija nauka, Beograd, 304-305.

[15] Zakon blagovernoga cara Stefana je u obimu prvih 135 članova predstavljen na Državnom saboru 1349. godine, da bi 1354. godine bio dopunjen od čl. 136. do 201. Dušanov zakonik nije sačuvan u originalu. Pretpostavlja se da je mogao biti pisan u obliku dugačkog svitka s visećim zlatnim carskim pečatom na kraju. Verovatno je uništen u vreme turske najezde na Srbiju ili je odnet u Carigrad s mnogobrojnim drugim srpskim poveljama. Zbog široke upotrebe, Zakonik je umnožavan pa je do sada pronađeno 25 rukopisnih prepisa na raznim mestima i iz različitih vremena.

[16] A. Solovjev, Zakonodavstvo Stefana Dušana cara Srba i Grka, doktorska rasprava, Beograd, 1928, 62

[17] Proglašenjem za cara Srba i Grka, Dušan je istakao pretenziju na legitimno vladanje podanicima Vizantijskog carstva. Stoga su se i vizantijski zakoni [...] preuzeli kao svoji, a tom sopstvenom kodifikacijom trebalo je razrešiti protivurečnosti i razlike između „Romanije“ i starih srpskih zemalja, gde se do tada vladalo po „običajima srpskim“. Tako je Dušanova kodifikacija u isto vreme bila i pravna unifikacija, ujedinjenje pravnog poretka u čitavoj državi. Time je vizantijsko pravo konačno ugrađeno u temelje čitavog sistema srednjovekovnog srpskog prava. D. Janković, Srpska feudalna država od XII do XV veka, Istorija država i prava jugoslovenskih naroda (do 1918), Beograd, 1962, 42. i dalje, navedeno prema: Dušanov zakonik, Prosveta, SKZ, Beograd 1986, 15-16.

[18] U čl. 139. je utvrđeno: „Meropsima i zemlji carstva mi, da nije vlastan nijedan gospodar išta protiv zakona, osim što je carstvo mi zapisalo u zakoniku, to da mu rabota i daje. Ako li mu učini nezakonito, zapoveda carstvo mi, da je vlastan svaki meropah parničiti se sa svojim gospodarom, ili sa carstvom mi, ili sa gospođom caricom, ili s crkvom, ili s vlastelom carstva mi, ili s kim bilo, da ga nije vlastan ko zadržati od suda carstva mi, osim da mu sudije sude po pravdi, i ko meropah dobije parnicu protiv gospodara, da mu zajemči rok, i potom da nije vlastan onaj gospodar učiniti zlo merophu.” Dušanov zakonik, Prosveta, SKZ, Beograd 1986. 

[19] M. Petrović, predsednik Poreske uprave Ministarstva finasija, Finansije i ustanove obnovljene Srbije – od dolaska Srba na Balkan do 1842. g (sa jednim pogledom na raniji istorijski razvoj finansijskog uređenja u Srbiji), Ministarstvo finansija, I, Beograd 1901, 4.

[20] Baštinski posed je ostajao u trajnom vlasništvu vlastelina (čl. 39. i 40. Zakonika) i po pravilu je bio nasledan, mogao se prodati, dati u miraz ili priložiti crkvi. Vladar ga je mogao oduzeti samo u određenim slučajevima, npr. ako vlastelin počini izdaju. Drugi tip feudalnog poseda u Srbiji, nasleđen iz Vizantije bila je „pronija” – posed dat na uživanje do smrti nosioca prava. U kasnijem periodu, dolazi do pobaštinjenja pronija ali pronija koja je prešla u porodično vlasništvo nije mogla da se otuđi, posed je mogao naslediti isključivo naslednik koji je mogao zameniti pronijara u svim njegovim dužnostima (davanje poreza i vojna služba) –  o ovom više videti kod: G. Ostrogorski, Pronija - O vizantijskom feudalizmu, Sabrana dela V, Beograd 1969, 147. i dalje.

[21] Godine 1215. Stefan Prvovenčani daje Dubrovčanima slobodu trgovanja u srpskim zemljama. Stare srpske povelje i pisma, sredio Lj.Stojanović, Srpska akademija nauka, 1929. i 1934., Beograd  (SSPP, br. 4).

[22] Darovna povelja kralja Milutina manastiru Sv.Đorđa kod Skoplja iz 1300.g. („da plati u carinu 100 ili 200 perpera“. Zakonski spomenici 617, navedeno prema M.K. Ivanović, op.cit., 11.

[23] Trgova je već u XII veku bilo širom zemlje. Manastiru Hilandaru je Stefan Nemanja poklonio selo Hodču (danas Velika Hoča u Metohiji) u kome se trg održavao nedeljom. Manastiru Žiči je pripadao i trg u selu Brestnici u dolini Gruže odnosno u staroj župi Borač (kod Kragujevca). M. Blagojević, op.cit., 130; U potvrdi o izmirenom dugovanju za zakup carine (razrešnica) kralja Stefana Dušana izdatoj Lampreti Minčetiću 01.05.1340.g. se navodi da su Lampreta i brat mu: „držali trgove kraljevstva mi“. M. K. Ivanović, op.cit., 12.

[24] Luksuzni tekstil se uvozio sa Istoka, ali i iz Luke, Milana, Mantove, Ipra (Flandrija), Kelna (Nemačka). M. Kašanin, Kamena otkrića (studije o umetnosti Srbije u srednjem veku), Izdavački zavod Jugoslavija, Beograd, 1978, 24. M. Blagojević, op.cit., 128.

[25] Konji su mogli poneti tovar od oko 120 kilograma. Troškovi prenosa jednog konjskog tovara na veća rastojanja bili su visoki, čak oko jedne trećine, pa i polovine tržišne vrednosti konja. O mreži puteva na Balkanu i u srednjovekovnoj Srbiji videti: M. Blagojević, ibid.

[26] SSPP, br. 36, 39.

[27] SSPP, br. 48

[28] Vid. ZAKUP, ZAKUPNINA – Leksikon srpskog srednjeg veka (priredili Sima Ćirković, Rade Mihaljčić), Beograd, 1999, Ugovori o zakupu, razrešnice i trgovinske povlastice su sačinjavane u originalu za obe ugovorne strane, sa potpisom vladara i njegovim pečatom. Ponekad je kapetan karavana (capitanei turmae) nosio sa sobom povelje o privilegijama u zemlji kroz koju je karavan prolazio. Kada je krajem oktobra 1302.godine krenuo jedan karavan iz Dubrovnika za Brskovo, Malo veće je, određujući mu kapetana, odredilo da on ponese i nedavno potpisan u govor o miru i povlasticama sa kraljem Milutinom. M. J. Dinić, Dubrovačka srednjovekovna karavanska trgovina, Jugoslovenski istorijski časopis, (III) 132, navedeno prema: M. K. Ivanović, op.cit., 17.

[29] Čl. 157. O čuvanju putova: Gde se nalaze župe smesne, sela crkvena i careva, i vlasteoska, i budu smesna sela, i ne bude nad tom župom jednog gospodara, nego ako budu kefalije i sudije carevi, koje je postavio car, da postave straže na svim putovima, i kefaliajma da predadu putove, i da ih čuvaju sa stražama, i da, ako se ko opljačka ili pokrade, ili se koje zlo učini, taj čas idu kefalijama, da im plaćaju od svoga, a kefalije straže da traže i razbojnike i lopove.; Čl. 158. O stražama: Ako je pusto brdo među župama, sela okolna, koja su oko toga brda, da čuvaju stražu, akoli ne usčuvaju stražu, što se učini u tom brdu, u pustoši, šteta, ili razbojništvo, ili krađa, ili koje zlo, da plaćaju okolna sela, kojima je rečeno čuvati put.; Čl. 159. O trgovcima: Kupci, koji prolaze noću, na noćište gde dođu, ako ih ne pripusti vladalac ili gospodar sela toga, da prenoće u selu kupci, po zakonu carevu kako je u zakoniku, ako što izgubi putnik, onaj gospodar, i vladalac i selo sve da plate, jer ih nisu u selo pustili.; Čl. 160. O gostima i razbojnicima: Ako se gde dogodi kojemu gostu, ili trgovcu, ili kaluđeru, te mu uzme što razbojnik ili lopov, ili koja god smetnja, da idu svi caru, da im plati car, što budu izgubili [...] - Dušanov zakonik, Prosveta, SKZ, Beograd 1986. 

[30] Povelja kneza Lazara iz 1387. u kojoj se navodi da će kneževa blagajna nadoknaditi štetu trgovcu, ukoliko ne bude isplaćena na drugi način: „Ako li okolina ne plati, da plati gospodstvo mi.“ – SSPP, br. 127.

[31] Podela poreza data u ovom radu ne odgovara savremenim shvatanjima javnih prihoda zbog činjenice da dažbine ustanovljene u korist feudalnih gospodara i crkve, strogo uzev, ne spadaju u javne prihode kakvi se prikupljaju u okvirima savremenih fiskalnih sistema. Stariji autori (M. Petrović) ove dažbine ubrajaju u javne prihode (poreze) kakvi se daju vladaru. Autor ovoga rada se opredelio za istu podelu iz sledećih razloga: zbog načina određivanja dažbine -  sve vrste dažbina su određene u Dušanovom zakoniku ili običajnim pravom, zbog činjenice da su određene dažbine najpre bile privilegija vladara, a zatim prepuštene drugim uživaocima – „dimnina“ je državni dohodak koga se vladar odriče u korist crkve ili manastira, zbog načina trošenja sredstava - državna blagajna (fisc) i privatna vladareva blagajna nisu bile odvojene zbog čega su se javni prihodi (porezi, carine i druge dažbine) zajedno „ulivali“ i trošili kako za javne potrebe (rat) tako i za privatne potrebe vladara. Zbog toga, dažbine u korist feudalnih gospodara ne predstavljaju samo davanja fizičkim licima jer su oni oblasni gospodari i kao takvi dužni da deo prihoda troše na javne potrebe (opremenje za rat, kako lično, tako i vojnika koje je svaki vlastelin obavezan da povede). Uz to, i danas se u saveznim državama porezi dele na pokrajinske i savezne poreze.

[32] Velična 2 jutra zemljišta iznosi 1 hektar.

[33] Svaka ova određena poreska jedinica, poresko dobro koje je imalo da posluži kao merilo za određivanje i plaćanje poreza zvalo se: vizantijski „zevgariat“. M. Petrović, op.cit., 8.

[34] Pored ovog poreskog prihoda, episkopi su imali prihode: od sveštenstva, od manastira, od rukopoloženja, od venčanja, M. Petrović, ibid., knj. I, 9, 10. Takođe vid. čl. 37. Dušanovog zakonika: O mitropolskom upućivanju, u kome se utvrđuje da crkveni dohodak od popova ubiraju kaluđeri.  Dušanov zakonik, Prosveta, SKZ, Beograd 1986.

[35] Čl. 198: „Dohodak carski soće, i namet i harač da daje svaki čovek: Kabao žita, polovina čista, a polovina priprosta, ili perper u novcu, a rok tome žitu da se usipa na Mitrovdan, a drugi rok na Rođenje Hristovo, akoli soća vlaselin ne da na te rokove, vlastelin taj da se sveže na carskom dvoru i da se drži dokle ne plati dvojinom.” ibid.; T. Taranovski neplaćanje poreza vidi kao „demonstrativno nepokoravanje vladaočevoj, odnosno vrhovnoj državnoj vlasti“. T. Taranovski, Istorija srpskog prava u nemanjićkoj državi“, Lirika, Beograd, 2002, 368. 

[36] Čl. 190: „I ako u župi žir rodi, toga žira caru polovina, a tome vlastelinu čije je imanje polovina.“ Dušanov zakonik, Prosveta, SKZ, Beograd 1986.

[37] Vid. DIMNINA – Leksikon srpskog srednjeg veka (priredili Sima Ćirković, Rade Mihaljčić), Beograd, 1999.

[38] U Vizantiji je na kraju srednjeg veka radna feudalna renta zamenjena novčanom naknadom ali u Srbiji taj sistem nije prihvaćen jer „ni srpsko društvo, ni privreda, ni administrcija nisu bili sposobni da ga prihvate”. M. Blagojević, Zemljoradnja u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd, 1973. Naturalna davanja su sve više zamenjivana novčanim plaćanjima, a rabote su se ograničavale na 12, a najviše 24 dana godišnje. G. Ostrogorski, Serska oblast posle Dušanove smrti, Posebna izdanja Vizantološkog instituta, Naučno delo, Beograd, 1965, 57.

[39] Priselica i pozob je vrsta poreza koji je podrazumevao pravo na konak i hranu za ljude i stoku kada putuje vladar ili državni službenici. Kao vrsta poreza je iz Vizantije preuzeta u srednjovekovnoj Srbiji. U čl. 125. Zakonika se izuzima pravo na priselicu u gradovima: „Gradovima da nema priselice, osim ko ide da dolazi stanjaninu, ili mali ili veliki, da ide stanjaninu, da mu preda konja i sve stanje, da sačuva stanjanin sa svim, i kada pođe onaj gost, sa mu preda stanjanin sve što bude primio, akoli mu bude što nestalo, sve da mu plati.“ Priselica je takođe regulisana u čl. 155. i 156. Zakonika, a u čl. 187. je predviđena zaštita, odnosno ravnomernost u raspoređivanju obaveze davanja priselice tako što je utvrđeno da se mesto koje obezbeđuje priselicu mora menjati. U protivnom, starešina koji je odredio da se koristi isto mesto „protiv zakona i zapovesti careve [...]   onome selu, što bude satrveno da plati sedmostruko. - Dušanov zakonik, Prosveta, SKZ, Beograd 1986.

[40] M. Petrović, op.cit., I, Beograd, 1901, 11.

[41] U čl. 68. Dušanovog zakonika je precizno utvrđeno: “Meropsima zakon po svoj zemlji - u nedelji da rabotaju dva dana pronijaru, a da mu daje u godini perperu carevu, i zamanicom da mu kosi sena dan jedan, i vinograd dan jedan, a ko nema vinograda, a oni da mu rabotuju druge rabote dan jedan, i što urabota meropah, to sve da drži, a drugo ništa, protiv zakona, da mu se ne uzme.” Dušanov zakonik, Prosveta, SKZ, Beograd 1986.

[42] K. Jireček, Istorija Srba, III, 253.

[43] M. K. Ivanović, op.cit., 27.

[44] Povelja je izdata u vreme opsade grada Sera kada su caru pristupili dubrovački poklisari Grbešić, Črević i Gudžetić sa žalbom da je njegov vlastelin učinio trg u Trebinju i da uzima carinu dinar od tovara – SSPP, br. 60, navedeno prema M. K. Ivanović, op.cit., 13.

[45] „Da im se ne uzima carina na Trebini, da ni na jednom puti ni brodu, da hodi vsaki svobodno ...“ SSPP, br. 66.

[46] U povelji kralja Stefana Uroša I godine 1254. kojom se potvrđuju povlastice koje je Dubrovčanima dao njegov otac, navodi se i: „tražnici vaši da gredu na Brskovi i davše desetak od soli“ SSPP, br. 21.

[47] Statut pisan na latinskom jeziku, izdat 1277.g. (Statuta doane civitatis Ragusii) precizno reguliše visinu carinske stope koja se plaćala na određenu vrstu robe. Utvrđuje obim dubrovačkog carinskog područja u koje uključuje ostrva: Mljet, Korčulu, Vis, Hvar i Brač. Ustanovljene su posebne carine na izvoz raznih proizvoda, a posebne odredbe opširno regulišu naplatu carine na trgovinu robljem. Važio je sve do 1413.g. kada je donet novi carinski zbornik (Capitolare della doana grande) M. Peterković, Carinski statut Dubrovačke Republike (Statuta doane civitatis Ragusii), Srpska akademija nauka, Beograd, 1936.

[48] J. Radonić, Dubrovačka akta i povelje, Srpska akademija nauka, I-1, Beograd, 1934. 

[49] M. K. Ivanović, op.cit., 23.

[50] M. L. Zečević, Ratovanje Vojislava Vojinovića sa Dubrovnikom, 85-86.

[51] SSPP, br. 66 i 95.

[52] Vid. čl. 160. Dušanovog zakonika

[53] SSPP, br. 20.

[54] U drevnom Egiptu pisari kao vrsta državnih službenika bavili su se između ostalog popisom imovine i prikupljanjem poreza. Sv. Mateja, apostol i jevanđelista (16/29. novembar), bio je poreznik i carinik.

[55] Rokovi su uređeni odredbom čl. 198. Zakonika.

[56] 1238.g. kralj Milutin je globu u iznosu od 500  perpera za povredu darovanih privilegija. Ta se globa održala u nizu potonjih ugovora sa Dubrovnikom u vidu kazne  [...] tek je docnije iznos globe povećan do 1000 perpera. T. Taranovski, op.cit., 300. 

[57]“Zbog toga što su povelje predstavljale dokaze o dobivenim povlasticama i pravima one su brižljivo čuvane, obnavljane i prepisivane, tako da ih je najviše sačuvano i u najpotpunijem stanju (Liber privilegiorum). Toj okolnosti možemo zahvaliti što nam je u dubrovačkom arhivu sačuvano ipak dovoljno izvornog gradiva da na osnovu njega možemo stvoriti sliku o međudržavnim carinskim odnosima srednjeg veka.“ M. K. Ivanović, op.cit., 9.

[58] U ugovoru sačinjenom između septembra 1234. i aprila 1235. navedeno je: „i carinik tvoi da stoji kod nas“. M. K. Ivanović, op.cit., 29.

[59] Čl. 120. O carinicima: Carinik carev da nije vlastan smetati ili zadržati trgovca, da mu koju robu proda u bescenje; slobodno da prolazi svaki po svima trgovima i po volji da se kreće sa svojom robom.

Čl. 122. O trgovcima. Ako vlastelin zadrži trgovca, da plati trista perpera, akoli ga carinik zadrži, da plati trista perpera. - Dušanov zakonik, Prosveta, SKZ, Beograd 1986.  

[60] U povelji o trgovini sa Dubrovnikom iz 1349. se propisuje: „[...] da se sude pred carinikom i knezom a ili pred kepalijom koi bude grada togazi [...] i koi trgovac kupi konja na trgu da reče carinik dušom svojom jes togazi konja kupil i za njega platil carinu [...]“- SSPP, br. 66.

*Chief Tax Adviser, Head of the Tax Administration of the Republic of Serbia