Dr Veljko Vlašković^*

Pregledni naučni članak

UDK: 342.731-053.2

Pravo deteta na slobodu veroispovesti U kontekstu roditeljskog prava na vaspitavanje i obrazovanje deteta^**

Rad primljen: 03. 12. 2018.

Rad ispravljen: 20. 12. 2018.

Rad prihvaćen za objavljivanje: 25. 12. 2018.

Pravo deteta na slobodu veroispovesti predstavlja važno pravo iz grupe participativnih prava deteta koje je od izuzetnog značaja, kako u smislu razvoja, tako i u kontekstu identiteta deteta. Ipak, pomenuto pravo ima manji  pravni i praktični domašaj u odnosu na ostala participativna prava deteta. Osnovni razlog za ovakav domet prava deteta na slobodu veroispovesti jeste što se pomenuto pravo prvenstveno ostvaruje unutar pravnog prostora u kojem roditelji vrše pravo vaspitavanja i obrazovanja deteta. Istovremeno, pravo deteta na slobodu veroispovesti ima i spoljna ograničenja uslovljena pravima i interesima trećih lica, kao i interesima šireg društvenog okruženja.

U radu se razmatra sadržina i domašaj prava deteta na slobodu veroispovesti sa težištem na problem ostvarivanja navedenog prava u domenu roditeljskog prava da verski obrazuju svoju decu. Takođe, posebna pažnja posvećuje se pristupu nacionalnih zakonodavstava u smislu prostora koji se daje detetu radi ostvarivanja prava na slobodu religije.

Ključne reči: prava deteta, sloboda veroispovesti,  sloboda ispoljavanja vere, prava roditelja, versko obrazovanje deteta, ograničenje prava.

I Uvodne napomene

Sloboda veroispovesti predstavlja lično dobro svakog pojedinca, svojevrsni most između unutrašnjeg sveta jednog čoveka i njegovog porodičnog i društvenog okruženja. Otuda je, kao što ističe francuski pravnik Ig Filšeron (Hugues Fulchiron), mesto religije u društvu tesno vezano za tradiciju, istoriju, običaje, navike, odnosno jednom rečju, identitet određene države.^[1] Istovremeno, pravo na slobodu veroispovesti deo je i ličnog identiteta svakog pojedinca, uključujući i dete.

Pravo deteta na slobodu veroispovesti pripada grupi participativnih prava deteta koja izviru iz prava deteta na mišljenje kao jednog od osnovnih principa Konvencije o pravima deteta.^[2] Međutim, iako donošenje međunarodnog ugovora globalnog značaja u kojem se predviđa katalog prava deteta predstavlja veličanstven kompromis različitih pravnih tradicija i izuzetno heterogenih društava, KPD nije bez slabosti. U tom smislu, unutar granica pomenutog međunarodnog ugovora prisutna je tenzija, naročito između ostvarivanja autonomije deteta i priznavanja roditeljima određenog slobodnog prostora u kojem će vršiti svoja prava iz domena staranja o ličnosti deteta. Tipičan primer navedene tenzije predstavlja odnos između prava deteta na mišljenje i obaveze država da poštuju prava i dužnosti roditelja da detetu pruže usmeravanje i vođstvo prilikom ostvarivanja prava priznatih Konvencijom na način saglasan razvojnim sposobnostima deteta.^[3] Pomenuto usmeravanje i vođstvo deteta posebno dolazi do izražaja kroz vršenje roditeljskih dužnosti vaspitavanja i obrazovanja deteta. U navedenom domenu roditeljskog staranja o ličnosti deteta, pravo deteta na slobodu veroispovesti teško može imati domet ostalih participativnih prava deteta.

Naime, pravo deteta na slobodu veroispovesti nastoji se omogućiti u izuzetno složenom pravnom ambijentu, gde donosioci odluka pokušavaju ostvariti ravnotežu između prava na versku slobodu, sa jedne strane, i zaštite prava i interesa drugih lica i odbrane suštinskih principa na kojima počiva jedno društvo, sa druge strane.^[4] Kada je reč o pravu deteta na slobodu veroispovesti, u obzir se mora uzeti i princip najboljeg interesa deteta, kao i roditeljska prava i dužnosti na vaspitavanje i obrazovanje deteta. Iz tog razloga, u pravnoj literaturi naglašava se kako KPD roditeljima poverava svojevrsnu misiju da vode dete u cilju ostvarivanja prava na slobodu veroispovesti.^[5]

II Pravo deteta na slobodu veroispovesti kao participativno pravo deteta

Prava deteta na participaciju podrazumevaju isticanje u prvi plan aktivne uloge deteta u procesu odlučivanja. U tom smislu, Komitet za prava deteta, kao nadzorni organ za primenu KPD, nastoji što više sugerisati državama-ugovornicama da detetu omoguće prostor za iskazivanje sopstvenog mišljenja.^[6] Pomenuti prostor se nalazi prvenstveno unutar domena roditeljskog prava, pri čemu ovlašćenja roditelja vremenom blede i povlače se pred narastajućim razvojnim kapacitetima deteta. Međutim, pravo deteta na slobodu veroispovesti predstavlja izuzetak od navedene tendencije, gde se u značajnoj meri ispoljava nemoć Komiteta da dosledno sledi politiku afirmacije participativnih prava deteta. U kontekstu prava deteta na slobodu veroispovesti, najbolji interes deteta se traži prvenstveno na razmeđi društvenih i roditeljskih interesa, dok mišljenje deteta ostaje u drugom planu. Štaviše, postoji duboka podeljenost oko same svrhe i uloge navedenog prava, kako unutar nacionalnih zakonodavstava, tako i u sudskoj praksi i pravnoj teoriji. Pri tome, državna intervencija u pitanja religijske pripadnosti deteta predstavlja vrlo osetljivu i često nepoželjnu pojavu, koja može biti motivisana jedino nedvosmislenom potrebom za zaštitom fizičkog ili duševnog zdravlja, odnosno potpunog razvoja deteta.^[7]

Povlačenje države iz pomenute oblasti uzrokuje prevlast roditeljskog prava nad autonomnim pravima deteta, kao retko gde u porodičnopravnim odnosima.^[8] Međutim, snaga roditeljskih ovlašćenja naspram prava deteta na slobodu veroispovesti ne proizilazi samo iz određenog diskrecionog prostora koji roditeljima ostavlja država u smislu prava na versko vaspitavanje i obrazovanje dece. Naime, religijski identitet deteta u značajnoj meri proizilazi iz verskog nasleđa, što znači kako naspram prava deteta na slobodu veroispovesti stoje, ne samo interesi roditelja, već i predaka. Roditelji deluju kao nastavljači svojevrsne duhovne vertikale, nezavisne od postojanja konkretne države i znatno starije od ideje o pravima dece. U takvim okolnostima pravo deteta na slobodu veroispovesti teško ostvaruje ciljeve ka kojima streme autonomna prava deteta. Kako Komitet za prava deteta za sada ne nalazi način da približi državama odgovarajuća rešenja iz domena pomenutog prava deteta, na nacionalnim zakonodavstvima ostaje da tumače najbolji interes deteta u kontekstu prava deteta na slobodu veroispovesti.^[9]

III Sadržina i ograničenja prava deteta na slobodu veroispovesti

Uprkos svemu, pravo deteta na slobodu veroispovesti se izričito predviđa u KPD, zajedno sa pravima deteta na slobodu mišljenja i savesti.^[10] Takođe, pomenuto pravo proizilazi i iz EKLjP gde se navodi kako svako ima pravo na slobodu mišljenja, savesti i veroispovesti, pri čemu navedeno pravo obuhvata "slobodu da se promeni veroispovest ili ubeđenje, kao i slobodu da se, bilo samostalno ili u zajednici sa drugima, javno ili privatno, ispoljava vera ili ubeđenje molitvom, propovedi, običajima i obredom".^[11] Međutim, u oba slučaja pravu deteta na slobodu veroispovesti se nameću značajna ograničenja, shodno odgovarajućim pravima roditelja.

Tako, KPD predviđa kako će "države-ugovornice poštovati prava i dužnosti roditelja, te ako je takav slučaj, zakonskih staratelja, da usmeravaju dete u ostvarivanju sopstvenog prava na način saglasan sa razvojnim sposobnostima deteta".^[12] Dalje se ističe kako se "sloboda veroispovesti ili ubeđenja može potčiniti jedino takvim ograničenjima koja su propisana zakonom i nužna radi zaštite javne bezbednosti, poretka, zdravlja ili morala, kao i osnovnih prava i sloboda drugih."^[13] Premda je poslednje pravilo formulisano kao izuzetak od ostvarivanja prava deteta na slobodu veroispovesti, suštinski je reč o osnovu za opravdanje prvenstva roditeljskih prava i interesa određenih društvenih zajednica. Pri tome, za razliku od EKLjP ili Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima, KPD ne razgraničava elemente iz kojih se sastoji pravo deteta na slobodu veroispovesti.

Tako, Prema Međunarodnom paktu o građanskim i političkim pravima, pravo na slobodu veroispovesti uključuje dva elementa, slobodu zadržavanja ili prihvatanja veroispovesti po svom izboru i slobodu ispoljavanja vere, bilo samostalno, bilo u zajednici sa drugima, u privatnoj ili javnoj sferi putem molitve, obreda, običaja i propovedi.^[14] Dakle, na osnovu pravila EKLjP i MPGPP može se zaključiti kako pravo na slobodu veroispovesti sadrži unutrašnji i spoljni element. Unutrašnji element prava na slobodu veroispovesti podrazumeva slobodu svakog pojedinca da zadrži, prihvati ili promeni određenu veroispovest ili uverenje. Navedeni element odnosi se na unutrašnju duhovnu i psihološku potrebu konkretnog čoveka, koja ne mora biti poznata drugima. Shodno tome, pravo pojedinca da zadrži, prihvati ili promeni određenu veroispovest ne može se ograničiti, odnosno država se ne može mešati u ostvarivanje navedenog prava.^[15] Sa druge strane, sloboda ispoljavanja veroispovesti predstavlja spoljnu ili eksternu komponentu (forum externum) prava na slobodu veroispovesti. Spoljni element slobode veroispovesti je preduslov kako bi se pomenuto pravo moglo normirati. Međutim, eksterna komponenta slobode veroispovesti zavisi od garancije unutrašnje slobode, odnosno čovekovog uverenja kako je svaki oblik ispovedanja vere slobodan.^[16] Za razliku od prava pojedinca da zadrži, prihvati ili promeni veroispovest, pravo na ispoljavanje svoje veroispovesti je ograničeno. Tako, prema EKLjP, sloboda ispoljavanja veroispovesti može se ograničiti isključivo zakonom propisanim ograničenjima neophodnim u demokratskom društvu u interesu javne bezbednosti, radi zaštite javnog reda, zdravlja ili morala, ili radi zaštite prava i sloboda drugih.^[17]

Za razliku od navedenih međunarodnih ugovora o ljudskim pravima, KPD predviđa jedino ograničenja za spoljnu komponentu prava deteta na slobodu veroispovesti, odnosno ograničenja u smislu slobode ispoljavanja religije. Takođe, KPD u jednom uskom domenu koji se tiče dece koja pripadaju etničkoj, verskoj ili jezičkoj manjini, odnosno autohtonom narodu, zabranjuje uskraćivanje prava pomenutoj deci da u zajednici sa drugima ispovedaju svoju veru i vrše verske obrede.^[18] Međutim, navedeno rešenje iz KPD ne doprinosi konkretizaciji prava deteta na slobodu veroispovesti. Naime, pomenuto pravilo iz KPD nema opštu primenu na svu decu i ne omogućava individualno, već samo kolektivno vršenje prava na slobodu veroispovesti, zbog čega je prevashodno reč o obavezi države iz sfere poštovanja manjinskih prava.^[19] Shodno tome, pravo individualnog deteta na slobodu veroispovesti ostaje u izvesnom smislu lebdeti u vazduhu i Komitet prepušta nacionalnim zakonodavstvima da odrede domašaj i sadržinu navedenog prava.

IV Domašaj prava deteta na slobodu veroispovesti unutar nacionalnih zakonodavstava

Unutrašnji pravni sistemi pristupaju vrlo različito pravu deteta na slobodu veroispovesti u zavisnosti od  procene najboljeg interesa deteta. U tom smislu, mogu se razlikovati tri osnovna pristupa, paternalistički, dogmatski i participativni pristup navedenom pravu deteta. Prva dva pristupa ograničavaju ili ukidaju pravo deteta na slobodu veroispovesti shodno dominaciji roditeljskog prava, kao i odgovarajućih spoljnih elemenata za određivanje sadržine najboljeg interesa deteta, poput tradicije, običaja ili opšte prihvaćene religije. Pri tome, paternalistički pristup opravdava ograničavanje prava deteta na slobodu veroispovesti poštovanjem roditeljskog prava da vaspitava i obrazuje dete, dok dogmatski pristup ograničava ili ukida slobodu veroispovesti deteta zbog prevlasti konfesionalnog prava u navedenoj oblasti. Paternalistički pristup ograničava pravo deteta na slobodu veroispovesti naglašavajući dominantnu ulogu roditelja, kao imalaca diskrecionih ovlašćenja unutar prava na versko vaspitavanje i obrazovanje dece. U tom smislu, roditelji mogu odlučiti i da detetu uopšte nije potrebno versko vaspitanje i obrazovanje. Sa druge strane, dogmatski pristup podrazumeva postojanje vladajuće religije, gde roditelji mogu vaspitavati decu jedino u duhu pravila konfesionalnog prava i dominantne vere. U navedenim sistemima, uloga roditelja svodi se na zastupnike interesa određene verske zajednice. Konačno, participativni pristup počiva na nastojanjima pojedinih država da detetu omoguće pravo na slobodu veroispovesti u skladu sa razvojnim kapacitetima deteta. Konačni cilj je omogućiti detetu koje je sposobno formirati svoje mišljenje pravo da promeni svoju veroispovest ili ubeđenja, što ne znači kako se mišljenju deteta uvek mora dati odlučujući značaj.^[20]

U kontekstu primene principa najboljeg interesa deteta, paternalistički pristup polazi od toga kako su po pitanju veroispovesti deteta, roditelji najpozvaniji odrediti sadržinu navedenog principa. Drugim rečima, roditelji imaju široku diskreciju, unutar opštih pravnih okvira i principa najboljeg interesa deteta, da odlučuju o pitanjima verskog vaspitanja i obrazovanja deteta.^[21] Kao primer paternalističkog pristupa pravu deteta na slobodu veroispovesti može se navesti rešenje engleskog prava, gde roditelji imaju pravo uskratiti detetu versko obrazovanje, čak i ako je deo obaveznog školovanja i uprkos željama deteta da takvu nastavu pohađa.^[22] U pojedinim pravnim sistemima, paternalistički pristup ne počiva na tako širokoj diskreciji roditelja, već sadržinu najboljeg interesa deteta u domenu veroispovesti deteta oblikuju i određeni spoljni faktori, poput običaja i tradicije konkretnog društva. Tipičan primer je Poljska koja je prilikom ratifikacije KPD dala interpretativnu izjavu kako će se prava deteta na participaciju, uključujući i pravo deteta na slobodu veroispovesti, ostvarivati uz poštovanje roditeljskog prava, u skladu sa poljskim običajima i tradicijom o mestu deteta unutar i izvan porodice.^[23] 

Za razliku od paternalističkog pristupa, jedan broj država ne dopušta diskreciju roditeljima, već pitanje veroispovesti deteta apsolutno podređuje pravilima konfesionalnog prava. Shodno tome, dogmatski pristup pravu deteta na slobodu veroispovesti znači najčešće negiranje pomenutog prava deteta. Tipični predstavnici navedenog pristupa su određene islamske države, poput Saudijske Arabije, Irana, Alžira, Jordana.^[24] Neke o navedenih država su, poput Saudijske Arabije, izjavile krajnje uopštene rezerve na KPD, što dovodi do nesigurnosti režima Bečke konvencije o ugovornom pravu u odnosu na rezerve.^[25]

Konačno, prema značajnom broju evropskih država, pravo deteta na slobodu veroispovesti je vredno zaštite jednako kao i istoimeno pravo odraslih lica. Primere participativnog pristupa pravu deteta na slobodu veroispovesti predstavljaju Belgija i Holandija. Najbolji interes deteta se u zakonodavstvima navedenih država prepoznaje unutar afirmacije slobode deteta da izabere svoju veroispovest ili ubeđenje, čim bude sposobno formirati svoje mišljenje. U tom smislu, Belgija je kroz interpretativnu izjavu pojasnila kako će pravo deteta na slobodu veroispovesti iz KPD tumačiti u skladu sa formulacijom navedenog prava iz EKLjP i Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima.^[26] Takođe, u interpretativnoj izjavi Holandije se izričito navodi kako će pomenuta država tumačiti pravo deteta na slobodu veroispovesti iz KPD tako da dete poseduje ili prihvati veroispovest, odnosno ubeđenje po sopstvenom izboru, čim bude sposobno načiniti takav izbor, shodno svom uzrastu i zrelosti.^[27] Ostale evropske države koje slede participativni pristup uglavnom vezuju pravo deteta da izabere svoju veroispovest za određeni uzrast deteta. Tako, Austrija i Island predviđaju kako dete stiče pravo na izbor sopstvene veroispovesti sa navršenih 14, odnosno 16 godina.^[28] Sa druge strane, u nemačkom pravu se zahteva da se dete koje je navršilo 10 godina života mora saslušati pre promene verskog određenja, dok se dete starije od 12 godina ne može prisiliti da prima verska uputstva protivno svojoj volji.^[29]

Participativni pristup pravu deteta na slobodu veroispovesti dosledno prati koncepciju prava deteta na mišljenje, kao opšteg pravnog principa iz KPD. Pri tome, prisutna je tenzija između prava roditelja na versko vaspitavanje i obrazovanje svoje dece i prava deteta na slobodu veroispovesti. Međutim, kako jačaju razvojni kapaciteti deteta, pravo roditelja gubi svoju snagu i domašaj u korist prava deteta da zadrži, promeni i ispoljava svoju veroispovest, odnosno versko ubeđenje.^[30] U tom smislu, princip najboljeg interesa deteta predstavlja osnovni kriterijum za rešavanje mogućeg sukoba između navedenih prava roditelja i deteta.

Navedeni pristup suštinski počiva na principu neutralnosti koji se ogleda u neutralnom stavu države prema religiji i religijskim ubeđenjima njenih državljana. Prema principu neutralnosti, roditeljska prava i dužnosti vaspitavanja i obrazovanja deteta su u domenu ostvarivanja slobode veroispovesti deteta dvojako ograničena. Najpre, roditelji imaju negativnu obavezu da ne izlažu dete materijalnim ili moralnim predrasudama prilikom usmeravanja deteta ka određenoj religiji ili ka neprihvatanju bilo koje veroispovesti.^[31] Sa druge strane, roditeljima pripada i pozitivna obaveza da razvijaju i utiču na način razmišljanja i osećanja deteta tako da dete može načiniti samostalan izbor u smislu veroispovesti kada postane u potpunosti sposobno za rasuđivanje.^[32] Može se primetiti kako navedene dužnosti roditelja odgovaraju u potpunosti sekularizovanom društvu koje, u izvesnoj meri, zahteva razdvajanje religije od tradicije, što je najčešće teško ostvarivo.

Što se tiče domaćeg prava, Ustav Srbije posredno priznaje detetu pravo na slobodu veroispovesti, ali se ne izjašnjava u pogledu uzrasta u kojem bi dete moglo samostalno ostvarivati navedeno pravo.^[33] Sa aspekta vršenja roditeljskih prava i dužnosti, URS načelno prihvata paternalistički pristup slobodi veroispovesti deteta propisujući kako "roditelji i zakonski staraoci imaju pravo da svojoj deci obezbede versko i moralno obrazovanje u skladu sa svojim uverenjima".^[34] Navedena ustavna odredba preuzeta je iz Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima.^[35] Takođe, paternalistički pristup sledi i domaće porodično zakonodavstvo kojim se roditeljima priznaje pravo da detetu obezbede obrazovanje koje je u skladu sa njihovim verskim i etičkim uverenjima.^[36] Ipak, domaće pravo priznaje detetu pravo na slobodu veroispovesti u jednom ograničenom i suženom domenu. Naime, dete koje upisalo osnovnu ili srednju školu obavezno je da sa liste izbornih programa izabere versku nastavu ili građansko vaspitanje i drugi strani jezik.^[37] Dete koje je navršilo 15. godinu života i koje sposobno za rasuđivanje ima pravo da samostalno odluči koji će predmet pohađati, dok će u ime deteta mlađeg uzrasta o tome odlučiti njegovi roditelji u skladu sa svojim pravom na obrazovanje deteta.^[38]

V Paternalistički pristup                                                   verskom obrazovanju dece

Temelje paternalističkog pristupa verskom obrazovanju dece postavila je još Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima gde se ističe kako "roditelji imaju prvenstveno pravo da izaberu vid obrazovanja koji će se pružiti njihovoj deci".^[39] Bez obzira što se navedenom formulacijom izričito ne obuhvata versko obrazovanje, smatra se kako pravo roditelja uključuje i pomenuti oblik obrazovanja.^[40] Roditelji koji se ne slažu sa uverenjima tradicionalnih crkava i verskih zajednica, a ne dele ni uverenja koja se iskazuju kroz građansko vaspitanje, ne mogu vršiti pravo na obrazovanje deteta.^[41] Drugim rečima, država nema obavezu da organizuje nastavu prema uverenjima i shvatanjima roditelja.^[42] Tako, država određuje sadržinu nastavnih programa prema opštim i zajedničkim vrednostima koje želi da promoviše u društvu.^[43]  U tom smislu, ilustrativna je odluka Evropskog suda za ljudska prava u slučaju Osmanoğlu and Kocabaş v Switzerland iz 2017. godine.^[44]

U pomenutom slučaju roditelji dve maloletne devojčice podneli su predstavku Sudu u Strazburu navodeći da su švajcarske vlasti povredile njihovo pravo na slobodu veroispovesti iz EKLjP time što su odbile izuzeti njihove ćerke iz časova  plivanja, obaveznih za svu decu koja pohađaju osnovnu školu.^[45] Istovremeno, podnosioci predstavke naveli su kako novčana kazna koju su im izrekle švajcarske školske vlasti zbog nepoštovanja obaveznog nastavnog programa ne sledi legitimni cilj prilikom ograničavanja prava na slobodno ispoljavanje veroispovesti. Naime, u Švajcarskoj časovi plivanja su deo obaveznog školskog programa od kojeg se učenici osnovne škole ne mogu izuzeti dok ne uđu u pubertet, pri čemu se časovi plivanja odvijaju odvojeno za dečake i devojčice još od njihove navršene šeste godine. Premda islamska vera ne zahteva da žene pokrivaju svoje telo pre ulaska u pubertet, podnosioci predstavke su kao roditelji dece islamske veroispovesti izjavili da na ovaj način žele pripremiti ćerke na obaveze koje će ih čekati nakon ulaska u pubertet.^[46]

Najpre, Sud u Strazburu iz razumljivih razloga izbegava bliže odrediti sadržinu slobode ispoljavanja religije ili verskih uverenja u kontekstu poštovanja ljudskog prava na slobodu veroispovesti. Ono što je za Sud važno jeste da je određena radnja, postupak ili ponašanje inspirisano, odnosno motivisano verovanjem ili ubeđenjem koje je u bliskoj vezi sa konkretnom religijom ili verskim uverenjem. Povodom pomenute predstavke protiv Švajcarske, Evropski sud za ljudska prava definisao je u najširim mogućim okvirima  „ispoljavanje religije“ u smislu prava na slobodu veroispovesti iz EKLjP. Najpre, ispoljavanje veroispovesti podrazumeva čin propovedi ili posvećenosti koje čini deo verskog učenja ili uverenja u opšte prihvaćenom obliku.^[47] Međutim, ispoljavanje religije nije ograničeno samo na navedene radnje, pa se postojanje dovoljno bliske i neposredne veze između određenog postupka i odgovarajućeg uverenja mora određivati u zavisnosti od okolnosti svakog konkretnog slučaja.^[48] Shodno tome, podnosioci predstavke ne moraju dokazivati da njihovo ponašanje ili postupak odgovaraju dužnostima koje određena religija nalaže. Iz tog razloga, Sud je zaključio kako se u navedenom slučaju može govoriti o slobodi ispoljavanja vere u smislu prava na slobodu veroispovesti iz EKLjP.^[49]

Međutim, Sud u Strazburu procenio je kako je mešanje švajcarskih vlasti u pravo na slobodu veroispovesti podnosilaca predstavke bilo opravdano sa stanovišta legitimnog cilja budući da je navedena mera školskih vlasti usmerena na integraciju dece iz različitih kultura, kao i na skladno funkcionisanje obrazovnog sistema. Istovremeno, pomenuta mera ima za cilj da zaštiti inostrane učenike od bilo kakvog društvenog izopštavanja, čime se štite i prava i interesi drugih, ali i javni poredak.^[50]

Sud se u obrazloženju svoje odluke posebno osvrnuo na obavezu država da ne vode politiku indoktrinacije u smislu nepoštovanja verskih i filosofskih ubeđenja roditelja čija je prvenstvena dužnost da obrazuju decu.^[51] U tom smislu, Sud je podvukao kako iz pravila o zabrani indoktrinacije dece ne proizilazi obaveza države da obezbedi oblik nastave koji bi bio prilagođen željama konkretnih roditelja.^[52]

Međutim, obaveza države da ne sme sprovoditi indoktrinaciju dece,  bila je na znatno snažnijem testu u slučaju Lautsi and Others v. Italy iz 2011. godine.^[53] U pomenutom slučaju majka dvojice učenika koji su pohađali državnu osnovnu školu u italijanskom mestu Abano Terme kod Padove, podnela je predstavku Sudu u Strazburu kako je škola isticanjem verskog simbola Raspeća na zidovima svake učionice povredila njeno pravo da kao roditelj verski obrazuje decu, kao i pravo njene dece na slobodu veroispovesti.^[54] Veliko veće suda konstatovalo je kako Raspeće na zidovima učionica jeste verski simbol, ali da države u navedenom domenu uživaju polje slobodne procene. U tom smislu, Sud je naglasio kako simbol Raspeća na zidu ima pasivnu ulogu, pa ne narušava princip neutralnosti u smislu uticaja kakav bi na decu imala aktivna nastava.^[55] Naime, prisustvo Raspeća ne znači i obavezno učenje o hrišćanstvu, niti su bile prisutne bilo kakve indikacije kako je država netolerantna prema deci drugačije veroispovesti.^[56] Konačno, roditelju na ovaj način nije oduzeto pravo da usmerava i verski obrazuje decu. Iz tog razloga, Sud je odlučio da u pomenutom slučaju nije bilo povrede prava podnositeljke predstavke da obrazuje svoju decu, kao ni prava dece na slobodu veroispovesti.

VI Participativni pristup slobodi veroispovesti deteta između roditeljskih prava i javnog interesa

Participativni pristup slobodi veroispovesti deteta nema svoje uporište u istorijskom tumačenju KPD. Skandinavske države i Kanada su nastojale u tekst nacrta navedenog međunarodnog ugovora uneti pravo deteta da se autonomno odredi po pitanju veroispovesti, po uzoru na prava odraslih lica iz Međunarodnog pakta o građanskim i političkim pravima, ali su islamske države tome pružile žestok otpor.^[57] Takođe, ni EKLjP, kao ni praksa Evropskog suda za ljudska prava nisu naklonjeni ideji da se pravo deteta na slobodu veroispovesti posmatra izvan konteksta odnosa roditelja i države.^[58] U tom kontekstu, Sud se najčešće bavio verskim obrazovanjem dece, pri čemu se participativnim elementima najboljeg interesa deteta davao mali značaj, već se pitanje verskog obrazovanja deteta posmatralo sa aspekta roditeljskog prava i odgovarajućih javnih interesa. Prednost se daje pravu roditelja da odlučuju o verskom obrazovanju svoje dece, što ne znači "kako će države imati obavezu da obezbede poštovanje svih njihovih želja u obrazovnim i srodnim pitanjima".^[59]

Ipak, prostor za uzimanje u obzir participativnih prava deteta ukazao se na nivou prava na zaštitu od diskriminacije u vezi sa pravom na slobodu veroispovesti iz EKLjP. Kao primer, može se navesti odluka Suda u slučaju Grzelak v. Poland iz 2010. godine. U pomenutom slučaju, predstavku su podneli bračni par Grželak i njihov sin rođen 1991. godine, navodeći kako su školske vlasti u Poljskoj propustile organizovati časove iz etike, kao alternativnog predmeta verskom obrazovanju, te kako dečak nije dobio ocenu iz pomenutog predmeta u rubrici "veroispovest/etika", odnosno kako je bio uznemiravan od strane ostale dece, s obzirom da je bio jedini učenik čiji su se roditelji opredelili za nastavu iz etike.^[60] Maloletni Mateuš Grželak (Mateusz Grzelak) je, između ostalog, u predstavci naveo kako mu je uskraćeno pravo na slobodu mišljenja, savesti i veroispovesti, jer je bio prinuđen sačiniti izjavu kako neće pohađati versku nastavu, te kako je usled ponižavanja i psiho-fizičkog zlostavljanja, koje su nastavnici tolerisali, bio prinuđen promeniti školu.^[61] Poljska je odgovorila kako ocena iz predmeta versko obrazovanje/etika ionako ne ulazi u zbir prosečne ocene učenika, te nije konkretno dete dovela u neravnopravan položaj u smislu nastavka školovanja.^[62] Takođe, zastupnik pomenute države je naveo kako su školske vlasti preduzele sve mere da minimiziraju negativne posledice netolerancije prema detetu koje, shodno volji roditelja, nije pohađalo versku nastavu. Istovremeno, Poljska je istakla kako nema samo država pozitivnu obavezu da omogući detetu slobodu mišljenja, savesti i veroispovesti, već prevashodno roditelji deteta, koji su se trebali potruditi da detetu objasne sve posledice izbora između verske nastave i etike.^[63] Sud je podsetio kako sloboda mišljenja, savesti i veroispovesti predstavlja jedan od osnova demokratskog društva i jednu od ključnih komponenti identiteta, kako vernika, tako i agnostika i skeptika, odnosno njihovog pogleda na život.^[64] Pri tome, pravo na slobodu veroispovesti rađa i negativnu obavezu države, odnosno pravo jednog lica da ne otkrije svoju veroispovest ili ubeđenja, kao i da se ne dovede u situaciju da zauzme stav iz koga će se posredno izvesti zaključak o nečijoj veroispovesti, odnosno ubeđenjima.^[65] Iz tog razloga, Sud nije ubeđen kako odsustvo ocene iz predmeta versko obrazovanje/etika označava neutralan stav države, odnosno odslikava puko pohađanje ili nepohađanje časova verskog obrazovanja ili etike.^[66] Shodno tome, Sud ne smatra kako je razlika u postupanju prema deci koja pohađaju versku nastavu i onoj koja žele pohađati časove etike objektivno i razumno opravdana i kako ne postoji srazmera između upotrebljenih sredstava i cilja koji se nastoji ostvariti.^[67] Zbog toga je Sud ustanovio povredu prava na zaštitu od diskriminacije maloletnog Mateuša Grželaka, kao trećeg podnosioca predstavke, u vezi sa pravom na slobodu mišljenja, savesti i veroispovesti.

U pomenutom slučaju, pravo deteta da odlučuje o svojoj veroispovesti je priznato posredno, preko prava na zaštitu od diskriminacije. Sud je posmatrao dete više kao objekat zaštite od diskriminacije, nego što je težište bilo na istinskoj volji deteta, jer u fokusu nije sposobnost deteta da formira svoje mišljenje. Za razliku od prava deteta, Sud je odbio zahtev roditelja, napominjući kako država uživa polje "slobodne procene" prilikom odlučivanja o tome hoće li uvesti versku nastavu u škole i na koji način.^[68] Jedino ograničenje koje se državi postavlja je da navedeni oblik nastave ne sme predstavljati indoktrinaciju, odnosno nametanje određenih verskih stavova i ubeđenja.^[69] Pomenuta odluka predstavlja primer postepenog zaokreta Suda od potrebe da se zaštite prava roditelja na versko obrazovanje dece do nastojanja da se zaštiti dete od nametanja odgovarajućih verskih stavova i ubeđenja.^[70] Međutim, suštinski je reč o paternalističkom pristupu jer se dete posmatra kao objekat zaštite, bilo od strane države ili određenih odraslih lica. Kao što je rečeno, najbolji interes deteta se traži više kroz rešavanje tenzije između roditeljskog prava i javnih interesa, dok participacija deteta ostaje u drugom planu. U tom smislu, participativni pristup nalazi svoje mesto uglavnom u nacionalnim zakonodavstvima koja tumače najbolji interes deteta u domenu slobode veroispovesti uvažavajući razvojne kapacitete deteta. Dakle, nosioci navedenog procesa su, na prvom mestu, odgovarajući nacionalni pravni sistemi. Ipak, sprega roditeljskih interesa i elemenata kulturnog relativizma još uvek značajno oblikuje najbolji interes deteta i ograničava pravo deteta na slobodu veroispovesti, naročito u vanevropskim pravnim okvirima.

Veljko Vlašković, LLD^*

THE CHILD'S RIGHT TO FREEDOM OF RELIGION IN THE CONTEXT OF PARENTAL RESPONSIBILITY REGARDING CHILD'S RAISING AND EDUCATION

Summary

The right of the child to freedom of religion belongs to a group of child's participation rights that is of exceptional importance both in terms of child's development and in the context of the identity of a child. However, this right has less legal and practical scope than other child's participation rights. The basic reason for limited  range of the child's right to freedom of religion is that the mentioned right is primarily exercised within the legal space in which parents exercise the right to raise and provide education to a child. Simultaneously, the right of the child to freedom of religion has external limitations set by the rights and interests of third parties, as well as the interests of wider social environment.

The child's right to freedom of religion comprises two distinctive elements which may be referred as internal and external element of the right. Thus, the internal element of the right includes  freedom to have or to adopt a religion or belief of his/her choice. On the other hand, the external component of this right involves freedom to manifest his/her religion or belief in worship, observance, practice and teaching. The United Nations Convention on the Rights of the Child explicitly recognises only external element of the child's right to freedom of religion. That is why the content of this right should be primarily determined in the line with the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, Protocol No. 1 to this Convention and International Covenant on Civil and Political Rights that offer more complete approach to the right to freedom of religion.

Generally, The UN Committee on the Rights of the Child is more reluctant to suggest stronger application of the child's right to freedom of religion at the expense of parental responsibility comparing to cases when other participation rights of a child are at stake. To be more precisely, the closer determination of this right is left to national legislations. Therefore, three different approaches to the scope of a child's rights to freedom of religion may be distinguished in terms of national laws. The first approach may be designated as paternalistic one since the child's right to freedom of religion is primarily subordinated to parental rights to raise and provide education to a child. Unlike this approach, dogmatic standpoint implies the existence of official and dominant religion where parents are obliged to raise their child in accordance with religious rules. From the child rights-based aspect, the most adequate standpoint is to adopt participatory approach where the child of certain age is empowered to fully exercise the right to freedom of religion.

Concerning parental rights to provide religious education to their children, it is important to consider case law of the European Court of Human Rights in respect to state interference with the one's right to manifest his/her religion or belief. It may be concluded that a state does not have a duty to provide educational program that will correspond to each and every parent's desire.

Key words: child's rights, freedom of religion, freedom to manifest one's religion, parental rights, religious education, limitation of right.