Vesna Pajević^*[1]

Stručni članak

UDK: 364-051.2

HRANITELjSTVO KAO OBLIK PRIVREMENE PORODIČNOPRAVNE ZAŠTITE DETETA

Rad primljen: 29. 11. 2018.

Rad ispravljen: 23. 12. 2018.

Rad prihvaćen za objavljivanje: 25. 12. 2018.

 

Pravo deteta da živi sa roditeljima i deinstitucionalizacija u procesu reforme socijalne zaštite omogućili su da svako dete  živi i odrasta  u porodičnom okruženju, odnosno da ima porodicu. Procena da je u primarnoj porodici deteta ugrožen njegov najbolji interes je osnov za izdvajanje iz porodice, te primenu odgovarajuće mere zaštite u skladu sa individualnim karakteristikama i potrebama deteta. Porodičnopravno zbrinjavanje dece je način da se u novim porodičnim okvirima nadomesti i nastavi briga o detetu i omogući ostvarivanje i zaštita njegovih prava i interesa. Porodičnopravno zbrinjavanje deteta može biti trajno i privremeno.

Broj dece na porodičnom smeštaju u Republici Srbiji je u neprekidnom porastu i ukazuje da je očuvanje integriteta porodice i života deteta sa njegovim roditeljima postalo izazovnije nego ikada.  Privremeno izmeštanje deteta iz primarne porodice i smeštaj u drugu porodicu regulisano je institutom hraniteljstva u Porodičnom zakonu i Pravilniku o hraniteljstvu, te kao usluga porodičnog smeštaja u Zakonu o socijalnoj zaštiti. Cilj ovog rada je  poseban osvrt na privremenost kao jedno od osnovnih obeležja hraniteljstva, na razloge i teškoće oko utvrđivanja njegovog preciznog vremenskog trajanja, kao i na problem tumačenja privremenosti.

Paralelna primena više zakonskih i podzakonskih propisa u ovoj oblasti nameće potrebu da se prilikom obrade teme ovog rada uzme u obzir pored instituta hraniteljstva i usluga porodičnog smeštaja.

Ključne reči: hraniteljstvo, usluga porodičnog smeštaja, privremenost hraniteljstva,tumačenje privremenosti,najbolji interes deteta.

I UVOD

Konvencijom UN o pravima deteta proklamovano je pravo da dete koje je privremeno ili trajno lišeno roditeljskog staranja ili kada je to u njegovom najboljem interesu bude izdvojeno i da ima pravo na posebnu zaštitu i pomoć države koja između ostalog obuhvata i smeštaj u drugu porodicu.^[2] Ustavom Republike Srbije ustanovljena je dužnost države da pruži posebnu zaštitu deci o kojoj se roditelji ne staraju i deci koja su ometena u psihofizičkom razvoju.^[3] U Republici Srbiji je privremeno porodičnopravno zbinjavanja dece aktuelno regulisano u više zakonskih i podzakonskih akata što stvara značajne teškoće u praktičnoj primeni njihovih odredaba. Porodični zakon propisuje uslove za zasnivanje, dejstva i prestanak hraniteljstva.^[4] Prema Zakonu o socijalnoj zaštiti pružanjem usluga porodičnog smeštaja deci i mladima se privremeno, do završetka redovnog školovanja odnosno do navršene 26. godine života obezbeđuju nega, zaštita i uslovi za optimalan razvoj u porodičnom okruženju.^[5] Pravilnik o hraniteljstvu definiše hraniteljstvo kao meru zaštite deteta bez roditeljskog staranja, odnosno deteta pod roditeljskim staranjem koje ima smetnje u psihofizičkom razvoju ili poremećaj ponašanja, a koje privremeno ne može da živi sa svojim roditeljima.^[6]

Privremenim porodičnopravnim zbrinjavanjem se omogućava život u bezbednom, sigurnom i stimulativnom porodičnom okruženju i sticanje porodičnog modela života za svu decu koja moraju biti izdvojena iz primarne porodice.

Razlozi lišenja deteta primarnog porodičnog okruženja se pronalaze u kriznim porodičnim situacijama koje su različite po svom uzroku, intenzitetu, vremenu trajanja i razrešivosti. Narušena stabilnost porodičnog jezgra dovodi u pitanje ostvarivanje prava deteta budući da se njihov najveći broj ostvaruje upravo u porodičnom okviru. Hraniteljstvom se omogućava dvostruka zaštita i pomoć, prvenstveno i neposredno detetu, a onda i porodici da se prevaziđe krizna situacija i da se stvore uslovi za povratak deteta. Hraniteljska porodica predstavlja pandan biološkoj porodici u mnogim ulogama i funkcijama.

II PRIVREMENOST HRANITELjSTVA KAO JEDNA OD NjEGOVIH OSNOVNIH ODREDNICA

Svako odvajanje od roditelja predstavlja traumatičan događaj u životu deteta i treba ga izbeći kad god je to moguće, podrškom porodici da se prevaziđe krizna situacija. Prema Smernicama Ujedinjenih nacija za alternativno staranje o deci izdvajanje deteta iz porodice treba posmatrati kao poslednju meru kojoj se pribegava i, kad god je moguće treba da bude privremena i da traje što je moguće kraće.^[7] Smernicama je jasno ukazano da smeštaj deteta u drugu porodicu treba da bude u funkciji njegovog najboljeg interesa, ali isto tako da dalje aktivnosti moraju biti zasnovane na njegovom što bržem povratku  primarnoj porodici. „Hraniteljstvo se zasniva odlukom organa starateljstva,“^[8] to je rešenje o priznavanju prava na porodični smeštaj, a ne rešenje o hraniteljstvu, što je jedna od potvrda paralelne primene Porodičnog zakona i Zakona o socijalnoj zaštiti u ovoj oblasti. Ovim rešenjima se ne utvrđuje vreme trajanja porodičnog smeštaja.

Nakon zasnivanja hraniteljstva zaključuje se ugovor između centra za socijalni rad nadležnog za zaštitu deteta i hranitelja. U njemu  nema odredaba o trajanju zasnovanog hraniteljstva, osim datuma početka primene ugovora i razloga za prestanak ugovora. Upravo se u razlozima za prestanak ugovora mogu pronaći i elementi za određivanje vremena kada hraniteljstvo može da prestane ili prestaje, ali ne i preciznije vremensko određenje trajanja konkretno zasnovanog hraniteljstva.

Jedno od pitanja koje se postavlja je koliko je celishodno i opravdano, obzirom na njegov značaj u zaštiti dece kao posebno osetljive kategorije društva, hraniteljstvo determinisati privremenošću, a drugo, utvrditi razloge zbog čega je to tako i da li postoji mogućnost njegovog preciznog ili bar preciznijeg vremenskog određenja?

Terminološki, privremenost se može različito tumačiti što otvara put neujednačenom postupanju u njegovoj primeni, te pravnoj nesigurnosti.

Uvidom u raspoložive podatke iz Izveštaja o radu Centra za porodični smeštaj i usvojenje Kragujevac čija nadležnost obuhvata teritoriju 5 upravnih okruga (Šumadijski, Raški, Rasinski, Moravički i Zlatiborski), utvrđuje se da je na dan 31.12.2013. godine od ukupno 386-oro dece 51% dece na porodičnom smeštaju boravilo 2-6 godina. Broj dece koji je bio na smeštaju duže od 6 godina rapidno opada, pa je tako 14,5% dece na smeštaju 7-10 godina, 3,62% na smeštaju 11-14 godina, dok je zabeležen po jedan smeštaj u trajanju od 15-17 godina i od 18 i više godina. Takav trend se nastavlja i u 2014. godini, kada je značajno povećan broj smeštene dece u odnosu na prethodnu godinu, pa je od ukupno 499 dece na dan 31.12.2014. na smeštaju bilo 36% dece od 1-3 godine, ali se u odnosu na prethodnu godinu uočava porast broja dece koja su na smeštaju od 10-13 godina kojih je bilo 7,61%. U 2015. godini od ukupno 541-og smeštenog deteta, 32,1% dece boravilo je na smeštaju 1-3 godine, 4,25% dece boravilo je 10-13 godina, te 1,85% dece preko 14 godina. U 2016. godini od 555 dece 32,43% dece je bilo na smeštaju od 1-3 godine, 6,6% dece od 10-13 godina, 1,26% dece preko 14 godina. U 2017. godini od ukupno 572 dece 34,8% dece je bilo na smeštaju od 1-3 godine, 7,51% dece od 10-13 godina, 1,04% dece preko 14 godina.^[9]

Prema podacima iz Izveštaja  radu Centra za porodični smeštaj i usvojenje Beograd, na dan 31.12.2017. je 47% dece boravilo na porodičnom smeštaju do 3 godine, odnosno 35 % od jedne do tri godine. U poređenju sa 2016. godinom manji je broj dece koja su kraće na porodičnom smeštaju u odnosu na broj dece koja su duže na porodičnom smeštaju - 4 do 5 godina i 10 do 13 godina. Iz ovih podataka može se zaključiti da privremenost postepeno prestaje da bude obeležje hraniteljstva kao oblika zaštite. Ovo bi se moglo pripisati činjenici  nedovoljno razvijenih usluga podrške biološkoj porodici koje bi omogućile povratak deteta u porodicu porekla; nisu jasno definisani (ili se ne poštuju) rokovi u planiranju stalnosti za dete, ne donose se (ili se ne realizuju) paralelni (rezervni) planovi usluga i mera; nedostaju mehanizmi za brže regulisanje porodičnopravnog statusa deteta; nisu usklađena očekivanja usvojitelja sa karakteristikama dece za koju je usvojenje način obezbeđivanja stalnosti. Problem dugog boravka dece u hraniteljskim porodicama onemogućava da veći broj dece koristi ovu uslugu „na mestu“ dece kojoj porodični smeštaj više nije potreban. Ukoliko deca ostaju „zaglavljena“ u hraniteljskim porodicama, i kada cilj postavljen u planu usluga i mera zaštite nije „porodični smeštaj do osamostaljivanja“, dovodi se u pitanje zaštita najboljeg interesa dece.^[10]

Prema podacima iz Sintetizovanog izveštaja o radu centara za porodični smeštaj i usvojenje koji je objavio Republički zavod za socijalnu zaštitu za 2016. godinu, gotovo polovina dece i mladih, 49%, boravila je na porodičnom smeštaju do tri godine. U Izveštaju je navedeno da je dužina boravka dece i mladih na porodičnom smeštaju uslovljena, kako činjenicom da se procesi porodičnopravne zaštite još uvek odvijaju veoma sporo, tako i time da usluga podrške biološkim porodicama ima malo, pa tako porodični smeštaj od privremenog, postaje dugoročni oblik smeštaja.^[11]

Kada se govori o vremenskom trajanju hraniteljstva potrebno je napraviti distinkciju između vremenskog trajanja hraniteljstva kao instituta porodičnog prava i vremenskog trajanja konkretno zasnovanog hraniteljstva.

III ELEMENTI ZA ODREĐIVANjE VREMENSKOG TRAJANjA HRANITELjSTVA KAO INSTITUTA PORODIČNOG PRAVA

Određivanje vremenskog trajanja hraniteljstva kao instituta porodičnog prava je utvrđivanje njegove početne i krajnje vremenske granice, odnosno kada hraniteljstvo može najranije da se zasnuje i kada najkasnije mora da prestane. Elementi pomoću kojih se može utvrditi vremensko trajanje hraniteljstva su uzrast i lična svojstva deteta koje se smešta u hraniteljsku porodicu kao i razlozi za prestanak hraniteljstva koji su predviđeni Porodičnim zakonom. Porodični zakon prihvata subjektivne kriterijume na strani deteta kao odlučujuće za određivanje mogućeg početka i okončanja hraniteljstva. Vremensko trajanje hraniteljstva je određeno propisivanjem da se ono može zasnovati ako je dete maloletno, te da se zasnovano hraniteljstvo može produžiti i posle navršenih 18 godina života hranjenika, ako dete ima smetnju u psiho – fizičkom razvoju i ako je nesposobno da se samo stara o sebi i o zaštiti svojih prava.^[12] Tumačenjem ove odredbe može se zaključiti da se hraniteljstvo može zasnovati najranije od „rođenja“ deteta, kao i da nije propisana gornja granica životne dobi do koje može trajati ovako produženi hraniteljski smeštaj. Produženje hraniteljstva nakon navršene 18. godine života znači da na hraniteljskom smeštaju mogu biti i punoletna lica,  ali da se hraniteljstvo može zasnovati samo sa maloletnim licem.

Elementi za utvrđivanje vremena trajanja hraniteljstva mogu se identifikovati u razlozima za njegovo okončanje, u delu Porodičnog zakona koji uređuje načine prestanka hraniteljstva. Osnovi prestanka hraniteljstva zavisni su od ispunjenja određenih uslova na strani deteta, hranitelja, roditelja deteta, kao i od vrste odluka organa starateljstva i predstavljaju ex lege njegovu krajnju vremensku granicu. „Hraniteljstvo prestaje kada dete navrši 18. godinu života, kada stekne potpunu poslovnu sposobnost pre punoletstva, kada bude usvojeno, kada umru dete ili hranitelj, raskidom hraniteljstva.“^[13] Hraniteljstvo je definisano kao mera zaštite deteta, pa bi se smrt hranitelja pre mogla svrstati u razlog prestanka konkretno zasnovanog hraniteljstva, ako supružnik preminulog hranitelja nije u mogućnosti da preuzme brigu o detetu ili je reč o hranitelju pojedincu. U svakom slučaju dete se nakon smrti hranitelja može smestiti u novu hraniteljsku porodicu. „Hraniteljstvo se može produžiti najkasnije do navršene 26. godine života deteta ako se dete redovno školuje.“^[14] Ovoj odredbi Porodičnog zakona bi pre mesto bilo u delu zakona koji reguliše opštu podobnost hranjenika, odnosno mogućnost i uslove produženja zasnovanog hraniteljstva. 

Iako je tema rada privremenost hraniteljstva kao mere porodičnopravne zaštite dece, ne možemo da zanemarimo činjenicu da Zakon o socijalnoj zaštiti među uslugama socijalne zaštite propisuje uslugu porodičnog smeštaja kojom se deci i mladima privremeno do završetka redovnog školovanja odnosno do navršene 26.godine života, obezbeđuje nega, zaštita i uslovi za optimalan razvoj u porodičnom okruženju. Zakon o socijalnoj zaštiti proširuje krug lica koja mogu biti privremeno zbrinuta u porodici van primarne, u odnosu na Porodični zakon, u smislu da se zasnivanje porodičnog smeštaja ne uslovljava isključivo maloletstvom, već da je to usluga koja se pruža i punoletnim licima, privremeno, do završetka redovnog školovanja, odnosno do navršene 26. godine života.

IV ELEMENTI KOJI ODREĐUJU VREMENSKO TRAJANjE KONKRETNO ZASNOVANOG HRANITELjSTVA

Nakon utvrđivanja granica vremenskog trajanja hraniteljstva kao instituta sledi utvrđivanje vremenskog trajanja konkretno zasnovanog hraniteljstva koje mora biti u okvirima vremenskog trajanja hraniteljstva kao instituta. Na konkretno zasnovano hraniteljstvo utiču brojni i raznovrsni faktori koji ujedno opredeljuju njegovo vremensko trajanje.

Prema Porodičnom zakonu hraniteljstvo se može zasnovati ako je to u najboljem interesu deteta.“^[15] Ono je, pak, u najboljem interesu deteta ukoliko:

- Predstavlja odgovor na potrebe deteta za bezbednošću, fizičkim, zdravstvenim, emocionalnim i socijalnim razvojem, vaspitanjem i obrazovanjem;

- Obezbeđuje trajnost odnosa i veza sa porodicom porekla i drugim osobama važnim za dete;

- U najvećoj mogućoj meri obezbeđuje uslove za prevladavanje zastoja u razvoju i optimalan razvoj deteta.“^[16]

Iz navedenog se utvrđuje da je hraniteljstvo u funkciji najboljeg interesa deteta ukoliko omogućava ostvarivanje značajnih prava deteta među kojima su pravo na život, opstanak i razvoj, pravo na zdravstvenu i socijalnu zaštitu, obrazovanje, identitet, te pravo na održavanje ličnih kontakata i odnosa sa roditeljima i drugim njemu bliskim licima. Ovim se želelo ukazati na to da hraniteljstvo nije jednostavno „čuvanje deteta“, već jedna široka lepeza prava, dužnosti i odgovornosti hranitelja prema detetu na hraniteljstvu, u detetovom najboljem interesu. Ostvarivanje prava deteta kao i njegov napredak i razvoj u hraniteljskoj porodici mogu biti prepreka i kočnica njegovom povratku u primarnu porodicu ako je utvrđeno da roditelji deteta nisu u mogućnosti i nemaju kapaciteta da nastave započet proces, posebno kod dece sa smetnjama u razvoju i poremećajem u ponašanju. Time se stvara mogućnost da hraniteljstvo „traje“ u cilju očuvanja prava deteta na razvoj i zbog brojnih pozitivnih efekata koji su postignuti na polju napredovanja i sticanja veština koje deca nisu mogla steći ni razviti u primarnoj porodici. Najbolji interes deteta u ovakvim situacijama može potencijalno prikriti suštinu hraniteljstva i usporiti ili potpuno onemogućiti povratak deteta primarnoj porodici. Raskid hraniteljstva Porodični zakon vezuje za prestanak potrebe i činjenicu da hraniteljstvo više nije u najboljem interesu deteta.^[17]

Razlozi zasnivanja hraniteljstva nisu propisani Porodičnim zakonom, isti se mogu naći u najboljem interesu deteta^[18] i njegovom porodičnom statusu.^[19] Prema članu 113 Porodičnog zakona hraniteljstvo se može zasnovati ako je dete bez roditeljskog staranja, kao i ako je dete pod roditeljskim staranjem ali ima smetnje u psiho-fizičkom razvoju ili je dete sa poremećajem u ponašanju. Dete bez roditeljskog staranja je dete koje nema žive roditelje, dete čiji su roditelji nepoznati ili je nepoznato njihovo boravište, dete čiji su roditelji potpuno lišeni roditeljskog prava odnosno poslovne sposobnosti, dete čiji roditelji još nisu stekli poslovnu sposobnost, dete čiji su roditelji lišeni prava na podizanje i vaspitavanje deteta, dete čiji se roditelji ne staraju o detetu ili se staraju na neodgovarajući način.^[20] Iako su ovi razlozi dati obzirom na porodični status deteta oni su odraz razloga na strani roditelja deteta, izazvani pojedinim aktima i radnjama isključivo zavisnim od volje roditelja, ali isto tako i onima koji su nezavisni od njihove volje. U situacijama kada su roditelji potpuno lišeni roditeljskog prava, kao i prava na čuvanje i podizanje, odnosno vaspitavanje deteta, dete ostaje na hraniteljskom smeštaju ili do prestanka razloga za potpuno ili delimično lišenje roditeljskog prava, odnosno vraćanja roditeljskog prava ili do primene druge mere zbrinjavanja deteta u skladu sa zakonom. Neadekvatno staranje o detetu i nestaranje o detetu predstavljaju grubo zanemarivanje dužnosti iz sadržine roditeljskog prava i osnov za potpuno lišenje roditeljskog prava. Prema podacima iz Izveštaja o radu Centra za porodični smeštaj i usvojenje Kragujevac utvrđuje se da je među razlozima za primenu porodičnog smeštaja neadekvatno roditeljsko staranje dominantan razlog, počev od 2014. godine, kada je  smešteno 49-oro dece, od ukupno 111-oro dece.^[21] U 2015. godini 86-oro dece od ukupno 139-oro.^[22] U 2016. godini 93 dece, od ukupno 130-oro dece.^[23] U 2017. godini 60-oro dece od ukupno 117-oro dece.^[24]

Porodični zakon propisuje da organ starateljstva može zasnovati i povremeno hraniteljstvo, što je takođe neodređeno sa aspekta njegovog vremenskog trajanja i podleže različitim tumačenjima. Zakon o socijalnoj zaštiti uređuje porodični smeštaj kao standardni, uz intenzivnu i dodatnu podršku, urgentni, povremeni i druga vrsta smeštaja u drugu porodicu.^[25] Pravilnikom o hraniteljstvu je propisano da se u zavisnosti od specifičnih potreba deteta bez roditeljskog staranja i uslova za njihovo zadovoljavanje primenjuju različiti oblici hraniteljstva: standardno, specijalizovano, urgentno i povremeno. U definisanju oblika hraniteljstva se uočava nemogućnost preciznog utvrđivanja njihovog trajanja, već se dužina trajanja opredeljuje „na kraći ili duži vremenski period“, osim za urgentno hraniteljstvo za koje je predviđeno da traje do razrešenja krizne situacije u porodici ili do primene odgovarajuće mere zaštite u skladu sa najboljim interesima deteta, što je takođe neodređeno. Smernicama za razvoj urgentnog hraniteljstva predviđa se rok od 60 dana za donošenje odluke o tome da li prestaje urgentno hraniteljstvo ili se menja oblik zaštite ili ono prerasta u standardno hraniteljstvo, što je u skladu sa propisanim rokom za donošenje plana stalnosti.“^[26] Zakon o socijalnoj zaštiti i Pravilnik o hraniteljstvu ne propisuju srodničko hraniteljstvo kao oblik hraniteljstva, odnosno kao vrstu porodičnog smeštaja iako su široko razvijeni u praksi. U slučajevima izmeštanja deteta iz primarne porodice treba nastojati da se detetu prevashodno obezbedi smeštaj kod srodnika deteta. Prednost srodničkog hraniteljstva je između ostalog i očekivanje da će srodnici uspešnije moći detetu da osiguraju stabilnost, kontinuitet odnosa, osobenosti socijalne sredine i načina života.^[27] Osećaj povezanosti deteta sa porodicom gradi verovanje i deteta i srodnika da će dete, ukoliko nema mogućnosti da nastavi život sa roditeljima, ostati u porodici srodnika do odraslog doba.^[28]

Tokom trajanja hraniteljskog smeštaja prate se prilike u primarnoj porodici deteta u smislu utvrđivanja prestanka okolnosti koje su izazvale njegovo izmeštanje. U nadležnosti je centra za socijalni rad da pruži podršku biološkoj porodici radi jačanja roditeljskih kapaciteta i osnaživanja za ponovno preuzimanje brige o detetu. Od kapaciteta i snaga roditelja da razreše porodičnu situaciju i stvore uslove za povratak deteta može zavisiti dužina boravka deteta u hraniteljskoj porodici. Da li je opravdano da vremensko trajanje razrešavanja porodičnih prilika opredeljuje tempo povratka deteta primarnoj porodici? Kada roditelji nisu u mogućnosti da uspostave zajednički život sa detetom ni posle uloženih dodatnih napora i dobijene podrške i pomoći nadležnih institucija, a nema osnova za lišenje poslovne sposobnosti, niti roditeljskog prava, hraniteljstvo se prolongira te traje do punoletstva deteta, odnosno 26. godine života, ako se redovno školuje. Ovakve situacije u kojima je jasno da roditelji neće moći da preuzmu brigu o detetu nisu retkost. To uslovljava ostanak deteta u porodici hranitelja do sticanja poslovne sposobnosti, odnosno 26. godine života, kada hraniteljstvo prestaje. Našim pozitivnim propisima nije predviđena mogućnost da sudska odluka u ovakvim situacijama može da zameni saglasnost roditelja za usvojenje, kao trajno porodičnopravno zbrinjavanje deteta.

Porodični zakon propisuje kao osnov za potpuno lišenje roditeljskog prava nameru i neopravdano izbegavanje stvaranja uslova za zajednički život sa detetom koje se nalazi u ustanovi socijalne zaštite za smeštaj korisnika.^[29] Izostavljanje odredbe o nameri i neopravdanom izbegavanju stvaranja uslova za zajednički život sa detetom koje je na hraniteljskom smeštaju može se smatrati zakonskim nedostatkom koji opstruira mogućnost trajnog zbrinjavanja deteta kada izgledi za povratak deteta u primarnu porodicu ne postoje.

U postupku procene hraniteljske porodice utvrđuju se, između ostalog, struktura porodice, stil porodičnog života, zdravstveni status članova porodice, prihodi i rashodi porodice, dostupnost i raspoloživost resursa. Sve su to elementi koji su podložni promenama koje mogu uticati na dalje bavljenje hraniteljstvom i zato je neophodno njihovo preispitivanje. Preispitivanje opšte podobnosti hranitelja za bavljenje hraniteljstvom vrši se svake dve godine, a kada je u porodici nastupila promena koja može dovesti u pitanje obavljanje hraniteljske uloge, preispitivanje se vrši odmah nakon nastupanja iste. U slučaju da su promene takve prirode da ukazuju na nemogućnost hranitelja da adekvatno odgovore na potrebe deteta, nadležni centar za socijalni rad će doneti odluku o prestanku hraniteljstva, odnosno o prestanku postojanja opšte podobnosti za hraniteljstvo. Navedeni uslovi su alternativno postavljeni i dovode do prestanka konkretno zasnovanog hraniteljstva, ali mogu dovesti i do gubitka opšte podobnosti hranitelja  i onemogućiti mu dalje bavljenje hraniteljstvom.

Među razlozima za prestanak hraniteljstva koji su određeni Porodičnim zakonom nalaze se osnovi za prestanak konkretno zasnovanog hraniteljstva i to: smrt hranitelja i pojedine vrste odluka organa starateljstva donete po zahtevima za raskid hraniteljstva. Za bavljenje hraniteljstvom u najvećem broju slučajeva aplicira hraniteljski par, bračni ili vanbračni, što je opravdano ako se ima u vidu da hraniteljska porodica treba da predstavlja pandan biološkoj porodici. Ne postoje smetnje da i pojedici imaju ulogu hranitelja. Smrt hranitelja je činjenica koja predstavlja promenu okolnosti u hraniteljskoj porodici i istovremeno osnov za preispitivanje dalje mogućnosti zbrinjavanja deteta u toj hraniteljskoj porodica. Smrt hranitelja je osnov za prestanak konkretno zasnovanog hraniteljstva ako se utvrdi da supružnik preminulog hranitelja ne može samostalno nastaviti brigu o detetu na hraniteljstvu. Lice koje je živelo sa preminulim hraniteljem u istoj porodičnoj zajednici ima prvenstvo prilikom zasnivanja novog hraniteljstva.^[30]

Postupanje organa starateljstva po zahtevu za raskid hraniteljstva zavisi iz kojih razloga i na čiju inicijativu je podnet zahtev za raskid hraniteljstva. U slučajevima podnošenja zahteva za raskid hraniteljstva od strane hranitelja ili roditelja odnosno staratelja deteta, ili podnošenja njihovog sporazumnog zahteva, organ starateljstva može, ali ne mora da donese odluku o raskidu hraniteljstva. Odluka će zavisiti od rezultata sprovedene procene organa starateljstva. U situacijama kada organ starateljstva utvrdi da je prestala potreba za hraniteljstvom ili da hraniteljstvo nije u najboljem interesu deteta tada je dužan da donese odluku o raskidu hraniteljstva. Prema Porodičnom zakonu zahtev za raskid hraniteljstva podnet od strane hranitelja se kvalifikuje kao osnov prestanka hraniteljstva, ali se on ipak odnosi na prestanak konkretno zasnovanog hraniteljstva, a ne na trajno odustajanje od bavljenja hraniteljstvom. Hranitelji mogu podneti zahtev za raskid hraniteljstva iz različitih razloga, ličnih, porodičnih ili vezanih za otežano ostvarivanje potreba deteta na hraniteljskom smeštaju. On treba da je blagovremen zbog potrebe pravovremenog obezbeđivanja druge hraniteljske porodice za dete ili primene drugog adekvatnog oblika zaštite. U tim slučajevima dalja zaštita deteta zavisi da li je dete pod ili je bez roditeljskog staranja.^[31]

V POSLEDICE NEMOGUĆNOSTI ODREĐIVANjA PRECIZNOG VREMENSKOG TRAJANjA KONKRETNO ZASNOVANOG HRANITELjSTVA

Hranitelji imaju težak zadatak da detetu nadomeste roditeljsko staranje, a da istovremeno ne podriju veze između deteta i roditelja. U okviru standarda stručnog postupka za primenu hraniteljstva je i procena opšte podobnosti  deteta za hraniteljstvo gde se planira dužina trajanja hraniteljstva za dete i mogućnosti povratka deteta u biološku porodicu.^[32] „Zbog toga se sugeriše kako bi trebalo prilikom donošenja odluke o zasnivanju hraniteljstva unapred odrediti dužinu trajanja hraniteljskog odnosa. Međutim, ukoliko se hraniteljstvo oduži i izgubi svoj privremeni karakter, nastaje nova situacija za dete, koja mora uživati pravnu zaštitu.“^[33] „Česte promene u okruženju u kojem se detetu pruža zaštita, imaju štetno delovanje na njegov razvoj i sposobnost stvaranja bliskih odnosa s drugima, te ih treba izbegavati. Kratkoročni smeštaj treba da bude usmeren na stvaranje uslova za odgovarajuće trajno rešenje. Bez nepotrebnog odugovlačenja treba osigurati trajnost smeštaja deteta njegovom reintegracijom sa nuklearnom ili proširenom porodicom, ili – kada to nije moguće – smeštanjem u alternativno stabilno porodično okruženje, ili osigurati odgovarajuću institucionalnu brigu.“^[34]

Na dužinu konkretno zasnovanog hraniteljstva može istovremeno uticati veliki broj činilaca što onemogućava određivanje njegovog preciznog vremenskog trajanja. Neutvrđivanje preciznog vremenskog trajanja zasnovanog hraniteljstva u okviru mogućeg početnog i krajnjeg roka trajanja hraniteljstva je u funkciji prilagođavanja ovog oblika zaštite potrebama svakog konkretnog slučaja zbrinjavanja deteta u hraniteljskoj porodici. S druge strane neodređivanje preciznog vremenskog trajanja zasnovanog hraniteljstva ne sme biti paravan za neprimereno dug ostanak deteta u hraniteljskoj porodici, a pod plaštom najboljeg interesa deteta. To nije u duhu današnjeg koncepta hraniteljstva.

Izuzetkom se mogu smatrati srodnička hraniteljstva kojim se deci omogućava da porodicu srodnika hranitelja ne dožive kao nametnutu porodicu, čime  se u velikoj meri izbegava dodatna traumatizacija. Takođe, proces uzajamne adaptacije je olakšan jer dete porodicu srodnika doživljava kao prirodnu sredinu, emocionalne veze su već uspostavljene, što će dalje doprineti očuvanju identiteta i kontinuiteta života deteta. „Davanjem pozitivnog mišljenja u postupku procene, porodica ulazi u sistem i Centar za porodični smeštaj i usvojenje može pružati podršku, vršiti kontrolu i preuzimati deo odgovornosti za napredovanje i zaštitu deteta i kada su neke od kompetencija ugrožene.“^[35] To iz razloga što su česte situacije da srodnici o deci brinu unazad godinama i brigu o njima nastavljaju i istekom hraniteljstva. Ovo nas navodi na zaključak da su pozitivni efekti srodničkog hraniteljstva njegova značajna prednost u odnosu na ostale oblike hraniteljstva, te da zbog moguće dužine trajanja odnosa dete i srodnik – hranitelj može predstavljati u izvesnoj meri odstupanje od „privremenosti“ hraniteljstva.

VI ZAKLjUČAK

Hraniteljski smeštaji su u najvećem broju slučajeva proizvod dubokih i nekada teško rešivih porodičnih situacija i problema, nemogućnosti, nespremnosti i nemotivisanosti roditelja da brinu o potomstvu, neplaniranje porodice, zlostavljanje i zanemarivanje dece, neobezbeđivanje uslova za život dece, mentalne i druge bolesti roditelja, sklonost sklapanju više bračnih i vanbračnih zajednica, napuštanje porodice, nasilje. U ovakvim i njima sličnim životnim i porodičnim okolnostima deca su višestruko ugrožena, emotivno zapostavljena, sa teškoćama u funkcionisanju, vaspitno zapuštena, uskraćena napredovanja i  obrazovanja.

Poređenjem uslova života i napretka deteta u hraniteljskoj porodici i života koji bi dete imalo povratkom u biološku porodicu koja nije u mogućnosti da mu pruži negu, zaštitu i podršku u obimu i kvalitetu kao hraniteljska porodica, može se doći do zaključka da je za dete najbolji ostanak u hraniteljskoj porodici. Ako se to smatra najboljim interesom deteta ono u hraniteljskoj porodici može da ostane duže od „privremenosti“. Povratak deteta u biološku porodicu tada posebno može otežati otpor deteta.

Realnost je da hraniteljski smeštaji danas traju i po više godina. Ako je hraniteljstvo oblik privremene porodičnopravne zaštite kako naći opravdanja za brojna višegodišnja i preko jedne decenije duga hraniteljstva? Dugotrajni boravak deteta u hraniteljskoj porodici dovodi do toga da se dete integriše u porodicu hranitelja i što je boravak duži to su izgledi za povratak u biološku porodicu sve manji, što je suprotno cilju hraniteljstva. To dovodi do neželjenih posledica u smislu otuđenja deteta, gubitka kontakta sa roditeljima, te i zaboravljanja njegovog porekla.

Istekom krajnjeg propisanog roka hraniteljstvo se okončava. Dalja sudbina dece iz hraniteljskog smeštaja će zavisiti od toga da li su i koliko uspešno  osposobljena za samostalan život u društvu?

Ako je povratak deteta trajno onemogućen, a drugi oblik zaštite neprimenljiv, trajno porodično zbrinjavanje, odnosno usvojenje, nameće se kao pravi izbor. Ono što posebno može otežati postupak usvojenja je to što se na hraniteljskom smeštaju često nalaze deca sa različitim individualnim karakteristikama, potrebama i poteškoćama u razvoju i napredovanju. U takvim situacijama bi poželjno bilo stimulisati hranitelje za usvojenje dece sa hraniteljskog smeštaja, tako što bi se zakonskim rešenjima propisala ta mogućnost i olakšao postupak usvojenja, na primer pomeranjem granica razlike u godinama između usvojitelja i usvojenika. Time bi značajan broj dece bio trajno zbrinut, imao porodicu, i ne bi se prekidao kontinuitet u životu, razvoju i napredovanju. Zbog mnoštva faktora čije se dejstvo i trajanje ne mogu uklopiti u isti vremenski okvir nije moguće utvrditi precizno trajanje hraniteljskog smeštaja. Ali ta nemogućnost ne sme voditi u drugu krajnost da se opravdaju predugi hraniteljski smeštaji pod izgovorom „privremenosti“, odnosno njegovog nepreciznog zakonskog određenja.

 

 

 

Vesna Pajević^*

FOSTER CARE AS A FORM OF TEMPORARY FAMILY PROTECTION OF THE CHILD

Summary

The temporary relocation of a child from a primary family and accommodation in another family is regulated by the Foster Care Institute in the Family Law and the Foster Care Regulations, and as a family accommodation service in the Social Welfare Law.

The temporary family care enables life in a secure, safe and stimulating family environment and the acquisition of a family life model for all children who need to be separated from the primary family.

Fostering provides a dual protection and assistance, primarily and directly to the child, and then to family in order to overcome crisis and to create conditions for returning of the child.

The reality is that foster care today lasts for a couple of years. Long-term stay of the child in the foster family leads to the integration of the child into the foster family and the longer the stay, the prospects for return to the biological family are reduced, which is contrary to the aim of foster care. This leads to unwanted consequences in terms of alienating of a child, losing contact with parents, and forgetting his or her background.

Due to many factors whose effect and duration cannot fit into the same timeframe, it is not possible to determine the duration of the foster care precisely. However, that impossibility must not lead to the other extreme in form of justifying long-term foster care under the pretext of "temporary", or its inaccurate legal definition.

Keywords: temporality of foster care, foster care service, temporality of foster care,interpretation of temporality, the best interest of the child