Dr Snežana Soković^*

Pregledni naučni članak

UDK: 314.7:343.851

KRIMINALITET (I)MIGRANATA – OPŠTE KARAKTERISTIKE I STANjE U SRBIJI^[1]

Rad primljen: 02. 12. 2019.

Rad ispravljen: 06. 12. 2019.

Rad prihvaćen za objavljivanje:09. 12 . 2019.

 

Migracije se tradicionalno u kriminologiji razmatraju kao mogući spoljašnji ambijentalni činilac kriminaliteta, pri čemu je moguća povezanost kompleksna i višeznačna. Savremeno doba karakterišu velika i značajna migrantska kretanja, čime se klasična kriminološka istraživanja kriminaliteta migranata čine izuzetno aktuelnim, i nameće potreba testiranja utvrđenih kriminoloških stavova u kontekstu savremenih migracija. Rad ima za cilj da ukaže na različite kriminološke kategorije migranata, da prikaže savremena empirijska istraživanja i teorijski okvir (i)migrantskog kriminaliteta i da ukaže na značaj javne percepcije kriminaliteta migranata u oblikovanju mera društvene reakcije, posebno u kontekstu mogućeg neslaganja stvarnog stanja i javne percepcije, sa posebnim osvrtom na domaće prilike.

Ključne reči: migracije, migranti, imigranti, kriminalitet migranata, javna percepcija i/migrantskog kriminaliteta.

I Uvod

Migracije predstavljaju veoma kompleksnu pojavu i mogu se posmatrati i definisati na više načina. Za potrebe kriminoloških istraživanja migracije se određuju kao kretanje i seoba većeg broja ljudi iz jedne sociokulturne sredine u drugu. Migracijska kretanja podrazumevaju niz različitih promena (ekonomske, pravne, političke, demografske, psihološke), pri čemu je za kriminologiju promena sociokulturnog ambijenta od ključne važnosti jer povlači čitav niz različitih društvenih procesa koji se mogu odraziti na stanje kriminaliteta. Migracije mogu biti različite, dobrovoljne i prinudne, ekonomske i neekonomske, regularne i neregularne, unutrašnje i spoljašnje.

Migranti i migracije se uvek povezuju sa rastom kriminaliteta, kod građana povećavaju strah i nesigurnost, što posledično jača pritisak na organe formalne socijalne kontrole u smislu preduzimanja restriktivnih mera prema migrantima. Konačni ishod može biti krajnje restriktivna migrantska politika, a na planu prevencije i suzbijanja kriminaliteta veći broj hapšenja i pritvaranja migranata i imigranata u odnosu na ukupnu populaciju, jačanje socijalnih tenzija i podeljenosti. Savremena (globalno populistička) politika kontrole kriminaliteta dodatno pogoduje procesima zaoštravanja kontrole migranata na osnovu pretpostavljene veze migracija i kriminaliteta. Kriminološke analize ukazuju da migranti nisu homogena grupa, da je veza kriminaliteta i migracija izuzetno kompleksna, a rezultati kriminoloških istraživanja ne podržavaju verovanje o direktnoj povezanosti kriminaliteta i migracija.

II Migranti, imigranti, izbeglice, azilanti

Kretanja stanovništva su motivisana različitim uzrocima i retko su homogena. U kontekstu migrantskih kretanja potrebno je razlikovati izbeglice, azilante, migrante, imigrante.^[2] U savremenoj kriminologiji njihove kriminološke karakteristike nedovoljno su diferencirane, mada se njihovi motivi i ciljevi migriranja, kao i pravni status u novoj sredini veoma razlikuju, pa je realno zasnovano i očekivanje da njihove veze sa kriminalitetom budu različite u mnogim parametrima.

Izbeglice su lica koja u strahu od stradanja i progona traži utočište na teritoriji druge države. Pojam izbeglica podrazumeva lice koje se, bojeći se opravdano da će biti progonjeno zbog svoje rase, vere, nacionalnosti, pripadnosti nekoj socijalnoj grupi ili političkih mišljenja, nađe izvan zemlje čije državljanstvo ima i koje ne želi ili, zbog tog straha, neće da traži zaštitu te zemlje; ili koje, ako nema državljanstva a nalazi se izvan zemlje u kojoj je imalo svoje stalno mesto boravka usled takvih događaja, ne može ili, zbog straha, ne želi da se u nju vrati.^[3]

Azilant, odnosno tražilac azila, je lice koje traži sigurnost, odnosno koje beži od progona ili teškog povređivanja u zemlji koja je drugačija od njegove zemlje porekla i koje čeka odluku o dobijanju statusa izbeglice shodno odredbama međunarodnog prava i nacionalnog zakonodavstva države u kojoj traži azil.^[4]

Pojam migrant je opšti, krovni pojam i obuhvata različite kategorije lica, koja imaju i različit pravni status, i predstavlja širi pojam u odnosu na pojam izbeglica ili azilant. Izbeglice i azilanti su u isto vreme i migranti u najširem smislu, ali svaki migrant nema status izbeglice ili tražioca azila.

Izraz migrant se odnosi na pojedince ili čitave porodice koje se sele iz jednog regiona u drugi, ili iz jedne države u drugu kako bi poboljšali materijalne i socijalne uslove života, pri čemu je odluka da se migrira doneta slobodno, iz ličnih razloga, a ne pod uticajem spoljašnjih faktora. Ilegalni migrant označava stranca koji je nezakonito ušao na teritoriju jedne zemlje (ulaskom sa falsifikovanom putnom ili drugom ispravom ili ulaskom van graničnog prelaza) ili koji je zakonito ušao u zemlju, ali je ostao u njoj nakon isteka zakonitog boravka. Radi izbegavanja kriminalizacija i etiketiranja, za ovu kategoriju migranata sve češće se koristi pojam iregularni ili neregularni migranti.^[5]

Pod pojmom imigrant podrazumeva se doseljenik, stranac koji se stalno nastanio u nekoj zemlji, dok je emigrant iseljenik, lice koje se isenjava iz neke zemlje (emigrant iz jedne zemlje je imigrant u drugoj zemlji).

Usled čestog menjanja mesta boravka i neregistrovanog statusa, korelacija između migrantskih kretanja i rasta kriminilateta predstavlja klasičnu kriminološku postavku,^[6] ali je zbog teškoća u organizovanju ispitivanja vrlo fluidnih migrantskih grupa ova vrsta kriminaliteta empirijski retko istraživana. Mada su i izbeglice i azilanti u osnovi migranti, zbog posebno definisanog pravnog statusa, prevshodno su predmet proučavanja u nekim drugim oblastima. U kontekstu migracija kriminologija se najviše bavila kriminološkim karakteristikama imigranata i kriminalitetom imigranata, stranaca koji su se stalno uselili  (legalno ili ilegalno) u neku drugu zemlju.

III Kriminološke teorije o imigrantskom kriminalitetu

Obzirom na značaj procesa migracija u nastanku SAD, kao i činjenici da je SAD i danas predstavljaju izuzetno heterogenu socijalnu sredinu, najznačajnija teorijska objašnjenja veze imigracija i kriminaliteta potiču iz američke kriminologije.^[7] U pogledu kriminološko-teorijskog objašnjenja povezanosti imigranata i kriminaliteta brojne socio-etiološke teorije kriminaliteta mogu se za potrebe ovog rada svrstati u dve grupe. Obe grupe potvrđuju vezu imigracija i kriminaliteta, tim pre što prve objašnjavaju zašto i kako imigracije utiču na rast kriminaliteta, a druge predstavljaju "zdravu imigrantsku tezu" i ukazuju na mogućnost da imigrantski priliv redukuje postojeći kriminalitet i revitalizuje zajednicu.

1. Prva grupa teorija prihvata povezanost imigracija i kriminaliteta i ukazuje da su imigracije ugrađene u sociološko-etiološke teorije kriminaliteta još od samog njihovog nastanka. Objašnjenja koja ove teorije daju u pogledu mehanizma povezanosti imigrantskog priliva i kriminaliteta suštinski se svode na imigracijom izazvan proces socijalne dezorganizacije, na demografske razloge i ekonomsko-socijalne razloge, odnosno na povezanost ovih razloga.

Prvo značajnije proučavanja imigranata početkom dvadesetog veka skreće pažnju na značajne društvene promene koje se dešavaju u jednoj zajednici sa povećanjem broja imigranata, i u kriminologiju uvodi pojam akulturacije (proces menjanja kulture jedne zajednice u kontaktu sa drugom kulturom), pojam društvene dezorganizacije (opadanje uticaja postojećih društvenih pravila na pojedince ili grupe ljudi) i pojam dezorganizacije zajednice (raspad društvenih uverenja zajednice i slabljenje solidarnosti među članovima zajednice).^[8] Kasnije definisana teorija socijalne dezorganizacije, suštinski predstavlja teoriju o efektima imigracije i daje teorijsko objašnjenje društvenih promena nastalih aktuelnim talasima imigracije.^[9] Socijalnu dezorganizaciju, nastalu uticajem velikih imigrantskih kretanja, sa stanjem kriminaliteta povezuje posledično slabljenje ili nedostatak neformalne društvene kontrole. Dolazeći sa ograničenim finansijskim resursima i sa malo izgleda za upošljavanje, imigranti se najčešće nastanjuju i ostaju u već problematičnim oblastima, ostvaruju minimalne kontakte sa lokalnom zajednicom, koju napuštaju čim se za to stvore uslove, ali bivaju zamenjeni sledećom grupom imigranata. Tako izazvana velika socijalna mobilnost destabilizuje zajednicu, povećana heterogenost ometa normalnu komunikaciju unutar zajednice, a etnički rivalitet i teritorijalni sukobi uništavaju poverenje i međusobnu solidarnost članova. Posledično, dolazi do slabljenja lokalnih institucija i do urušavanja temelja neformalne socijalne kontrole. Dalja socio-etiološka objašnjenja daju i teorije kulturnog konflikta i raskoraka, teorija diferencijalne asocijacije i identifikacije, teorije oportuniteta, teorija anomije, teorija podkultura i kontrakultura, teorija neutralizacije.^[10]

Imigrantska kretanja imaju i određene demografske karakteristike koje se mogu dovesti u vezu sa povećanjem stope kriminaliteta. Imigranti su najčešće mladi, muškog pola, relativno siromašni i neobrazovani, pa je njihov demografski profil najčešće u skladu sa profilom demografskih grupa čiji je udeo u vršenju krivičnih dela najveći, tako da imigranti svojim prisustvom povećavaju bazu verovatnih prestupnika.^[11] Ovome treba dodati i da u kontekstu visoko rizičnih oblasti u kojima stanuju, sa malim primanjima i ograničenim prilikama za rada i obrazovanje, sa vrlo slabom socio-ekonomskom inkluzijom (stanje socijalne anomije), mogući odgovor imigranata na stanje blokade i onemogućenog pristupa kapitalu i tržištu rada može da bude i inovacija, u smislu da ono što se očigledno ne može postići legalnim putem, može se ostvariti vršenjem krivičnih dela.^[12] Prokriminalni obrasci ponašanja koji preovlađuju u gradskim četvrtima u kojima stanuju pospešuju kriminalne inovacije.

Imigranti mogu uticati na ukupno stanje kriminaliteta, ne samo kao izvršioci, nego i kao žrtve krivičnih dela. Imigrantska populacija generalno poseduje viši nivo rizika za viktimizaciju, obzirom na uslove života u novoj sredini. Imigranti su posebno izloženi tzv. kriminalitetu mržnje, eksploataciji svake vrste, finansijsko bankarskim prevarama, seksualnom nasilju. Izloženost viktimizaciji je pojačana činjenicom da migranti zbog jezičke barijere i kulturološkog nepoverenja retko prijavljuju izvršena krivična dela.^[13]

2. Novije kriminološke teorije ukazuju na mogućnost da imigrantski priliv redukuje postojeći kriminalitet i revitalizuje zajednicu. Naime, savremena imigrantska kretanja se u mnogome razlikuju od pretežno ekonomskih migracija ranijeg perioda i ukazuju na promenu imigrantskog profila. Vrlo često za imigraciju motivisani vanekonomskim razlozima, savremeni imigranti su konkurentniji na tržištu rada jer su bolje obrazovani, poseduju različite radne veštine i ne mogu se uklopiti u sliku socijalno izolovanog migranta slabog obrazovanja i ograničenih prilika za rad nastanjenog u problematičnom okruženju.^[14] Nisu skloni vršenju krivičnih dela, nisu izolovani, neguju socijalne veze, promovišu održavanje tradicionalnih normi i socijalnih vrednosti,  pružaju socijalnu podršku, računaju na etničke socijalne mreže i na radna mesta u firmama koje su osnovali raniji imigranti, podržavaju preduzetništvo kroz etničku povezanost. Osim socio-ekonomskog jačanja lokalne etničke enklave, priliv imigranata može da doprinese  revitalizaciji čitave lokalne zajednice, da značajno oživi lokalne ekonomije i da ojača lokalne institucije negovanjem porodičnih veza i socijalne povezanosti.^[15] Mogućnost imigrantske revitalizacije ne pobija koncept socijalne dezorganizacije karakteristične za imigrantske sredine, nego predstavlja realnu alternativu.

IV Empirijska istraživanja imigrantskog kriminaliteta

Mada različite kriminološke teorije ukazuju na razloge i procese zbog kojih se imigracije i imigranti mogu povezati sa kriminalitetom, a javno mnjenje istrajava u verovanju da dolazak većeg broja migranata gotovo neizostavno znači i veći broj izvršenih krivičnih dela, empirijska istraživanja to ne potvrđuju. Uprkos velikim prostornim i vremenskim varijacijama, rezultati istraživanja već decenijama  pokazuju nižu kvotu kriminaliteta imigranata u odnosu na domaće stanovništvo.

Rana istraživanja vezana za prvi talas američke imigracije ukazala su da, suprotno javnom verovanju, prisustvo migranata ne utiče na rast kriminaliteta, da doseljeni imigranti vrše manje krivičnih dela nego lokalni stanovnici. Međutim, veći broj hapšenja i pritvaranja imigranata tumači se kao posledica činjenice da i policija deli javne predrasude o imigrantima. Deca imigranata imaju veću stopu kriminaliteta u odnosu na svoje roditelje, ali i dalje vrše manje krivičnih dela nego njihovi vršnjaci neimigranti.^[16]

Mada se ovim istraživanjima može zameriti metodološka nepotpunost i nedoslednost, savremena empirijska istraživanja uglavnom potvrđuju ove rezultate.

Na individualnom nivou i novija istraživanja pokazuju da su imigranti manje skloni vršenju krivičnih dela, da je kvota inkarceracije manja u poređenju sa lokalnim stanovništvom, mada se imigrantima češće izriče mera pritvora nego lokalnim stanovnicima. Pogranični gradovi u poređenju sa gradovima u unutrašnjosti imaju manju stopu kriminaliteta. Gradovi koji su imali veliki priliv imigranata ne beleže povećanje broja izvršenih krivičnih dela. Istraživanja ukazuju i na tzv. „imigrantski paradoks“. Naime, iako socijalna dezorganizacija jeste pozitivno povezana sa rastom kriminaliteta, povećanje imigrantske populacije nije povezano sa rastom kriminaliteta, uprkos predviđanju teorije socijalne dezorganizacije. Iako, određena naselja svojim uslovima života podstiču kriminal, naseljavanje imigranta u socijalno ugroženim četvrtima zapravo smanjuje broj krivičnih dela. Osim toga, četvrti sa visokom koncentracijom imigranata značajno su povezane sa nižim recidivizmom. Imigranti ne utiču na povećanje kvote ubistava, dok je uticaj na porast imovinskog kriminaliteta statistički zanemariv ili negativan.^[17]

Godine starosti, nedavni imigracioni status i etnička pripadnost utiču na povezanost sa krivičnim delima nasilja. U svim rasnim i etničkim grupama veću verovatnoću da će se uključiti u nasilje imaju mlade osobe muškog pola, sa najjačom uključenošću u nasilničke delikte u starosnoj dobi 17 do 18 godina. Imigranti treće generacije karakteriše viši nivo nasilja i veći broj nasilničkih delikata u odnosu na drugu generaciju, a doseljenici druge generacije pokazuju veći stepen nasilja od doseljenika prve generacije ("paradoks asimilacije"),^[18] uglavnom i dalje manje od domaćeg stanovništava, mada pojedina evropska istraživanja pokazuju da nivo kriminaliteta treće generacije useljenika prevazilazi kvotu kriminaliteta domaćeg stanovništva.^[19] Stopa inkarceracije imigranata raste uporedo sa dužinom imigrantskog statusa. Iako široko zastupljen, ovaj multigeneracijski model kriminaliteta imigranata nije opšte primenjiv. Istraživanja pokazuju da azijski imigranti i u narednim generacijama održavaju nižu stopu kriminaliteta, a pokazuju i bolja postignuća u smislu obrazovanja i ekonomskog upošljavanja u odnosu na  uporedive grupe lokalnih stanovnika.^[20] Kada su u pitanju rasa i nacionalnost imigranata, Afroamerikanci pokazuju viši nivo nasilja u odnosu na belce, a belci viši nivo nasilja u odnosu na meksičke Amerikance, što znači da „imigrantski paradoks“ nije karakterističan za sve imigrantske grupe. Mnoge studije ne prave razliku između registrovanih i neregistrovanih imigranata. Nemogućnost da se prikupe validni podaci, nepoznavanje stvarnog obima nelegalne imigracije otežava pokušaje da se dobiju posebna saznanja o kriminalitetu neregistrovanih imigranata, kao i činjenica da i samo ilegalno useljenje jeste protivpravna radnja koja može da bude predmet i krivično-pravne intervencije, ali i administrativno-pravne.^[21]

Komparacije nacionalnih podataka o etničkoj pripadnosti, kriminalitetu i imigraciji ukazuju na opravdanost nekih generalizacija u vezi sa imigrantskim kriminalitetom. Zaključci komparativne analize ukazuju da u svim zemljama postoje određene manjinske grupe, a ne imigranti generalno, sa višom stopom kriminaliteta i višom kvotom inkarceracije u odnosu na domaće stanovništvo, pri čemu raspoloživi podaci ukazuju da su predrasude domaćeg stanovništva prema takvim grupama posledica, a ne uzrok, njihove visoke stope kriminaliteta (što može biti značajno za razumevanje konteksta akulturacije i procesa socijalne dezintegracije). Ove manjinske grupe karakteriše opšta socijalna i ekonomska deprivacija, stigmatizacija i negativni stereotipi koji utiču na to da krivičnopravni sistemi, teorijski neutralni, u pogledu ovih grupa sistematski izražavaju viši nivo represivnosti.^[22]

Brojna istraživanja ukazuju da način prijema imigranata i javna percepcija  određenih imigrantskih grupa u zemlji prijema značajno utiču na socijalnu integraciju imigranata u društvene zajednice zemlje domaćina,^[23] odnosno, da je uspešno uključivanje imigranata na tržište rada odmah nakon imigriranja od ključne važnosti za prevenciju imigrantskog kriminaliteta.^[24]

 

 

V Javna percepcija i društvena reakcija

I/migracije se u kontekstu opšte politike, a posledično i u odnosu na sadržinu i intenzitet kontrole imigrantskog kriminaliteta, mogu se posmatrati kao sredstvo razvoja ili kao bezbedonosna pretnja i izazov. Savremena politika postupanja prema i/migrantima na deklarativnom planu je definisana u duhu savremenih standarda političke i druge korektnosti i ne odbacuje pozitivnu imigrantsku tezu, dok je na operativnom planu značajno podložna uticaju javnog mnjenja. Kako javno mnjenje nezavisno od vremenskih i prostornih okolnosti ima negativan stav prema imigrantima i smatra da treba sprečiti njihov dolazak (čak i fizički izgradnjom međugraničnih zidova i sličnih fizičkih prepreka) ili ga značajno smanjiti restriktivnom imigrantskom politikom,  na operativnom planu, a to znači i na planu kontrole kriminaliteta, imigracije se tradicionalno tumače kao pretnja po bezbednost i sigurnost građana. Iako su pre mnogo decenija rezultati kredibilnih kriminoloških istraživanja pokazali da verovanje javnog mnjenja da su imigranti odgovorni za veliki deo kriminaliteta nema osnova, predrasude i nepoverenje opstaju.^[25]

Sudeći po rezultatima novijih istraživanja, javnost ima u izvesnom smislu protivurečan stav prema imigrantima. Starije etničke zajednice su u većoj meri prihvatljive u odnosu na novopridošle imigrante, kao i imigranti koji su naseljeni duže od pet godina u odnosu na nove. Imigranti se i dalje generalno povezuju sa ugrožavanjem bezbednosti i rastom kriminaliteta, mada su lična iskustva života u zajednicama sa velikim brojem imigranata potpuno suprotna stavu da su imigranti opasni kao grupa. Savremeno javno mnjenje negativnu percepciju imigranata ne vezuje više prevashodno za pretpostavljenu povezanost imigracija i kriminaliteta, već za "nelojalnu konkurenciju na tržištu rada". Javnost smatra da imigranti imaju neopravdano veliki pristup ograničenim resursima koje podržavaju poreski obveznici  i smatra odgovornim organe vlasti za faktičko pomaganje i podržavanje nelegalne imigracije time što merama imigrantske politike ne regulišu tržište jeftine radne snage, pri čemu je broj ilegalnih imigranata u javnoj percepciji značajno uveličan u odnosu na realno stanje. Percepcija imigrantske pretnje razlikuje se u zavisnosti od demografskih karakteristika ispitanika. Imigrante kao kriminalnu pretnju u većoj meri percipiraju odrasle osobe konzervativnih stavova nego osobe liberalnijih shvatanja, građani sa nižim primanjima i nižim nivoom obrazovanja u odnosu na one sa višim nivoom prihoda ili obrazovanja, osobe koje žive duž državne granice u odnosu na one koji žive u unutrašnjosti.^[26] 

VI Migracije i i/migrantski kriminalitet u Srbiji

Prethodnih decenija Srbija je bila suočena sa vrlo intenzivnim i turbulentnim migracionim kretanjima. Devedesetih godina u Srbiju je došao veliki broj izbeglica iz bivše Jugoslavije i interno raseljenh lica sa AP Kosova i Metohije. Isti period karakteriše i odlazak velikog broja stanovnika koji je emigrirao u države Zapadne Evrope i Severne Amerike, a emigracioni tokovi iz Srbije se i dalje nastavljaju, kao i opšti trend depopulacije, posebno upadljiv u seoskim zajednicama.

Osim konstantne emigracije, u proteklih nekoliko godina Srbija se suočila i sa potpuno novim migrantskim talasom, sa tražiocima azila iz zemalja Azije i Afrike i ilegalnim migrantima (kao i povratnicima po osnovu Sporazuma o readmisiji). Politička, socijalna i ekonomska ugroženost, oružani sukobi, građanski ratovi, nasilje, terorizam i progoni na afričkom kontinentu i u zemljama Bliskog i Srednjeg istoka poslednjih godina suočili su Evropu sa najvećom migrantskom krizom posle Drugog svetskog rata. Zbog geopolitičkog položaja jedna od glavnih migracionih putanja ka zemljama EU jeste tzv. zapadnobalkanska migrantska ruta koja uključuje i Srbiju. U još uvek aktuelnom migrantskom talasu Srbija, kao i ostale zemlje Zapadnog Balkana, ne predstavlja konačno odredište migrantskih grupa, nego zemlju tranzita na migrantskom putu ka zemljama EU. Prema podacima Komesarijata za izbeglice i migracije, u 2015. godini državnu granicu Republike Srbije prešlo je 579.518 migranata sa Bliskog istoka i iz Afrike, a prema podacima Visokog komesarijata Ujedinjenih nacija za izbeglice (UNHCR), tokom 2014. godine azil je u Srbiji zatražilo 16.490 lica, dok je do kraja 2015. godine, čak 577.995 izrazilo nameru da traži azil u Srbiji. Međutim, pretežan broj migranata nema nameru useljenja niti dužeg zadražavanja u Srbiji, primećeno je da i tražioci azila najčešće nastavljaju put pre nego što njihovi zahtevi budu rešeni.[27] Veliki broj stručnih službi Srbije bavi se izbeglicama, tražiocima azila i uopšte migrantima u skladu sa opšteprihvaćenim standardima njihove pravne zaštite i međunarodnim obavezama.

Srbija tradicionalno predstavlja zemlju ekonomske emigracije i ima mali broj imigranata. Shodno Zakonskoj odredbi, imigracija ili doseljavanje je difinisano kao preseljavanje u Republiku Srbiju iz neke druge države, koja traje ili se očekuje da će trajati duže od 12 meseci.^[28] U tom smislu, kao i predhodnih godina, i u 2018. najveći broj imigranata je bio iz NR Kine (32,5% ili svaki treće lice), Rumunije (25,6% ili svako četvrto lice) i Rusije (13,5%). U poređenju sa prethodnim godinama uočava se  gotovo dvostruko veći udeo imigranata iz Kine i čak četvorostruko veći udeo imigranata iz Rumunije, pri čemu je 2018. godina prva godina značajnog povećanja imigranta iz Rumunije, posle stalnog opadanja od 2010. U istom periodu dupliran je i broj imigranta iz Severne Makedonije i Libije, dok je udeo imigrantske populacije iz Rusije ujednačen.^[29]

U toku 2018. godine u Republici Srbiji bilo je 7866 stalno nastanjenih stranaca, što predstavlja porast u odnosu na 2017. kada ih je bilo 7369. Među stalno nastanjenim strancima najveći broj je državljana Kine (22,9%), Rumunije (13,8%) i Ruske Federacije (10,2%). Porodični razlozi dominiraju u podnošenju zahteva za stalno nastanjenje u Republici Srbiji. U 2018. godini, kao i ranijih godina, najveći broj stranaca je stalno nastanjen radi spajanja porodice (69,6%), dok su ostali razlozi minimalno zastupljeni, zapošljavanje tek sa 16,7%. Lica koja su u Srbiju došla radi posla mahom su muškarci, dok su žene dolazile radi spajanja porodice. Obrazovna struktura stranaca koji se vode u evidenciji Nacionalne službe zapošljavanja je nepovoljna jer preko 60% evidentiranih nema kvlifikacije, mada je izvesno da je među njima jedan broj i onih koji nisu nostrifikovali svoje diplome. Strani državljani koji su dobili radne dozvole  su uglavnom muškarci,  preko 70% stručnjaci zaposleni u stranim predstavništvima, bankama, građevinarstvu, trgovini, najčešće kineski, ruski i makedonski državljani.^[30] Ipak, stranci čine manjinu kada je reč o imigraciji  u  Srbiju. Imigraciju ka Srbiji dobrim delom čine srpski državljani povratnici prvog velikog talasa emigracije iz Srbije kasnih 60-ih godina, koji su završili svoje radne karijere u inostranstvu i vraćaju se kao penzioneri ili u nameri da nađu novi posao u domovini.^[31]

U Srbiji nema dostupnih bližih podataka o kriminalitetu i/migranata. U toku 2017. godine u Srbiji je za počinjena krivična dela bilo osuđeno ukupno 30 687 lica, od toga 991 strani državljanin (Crna Gora 80, BiH 89, Makedonija 48, Hrvatska 26, Slovenija devet, ostali 739), 436 državljana EU, bez državljanstva jedno lice, i sa nepoznatim državljanstvom 80 lica. U svim grupama najveći broj krivičnih dela se odnosi na imovinska krivična dela i krivična dela u vezi sa narkoticima.^[32] U okviru ovih podataka, može se samo pretpostaviti da se na krivična dela migranata i imigranata odnose podaci iz kategorije "ostali" ili "nepoznato državljanstvo".

Obzirom na ove brojke, imajući u vidu (malo)brojnost imigrantske populacije i sociodemografske karaktristike imigranata u Srbiji, kao i neekonomske motive imigriranja, u Srbiji se teško može govoriti o posebnom imigrantskom kriminalitetu. Imigrantska zajednica nema potencijal, ni u smislu brojnosti ni u smislu sociodemografskih obeležja, za imigrantsku socijalnu dezorganizaciju koja bi rezultirala rastom broja izvršenih krivičnih dela.

Nema odgovarajućih podataka ni kada je u pitanju kriminalitet tranzitnih migranata, registrovanih i neregistrovanih lica koja samo prelaze preko teritorije Srbije u nameri da se trajno nastane u nekoj drugoj evropskoj zemlji. Kriminološka istraživanja govore da veći priliv migranata u određenoj meri povećava (ali ne znatno) broj lakših krivičnih dela imovinskog karaktera. Realno je pretpostaviti da se određeni broj krivičnih dela izvršenih od strane stranih državljana odnosi i na ovu grupaciju. Takođe je kriminološki opravdano pretpostaviti i veću tamnu brojku krivičnih dela izvršenih od strane tranzitnih migranata u poređenju sa imigrantima, i to prevashodno sitnijih imovinskih krivičnih dela.

Javno mnjenje u Srbiji ima negativan stav prema migrantima i tražiocima azila. Građani izražavaju najmanje izrazitu suzdržanost, a u zajednicama sa većim brojem migranata najčešće ksenofobiju, otvorenu netrpeljivost, netoleranciju i strah za sopstvenu bezbednost. Istraživanje stavova građana prema tražiocima azila sprovedeno 2014. godine pokazalo je da je osnovna asocijacija na reč tražilac azila/azilant kod petine građana saosećanje sa ljudima u nevolji kojima treba pomoći, dok se većina ispitanika drži neutralno, odnosno preko polovine ispitanika uopšte ne razmišlja o tražiocima azila i ne pokazuje želju da pomogne, a jedan deo gaji krajnje negativna osećanja i otvoreno izražava negativne etničke asocijacije. Ipak, većina građana je uverena da Srbija ima moralnu i pravnu obavezu da azilantima pruži neophodnu pomoć i zaštitu. Duplo više građana Srbije ima negativan stav u odnosu na one koji se prema migrantima odnose neutralno ili pozitivno. Socijalna distanca prema ovim grupama velika, a produbljivanje socijalnih interakcija  povećava distancu. Od ukupno ispitanih, 32% se protivi da se tražioci azila nasele u Srbiji, 38% je protiv toga da im tražioci azila budu susedi, a 37% je protiv da im oni budu kolege i saradnici na poslu.^[33]

VII Zaključak

Negativna javna percepcija migranata, neretko pojačana medijskim senzacionalizmom, po pravilu vodi ka diskriminaciji i moralnoj panici, jačanju zahteva za primenom represivnijih mera prevencije i restriktivnijih normativnih rešenja. Legitimitet restriktivnim merama prema migrantima (oduzimanje pokretne imovine, zabrana spajanja porodice, podizanje žičanih ograda, kažnjavanje zatvorskom kaznom za ilegalni prelazak granice) najčešće daje stanje tako pojačane socijalne tenzije, a ne objektivna procena stvarno postojeće pretnje po bezbednost i sigurnost. Veći pritisak na migrante i viši nivo represije kao reakciju može da izazove i povećan broj ozbiljnijih krivičnih dela. Iz tih razloga odgovorna politika upravljanja migracijama treba da bude racionalno definisana, a ne populistička interpretacija stavova javnog mnjenja. U Srbiji, obzirom na brojnost i karakteristike i/migrantske populacije, posebno nema razloga i opravdanja za dodatnu represiju.

 

 

 

Snežana Soković, LLD^*

(IM)MIGRANT CRIMINALITY - GENERAL CHARACTERISTICS AND SITUATION IN SERBIA

Summary

Migration has traditionally been considered in criminology as an external ambient factor of criminality, with the possible correlation being complex and multifaceted. The modern age is characterized by large and significant migrant movements, which makes classical criminological research of migrant criminality extremely topical, and imposes the need to test criminological attitudes in the context of contemporary migration. The paper points to the different criminological categories of migrants, presents contemporary empirical researches and the theoretical framework of (im)migrant criminality, analyzes the importance of public perceptions of (im)migrant criminality in shaping social response measures, especially in the context of possible disagreement on the actual situation and public perception. A special reference to domestic circumstances indicates that the (im)migrant population in Serbia, given its abundance and socio-demographic characteristics, does not have the potential for social disorganization that would result in increased criminality.

Key words: migration, migrants, immigrants, migrant criminality, public perception of (im)migrant criminality.