Zoran Magdelinić*
Pregledni naučni članak
UDK: 349.2:061.2
331.105:061.2
FUNDAMENTALNE KONVENCIJE MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE RADA I NjIHOVA PRIMJENA U NACIONALNIM ZAKONODAVSTVIMA
Rad primljen: 14. 11. 2019.
Rad prihvaćen za objavljivanje: 24. 09. 2020.
U ovom radu analiziraćemo konvencije koje su fundamentalnog karaktera i koje se odnose na osnovna prava čovjeka po osnovu radnog odnosa,[1] počev od slobode udruživanja, kolektivnog pregovaranja, ukidanja prinudnog ili obaveznog rada, jednakih mogućnosti i tretmana u pogledu zapošljavanja i zanimanja, pa do zaštite dece, zabrane i eliminacije najgorih oblika dječijeg rada. Međunarodni standardi rada[2] (konvencije i preporuke) su specifični akti, koji se po svom sadržaju razlikuju u odnosu na druge međunarodne instrumente.[3] Osim analize navedenih osnovnih međunarodnih standarda rada, daćemo i značaj njihove primjene na nacionalnom nivou putem zakonodavne legislative.
Ključne reči: međunarodne konvencije, radni odnos, međunarodna organizacija rada, međunarodni standardi rada, zaštita djece.
I UVOD
Prošao je jedan vijek od kako je u Parizu na Mirovnoj konferenciji[4] osnovana 28. aprila 1919. godine Međunarodna organizacija rada (MOR). Brojni su razlozi za njeno osnivanje, pri čemu su politički razlozi vrlo značajni. Svodili su se na pokušaj očuvanja mira u svijetu.[5] Uz Crveni krst i Poštansku uniju, jedna od najstarijih međunarodnih organizacija, koja je na početku svog rada, najtješnje bila vezana sa Društvom naroda, a od 1946. godine Ujedinjene nacije je prihvataju kao specijalizovanu agenciju, što je i do današnjih dana ostala, sa sjedištem u Ženevi. Svrha i ciljevi ove međunarodne organizacije su sadržani u njenom Ustavu, a kasnije i u Filadelfijskoj deklaraciji iz 1944. godine.
Međunarodna organizacija rada sastoji se od sledeća tri organa: Međunarodne konferencije rada, Upravnog odbora i Sekretarijata organizacije (Međunarodni biro rada). Prva dva organa su tripartitnog karaktera, sastoje se od predstavnika radnika, poslodavaca i vlada.[6]
Tripartitnost u odnosu na stalnost, neprekidnost i univerzalnost je najvažnije obilježje MOR-a, po kojem se ona razlikuje od drugih međunarodnih univerzalnih organizacija. Ova organizacija se bavi različitim djelatnostima, a tri su posebno važne: normativna, naučno – istraživačka i praktična (tehnička saradnja).
Normativna aktivnost je najznačajnija i posebno izražena kroz dva osnovna oblika standarda rada: konvencije i preporuke.[7] Međutim, normativna funkcija se ne iscrpljuje samo u donošenju konvencija i preporuka, već i u postavljanju principa rada i socijalne politike, čijim se sprovođenjem obezbjeđuju bolji uslovi rada ne samo za zapošljene, već i za ostale socijalne partnere.[8]
II UOPŠTE O FUNDAMENTALNIM KONVENCIJAMA MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE RADA
Međunarodna organizacija rada (MOR) se kvalifikovala danas kao kreator i regulator u oblasti rada. Od svog osnivanja, pa do danas je donijela oko 180 konvencija i 200 preporuka i manji broj normativnih instrumenata.
Deklaracijom iz 1998. godine o osnovnim pravima i načelima je ustanovljena normativna osnova za regulisanje prava radnika. Njoj je prethodilo sedam konvencija.[9] Godinu dana kasnije, donešena je Konvencija broj 182 o najgorim oblicima dječijeg rada. Na temu donošenja ove Deklaracije se najprije govorilo na osamdeset prvom zasijedanju, kad je otvorena ova diskusija. Generalni direktor Međunarodnog biroa rada je iznio svoj izvještaj, iz kojeg se jasno vidjelo da su evidentni novi izazovi, nastali kao produkt globalizacije i globalnih tendencija na međunarodnom nivou. Dešavanja u XX vijeku su neminovno načinila novu međunarodnu društveno-političku konstalaciju, a tome naročito doprinose pad Berlinskog zida, krah ideje komunizma, okončanje Hladnog rata, svojinska transformacija i tranzicija u mnogim nerazvijenim i srednje razvijenim zemljama svijeta, što je dodatno pospješilo stvaranju socijalne i ekonomske segregacije među društvenim slojevima i stvaranje velike mase siromašnih pojedinaca.[10] Na novonastale okolnosti, većina zemalja je izrazila razumijevanje i istaknuta je podrška pravima i principima sadržanim u konvencijama MOR, ali, uprkos tome, mnoge zemlje su prolongirale sa njihovim ratifikovanjem. Naredna zasijedanja su nastavljena u ovom pravcu, da bi na kraju rezultiralo usvajanjem Opšte konvencije na 86. zasijedanju 1998. godine. Ovom Konvencijom se željelo aktuelizovati pitanje koje je već bilo obuhvaćeno fundamentalnim konvencijama MOR-a.[11]
Deklaracijom o osnovnim principima i pravima na radu se izdvaja posebna normativna osnova za regulisanje zabrane prinudnog rada, slobode sindikalnog udruživanja, jednakosti postupanja, diskriminacije polova i zabrane dječijeg rada. Ta osnova podržava već donešene konvencije, koje se putem ove Deklaracije dodatno aktuelizuju, te im se dodatno daje na značaju.[12]
Prava i načela iz osnovnih konvencija Međunarodne organizacije rada se odnose na zabranu prinudnog rada, slobodu sindikalnog udruživanja, jednake mogućnosti i postupanja i zabranu dječijeg rada.
A. Pravo na slobodu sindikalnog udruživanja
U savremenom društvu bez slobodnog djelovanja sindikalnih organizacija nema ni demokratije ni socijalne pravde. Zakržljalost ili nedovoljna razvijenost sindikalne aktivnosti omogućuje postojanje samovolje poslodavaca sa jedne i države sa druge strane. To za krajnju posljedicu ima donošenje važnih ekonomskih odluka i postavljanje uslova koji dezavuišu interese radnika. Za stabilan ekonomski razvoj jednog društva, kao i uređenju sindikalnih prava, mora se pokloniti veliki značaj i pažnja. Zato se još prije sedam decenija pristupilo regulisanju i zaštiti prava na sindikalno udruživanje. Od presudne važnosti je bilo zaštititi sindikalnu slobodu na međunarodnom planu.
U Crnoj Gori i u državama regiona (Republika Srbija, Hrvatska, BiH, Sjeverna Makedonija...), sindikalna prava su tradicionalno štićena i garantovana, što treba tražiti u korijenu socijalističkog uređenja država u relativno skoroj prošlosti. Sloboda udruživanja i osnivanja sindikata spada u prvu kategoriju, tj. generaciju ljudskih prava. Sindikalne slobode[13] imaju svoje titulare i oni to mogu biti, a ne moraju koristiti, ili, bolje rečeno, subjekt donosi konačnu odluku o tome.[14] U vrijeme ekonomskog liberalizma su prava koalicije bila strogo zabranjena. Pogrešno se vjerovalo da radni odnosi podliježu autonomiji volje stranaka u tom odnosu, a da se uređuju u postupku individualnih pregovora. Usljed nejednakosti položaja radnika i poslodavaca, prava radnika su često bila zanemarivana i nijesu rješavana na zadovoljavajući način. Tek u kasnijem periodu, s kraja XIX vijeka, pa do prve polovine XX vijeka se počinju formirati određena obelježja slobode udruživanja u sindikalne organizacije kao strukovna udruženja.[15] Pritisak na ukidanje zabrane sindikalne organizacije je vršen kroz radničke štrajkove i pobune, što je tadašnju vladajuću klasu primoralo da učini ustupak i omogući pravo na sindikalno udruživanje. Međutim, tek nakon Drugog svjetskog rata su i formalno priznata prava na međunarodnom planu na sindikalno udruživanje i djelovanje.[16]
Priznavanjem radničkih prava i sloboda na sindikalno udruživanje i organizovanje, radnicima je omogućeno da istupaju kolektivno i da preko sindikalnih organizacija uspješnije i djelotvornije pregovaraju sa poslodavcima, te da se suprotstavljaju eventualnim pokušajima nametanja nepovoljnih uslova rada. U sindikalna prava se ubrajaju pravo svih radnika da bez razlike osnivaju i učlanjuju se u sindikalne organizacije prema vlastitom izboru i bez posebnog odobrenja državnog organa. Sindikati uživaju pravo na svoju autonomiju u smislu izbora svojih predstavnika, organizaciju uprave i organa upravljanja i formiranja programa rada. Sindikati se mogu udruživati u federacije i konfederacije i organizacije međunarodnog karaktera. Sindikati se ne mogu raspuštati, a sindikalna imovina je nepovredljiva. Radnik koji je onemogućen u sindikalnom udruživanju ima pravo na posebnu zaštitu, a poslodavcima se onemogućuje uplitanje u rad sindikata i njihovu organizaciju, dok se vlast onemogućuje da ima upliva u sindikalne fondove i imovinu. Sindikati učestvuju u kolektivnim pregovaranjima u cilju regulisanja prava radnika, uslova rada i drugih relevantnih pitanja za svoje članstvo. Sindikatima se mora omogućiti djelovanje u okviru radnog mjesta, dok se sindikalnim vođama garantuje zaštita od hapšenja i torture zbog sindikalnog rada. Glavno sredstvo kojim sindikati raspolažu u cilju odbrane svojih ekonomskih i socijalnih interesa je pravo na štrajk.
U pregovorima na relaciji država – poslodavci – sindikati, zapošljenima se omogućuje da participiraju u vođenju makroekonomske politike.[17] Realizacija ovih prava uz postojanje jakih sindikalnih organizacija pospješuju dobre socijalne prilike i demokratske uslove u sferi rada. Svaki vid i oblik diskriminacije sindikata ili članova sindikata je strogo zabranjen i štetan za oblast radnog prava. Ova prava na sindikalno djelovanje su zajamčena i aktima Međunarodne organizacije rada,[18] a o značaju koji se ovom pitanju daje najbolje svjedoči sama Preambula Ustava MOR-a u kojoj se navodi sindikalna sloboda kao jedno od ustavnih načela.
Konvencija broj 87 o sindikalnim slobodama i zaštiti sindikalnih prava[19] je jedan od osnovnih dokumenata MOR-a kojim se jasno definišu osnovni principi osiguranja poslodavaca i zapošljenih u vršenju sindikalnih aktivnosti u odnosu na vlast.[20] Ovom Konvencijom se daju određene garancije i daju mehanizmi njihove zaštite. Ona najprije garantuje pravo radnika i poslodavca u postupku formiranja sindikalne organizacije, kao i onih prava koja su od značaja za funkcionisanje same organizacije. Radnici stiču pravo na sindikalno djelovanje odmah nakon osnivanja sindikalne organizacije.[21] Pravo na sindikalno djelovanje se smatra opštim pravom, koje se stiče bez ikakvog posebnog odobrenja. To pravo je opšte obavezujuće za sve subjekte, pa i samu državu. U tu svrhu sindikatima je dato pravo da sami samostalno donose svoje statute i administrativne akte, biraju svoje organe upravljanja, te da svoju djelatnost usmjeravaju u skladu sa donešenim akcionim programima. Konvencija 87 omogućuje sindikalnim organizacijama pravo udruživanja u federacije i konfederacije.[22] Radi se o kolektivnom aspektu prava na sindikalno udruživanje na nacionalnom planu, kao i internacionalnom nivou. Kako se ne bi uspostavljao monopol jedne određene sindikalne organizacije, Konvencija sadrži odredbe o reprezentativnosti sindikalnih organizacija. Time se praktično priznaje prednost organizaciji u procesu pregovora i u konsultacijama sa vladom oko izbora delegata u međunarodnim institucijama.
Na isti način na udruživanja imaju pravo i poslodavci.[23] Strukovna udruženja poslodavaca, preko kojih kolektivno istupaju u odnosima sa sindikalnim organizacijama, u postupku zaključenja kolektivnih ugovora i u socijalnim dijalozima. Ova sloboda se ogleda i u mogućnosti da se ne bude član ni jednog sindikata, odnosno slobodi napuštanja članstva u sindikalnim organizacijama.[24]
Konvencija broj 87 predstavlja prvu fazu u međunarodnom regulisanju sindikalne slobode i zaštite sindikalnih prava. Svaki član MOR-a se obavezuje da preduzme sve potrebne mjere da bi radnicima omogućio slobodno uživanje sindikalnih prava.[25]
B. Pravo na kolektivno pregovaranje
Pravo na slobodu sindikalnog udruživanja je u tijesnoj vezi sa pravom na kolektivno pregovaranje, koje je regulisano Konvencijom broj 98 Međunarodne organizacije rada. Konvencija broj 98 se odnosi na primjenu principa prava organizovanja i kolektivnog pregovaranja.[26] Ona je usvojena 01. jula 1949. godine i doprinijela je utvrđivanju principa prava organizovanja i kolektivnog pregovaranja, uz utvrđivanje osnovnih načela. Ta načela se ogledaju u tome, da radnici treba da koriste odgovarajuću zaštitu protiv svih oblika diskriminacije u postupku zapošljavanja, a koja bi mogla imati štetnu posljedicu po slobodu sindikalnog udruživanja. To se naročito odnosi na situacije kad se radnici podređuju i ucjenjuju da se ne učlanjuju u sindikalnu organizaciju, kad se prijeti otkazom, kad radnik doživaljava određene represije jer je član sindikata i kad poslodavac iz tog razloga vrši određene pritiske na zapošljenog. Dugo vremena pravo na kolektivno pregovaranje nije bilo samostalno pravo, već se nalazilo u okviru prava na sindiklano organizovanje. Iako su danas ova dva fundamnetalna prava samostalna, uređena posebnim konvencijama – Konvencijom broj 87 i Konvencijom broj 98 ona su ipak međusobno uslovljena. U praksi se dopunjuju „tako da zapostavljanje i ugrožavanje jednog prava načelno vodi narušavanju drugog odnosno“ nekolicine drugih.[27] U literaturi međunarodnog radnog prava, ova dva prava se nalaze jedno iza drugog, prvo je obrađena sloboda sindikalnog udruživanja, a nakon toga i pravo na organizovanje i kolektivno pregovaranje.[28] Smatramo da je ovakva naučna metodologija opravdana, jer sloboda sindikalnog udruživanja dobrim dijelom se ostvaruje kroz kolektivno pregovaranje. Tendencija u savremenom svijetu rada je da se konflikti u oblasti rada rješavaju kolektivnim pregovaranjem, a da se kao krajnja mjera, ako se kolektivni ugovori ne poštuju, primjeni i nasilna metoda rješavanja prije svega kolektivnih radnih sporova, od kojih je pravo na štrajk najjače sredstvo radne borbe.[29]
Filadelfijska deklaracija iz 1944. godine u svom programu o novim aktivnostima Međunarodne organizacije rada u tački 5. utvrđuje da se priznavanjem prava na kolektivno pregovaranje omogućava saradnja poslodavaca i radnika, čiji je cilj trajno poboljšanje proizvodnje i ostvarivanje socijalne i ekonomske politike, koje su od neprocjenjivog značaja za socijalni mir i stabilnost određenog društva.[30]
Konvencija broj 98 Međunarodne organizacije rada, donijeta je godinu dana kasnije u odnosu na Konvenciju broj 87. Jedan od osnovnih razloga donošenja ove konvencije jeste da se zapošljeni adekvatnije zaštite od diskriminacije koju poslodavac može preduzeti zbog činjenice pripadnosti određenom sindikatu. Dakle, odredbama Konvencije broj 98 utvrđeno je na koji se sve način mogu spriječiti diskriminacioni akti protiv sindikalnih prava zapošljenih.
Za pravo na kolektivno pregovaranje, osim Konvencije broj 98 i drugih navedenih konvencija, posebno je značajana i Konvencija broj 144 iz 1976. godine o tripartitinim konsultacijama (iako ona nije fundamentalna konvencija Međunarodne organizacije rada), kojom se određuje pojam reprezentativne organizacije, a koji se odnosi na reprezentativnost organizacije poslodavaca, odnosno radnika. Svaka država koja ratifikuje ovu Konvenciju mora odrediti pravila kojima se obezbeđuju efikasne konsultacije između predstavnika vlade, poslodavaca i radnika o pitanjima koja se uređuju ovom Konvencijom. Predstavnici organizacija poslodavaca i radnika biraju njihove reprezentativne organizacije, uz ravnomjerni izbor i zastupljenost članova ovih organizacija. Nadležni organi preuzimaju odgovornost za administrativnu podršku ovim organizacijama u onim postupcima koji se regulišu ovom Konvencijom. Između ovih reprezentativnih organizacija se uspostavljaju sporazumi u vezi sa finansiranjem obuka članova koji vode i učestvuju u kolektivnim pregovorima.
Konsultacije se najčešće vode povodom vladinih odgovora na ankete u vezi sa radom Konferencije Međunarodne organizacije rada, o vladinim komentarima o nacrtima koji se na Konferenciji razmatraju, predlozima koji se dostavljaju nadležnim organima u vezi sa preporukama i konvencijama Međunarodne organizacije rada, preispitivanju neratifikovanih konvencija i preporuka koje još nijesu predmet realizacije, pitanja koja proizilaze iz izveštaja Međunarodne organizacije rada, kao i prijedlozima u vezi sa otkazivanjem potpisanih konvencija.
Sloboda je pretpostavka zasnivanja radnog odnosa. Bez slobode nema ni prava na rad, tačnije, bez slobode nema ni prava. Sloboda rada podrazumijeva slobodu u izboru zapošljenja, što podrazumijeva da svako ima pravo da bira hoće li ili neće da radi. I odluka da se ne radi je odraz ove slobode rada. Rad nije obavezan, te su svi oblici prinudnog rada strogo zabranjeni.[31]
Prinudni rad ima elemente ropstva. Prinudni rad podrazumijeva mnoge oblike koji podrazumijevaju vlasništvo nad psiho-fizičkim identitetom radnika.[32]
Međunarodna organizacija rada reguliše pitanje prinudnog rada kroz svoje konvencije. Tu se ubrajaju Konvencija broj 29. o prinudnom radu iz 1930. godine, kao i Konvencija broj 105. o ukidanju prinudnog rada od 1957. godine. Ove konvencije tretiraju rad koji je rezultat prijetnje, kazne ili prinude. Vid prisile koji je najčešće primjenjivan u radnim odnosima jeste zadržavanje ličnih dokumenata radnika i to najčešće radnika koji su strani državljani, migranti ili apatridi. Vid prinude je i onemogućavanje radniku da da otkaz ili onemogućavanje radnika da odsluži vojni rok.[33]
Uprkos svim ovim normama, prinudni rad ostaje jedan od najvećih problema, sa kojim se susreće veliki broj lokalnih zajednica, država i međunarodna zajednica. Preporuke MOR-a omogućuju izbjegavanje svake indirektne prisile koja bi teško padala radnicima. Pri tom treba imati u vidu raspoloživost radne snage, radne navike, kao i štetne posljedice usled naglih životnih i socijalnih navika. Stoga, mora se pristupiti povećanju rasprostranjenosti i broju industrijskih, radničkih i poljoprivrednih kompanija, osnivanju neautohtonih elemenata i u manje razvijenim regionima, u kojima postoje dobri uslovi, dodijeliti koncesije u šumska ili druga dobra, bez monopolskog karaktera. Time bi se naročito izbjegli posredni načini prinude u radu i mjere koje doprinose nametanju poreskih obaveza koje bi dodatno otežavale i ovako težak ekonomski položaj radnika i time ih navodili da pristaju na nepovoljne uslove rada, nametanje posredničkih restrikcija, stvaranje poteškoća poljoprivirednicima u obrađivanju zemljišta, kao i nekontrolisano kretanje siromašne radne snage, tzv. beskućnika, koji prihvataju uvredljive uslove rada, čime obaraju kriterijume ostalim radnicima i radnoj snazi.[34]
Djeca su tokom duge evolucije radnopravnih odnosa, često bila na meti eksploatacije kroz angažovanje na najgorim poslovima. Zaštita djece i mladih na radu kao posebno ranjive kategorije[35] predstavlja jedno od supstancijalnih pitanja u oblasti radnog prava. Zaštita djece i mladih uključuje mjere za njihovo učešće na tržištu rada, poboljšanje uslova rada i onemogućavanje njihove diskriminacije, kao i isključivanje i zaštitu djece i mladih od određenih vrsta poslova koji se mogu ponuditi na tržištima rada. U cilju zaštite djece i mladih, treba istaći uvođenje minimalnog uzrasta za zasnivanje radnog odnosa, koji u većini zakonodavstava iznosi 15 godina života. Takođe, definisano je na kojim poslovima djeca i mladi smiju biti angažovani, s obzirom na specifičnost njihovog psiho – fizičkog stanja, uslovljenog njihovom starosnom dobi.
Kako dječiji rad, zbog svoje specifične prirode mora biti posebno regulisan da bi se spriječila “zloupotreba takvog rada“[36], Međunarodna organizacija rada je posebnu pažnju posvetila ovoj kategoriji. Konvencijom broj 138. o minimalnom uzrastu za zapošljavanje[37] i Konvencijom broj 182. o najgorim oblicima dječijeg rada[38] su postavljeni još uvijek važeći standardi u toj oblasti. Konvencijom 138 se utvrđuje minimalna starosna dob za zasnivanje radnog odnosa, dok Konvencija 182 utvrđuje najgore oblike dječijeg rada, odnosno poslove koje obavljaju djeca, a koji su po svom karakteru zabranjeni. Ti poslovi su tradicionalno bili inkriminisani, a njihova priroda je takva da mogu naškoditi zdravlju, bezbijednosti ili moralu djeteta ili mladog čovjeka.
Ovi standardi MOR-a su kompatibilni sa standardima koje propisuje Organizacija UN, s obzirom na to da i ova oragnizacija potvrđuje obaveznu zaštitu djece i mladih od ekonomskog i socijalnog iskorišćavanja i zakonskog kažnjavanja zapošljavanja djece i mladih koje može biti štetno po njihovo zdravlje i koje može da ugrozi njihov dalji rast i fizički i mentalni razvoj. Međunarodnim paktom o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, iz 1966. godine, potvrđena je obaveza zaštite djece i omladine od socijalnog i ekonomskog iskorišćavanja. Istim aktom se predviđaju kaznene mjere za zapošljavanje djece i mladih koje može biti štetno po njih. Takođe, valja pomenuti i Konvenciju Ujedinjenih nacija o pravima djeteta, iz 1989. godine, koja isto zahtijeva poštovanje etičkih okvira prilikom procjene odnosa djeteta i mladog čovjeka na radnom mjestu i prilikom vršenja radne obaveze. Tu se kao vodeći mora uzeti interes djeteta, odnosno lica koje još uvek nije navršilo osamnaest godina života, izuzev ako po nekom drugom zakonskom osnovu nije došlo do ranijeg sticanja punoljetstva. Međunarodni radni standardi su doprinijeli tome da se strogo zabranjuje zapošljavanje lica mlađih od 15 godina života, osim izuzetno lakih poslova, koji nijesu podobni da na bilo koji način ugroze život ili zdravlje djeteta, odnosno mladog čovjeka. Tu se naročito misli na poslove koji su, pored svoje nenapornosti, ujedno i edukativni po dijete. U te poslove se ubraja rad u kući, rad u porodičnim preduzećima, kao i poslovi u vrijeme trajanja školskih raspusta i odmora.
Konvencijom broj 138. MOR-a su potvrđeni i kodifikovani međunarodni standardi sa ciljem zamjene do tada važećih sektorskih pravila, pravilima opšteg karaktera. To su pravila koja se tiču minimalnog uzrasta za zasnivanje radnog odnosa, kao i vrsti poslova koji mogu i smiju biti dostupni djeci, odnosno mladima. Države koje su ovu Konvenciju ratifikovale, dužne su da poštuju starosnu granicu za zasnivanje radnih odnosa djece i mladih, da poštuju obavezni edukativni proces djece i mladih i da se u vezi sa tim pitanjima konsultuju sa sindikalnim i organizacijama poslodavaca. Takođe, njima se dopušta mogućnost isključivanja određenih kategorija poslova ukoliko bi ti poslovi bili podobni da prouzrokuju određene probleme. U izuzetnim slučajevima, usled administrativnih poteškoća, a uz konstantnu konsultaciju sa sindikalnim i organizacijama poslodavaca, može doći do određenih ograničavanja u primjeni ove Konvencije. To bi u praksi značilo preciziranje svih privrednih djelatnosti, kao i vrsta preduzeća u kojim će se primjenjivati odredbe ove Konvencije. Iz primjene se jedino ne mogu isključiti rudnici, kamenolomi, prerađivačka industrija, građevinski sektor, elektro-distributeri, distributeri plinom i vodom, komunalni sektor i sektor prometa i skladištenja. Za sve poslove, koji su eventualno izuzeti, mora se precizno odrediti starosna granica prilikom zapošljavanja djece i mladih. To određivanje se vrši pomoću mjerodavnih nacionalnih propisa, uz utvrđivanje i dodatnih uslova prilikom zapošljavanja ove kategorije radnika. Takođe, zemlje koje su ratifikovale Konvenciju, imaju dužnost da obezbijede zabranu i ograničenja u pogledu rada koji vrše lica ispod predviđenog starosnog minimuma.[39] Pored navedenog, prilikom zapošljavanja djece i mladih se primarno mora voditi računa o pravu na obrazovanje, koje djetetu i mladom čovjeku daje kompletnost i osposobljenost za kasnije vršenje radnih obaveza i zadataka.
Konvencija broj 138 sadrži u sebi posebna pravila koja se odnose na poslove, koji se mogu kategorisati na poslove sa višim i nižim starosnim pragom za zapošljavanje. Visina praga se određuje s obzirom na težinu i štetnost datih poslova po fizički i mentalni razvoj djeteta i mladog čoveka. Štetnost, u smislu odredbi Konvencije se manifestuje kroz negativan uticaj na zdravlje, psiho-fizički razvoj, proces školovanja, sticanju znanja i vještina i tome slično. Svaki rad koji dijete onemogućuje u uživanju djetinjstva ili ugrožava njegovo dostojanstvo, fizički i psihički razvoj, ugrožava obrazovanje, smatra se zabranjenim po dijete.[40]
Konvencija broj 182. zabranjuje dječiji rad na najtežim poslovima. Najteži poslovi su oni poslovi koji se tradicionalno smatraju teškim poslovima i mogu se lako povezati sa ropskim radom, trgovinom djecom, dužničkim ropstvom, prinudnim i obaveznim radom, korišćenjem djece za poslove prostitucije i pornografije, korišćenje djece za obavljanje nezakonitih poslova, kao što je prodaja narkotika, na primjer. Ovom Konvencijom se takođe zabranjuje i opasan rad čija je priroda takva da može doprinijeti ugrožavanju zdravlja, bezbijednosti i morala djetetu.
III PRIMJENA FUNDAMENTALNIH KONVENCIJA MEĐUNARODNE ORGANIZACIJE RADA U NACIONALNIM ZAKONODAVSTVIMA
Fundamentalne konvencije MOR-a sadrže u sebi principe koji se nalaze i u Ustavu MOR-a. Zbog njihovog posebnog značaja, deklaracije ih posebno izdvajaju. Ove konvencije su vrlo široko prihvaćene i ratifikovane od strane velikog broja zemalja. Tako je na primjer Konvencija broj 29 o zabrani prinudnog rada iz 1930. godine ratifikovana od strane 178 zemalja, Konvencija broj 87 o sindikalnim slobodama i zaštiti sindikalnih prava iz 1948. godine od strane 153 zemlje, Konvencija broj 98 o pravima radnika na organizovanje i kolektivno pregovaranje iz 1949. godine od strane 164 zemlje, Konvencija broj 100 o jednakosti nagrađivanja muške i ženske radne snage za rad jednake vrijednosti iz 1951. godine od strane 172 države, Konvencija broj 105 o ukidanju prinudnog rada iz 1957. godine od strane 175 država, Konvencija broj 111 koja se tiče diskriminacije u pogledu zapošljavanja i zanimanja iz 1958. godine od strane 173 zemlje, Konvencija broj 138 o minimalnim godinama za zapošljavanje iz 1973. godine od strane 168 zemalja i Konvencija broj 182 o najgorim oblicima dječijeg rada iz 1999. godine od strane 180 zemalja.
Zemlje članice Evropske unije se maksimalno pridržavaju osnovnih standarda rada i standarda koje propisuje MOR. Zato je i došlo do ovako masovne ratifikacije ovih konvencija, kao i njihove implementacije na teritoriji Unije. Iz dosadašnje prakse se pokazalo da su ove konvencije najcelishodniju primjenu doživjele upravo na tlu Evropske unije. Poštuje se suština standarda propisanih ovim konvencijama, te se ona inkorporira u zakonodavne i druge okvire zemalja članica Evropske unije.
Nakon obnavljanja članstva u Ujedinjenim nacijama, Crna Gora je takođe ponovo pristupila i Međunarodnoj organizaciji rada. Danas Crna Gora spada u rang država koje su ratifikovale svih osam fundamentalnih konvencija MOR-a. Takođe, crnogorsko nacionalno zakonodavstvo je u potpunosti usklađeno sa principima proklamovanim konvencijama MOR-a. Tako na primjer, u Crnoj Gori niko ne može biti držan u ropstvu ili položaju koji je njemu sličan. Zabranjen je svaki oblik trgovine ljudima, seksualno ili ekonomsko iskorišćavanje, kao i prinudni rad. Pod prinudnim radom se ne smatra rad lica koja su na izdržavanju kazne, lišeni slobode, ako oni rade na dobrovoljnoj osnovi, u slučajevima vanrednih situacija u vrijeme trajanja vanrednih mjera i situacija. Stoga, zakonodavstvo Crne Gore je usklađeno sa odredbama Konvencija broj 29. i 105. MOR-a, što se može konstatovati i za države u regionu (Republika Srbija, Hrvatska, BiH, Sjeverna Makedonija...). Sve navedene države,[41] počev od ustava, pa preko zakona o radu, zakona o radnim odnosima, zakona o zabrani diskriminacije, stvorile su pretpostavke za primjenu navedenih fundamentalnih konvencija Međunarodne organizacije rada, a što se može vidjeti iz izveštaja kao kontrolnih mehanizama o primeni navedenih konvencija od strane država članica koje su ih ratifikovale.
U istom kontekstu, zakonodavstvo Crne Gore i zemalja regiona je kompatibilno sa konvencijama MOR-a i po pitanju prava na sindikalno udruživanje radnika. Sindikalne organizacije se mogu osnovati bez prethodno dobijenog odobrenja, a uz upis u registar koji vodi nadležni državni organ. Njihov rad jedino može zabraniti Ustavni sud na osnovu strogo propisanih zakonskih normi.
Kad se govori o jednakosti na polnoj osnovi, Crna Gora i zemlje u regionu ustavno jamče da su oba pola u potpunosti ravnopravna. Smatra se da i žene i muškarci imaju jednake mogućnosti, a svaki vid diskriminacije po osnovu polne razlike je zabranjen. Zabranjena je diskriminacija, neposredna ili posredna, po bilo kom osnovu, a posebno po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porijekla, rođenja, vjeroispovijesti, političkog i drugog uvjerenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i psihičkog ili fizičkog invaliditeta.
Zemlje regiona materiju položaja djece, po pitanju radnih odnosa i radne eksploatacije djece regulišu kroz zakonske akte kao što su Porodični zakon, Krivični zakon i Zakon o radu. Zakonom o radu i Zakonom o radnim odnosima se reguliše zapošljavanje djece na opšti način, uz uspostavljanje starosne granice od 15 godina života. Krivični zakonik predviđa niz krivičnih djela koja se odnose na iskorišćavanje djece i to posebno prikazivanje pornografskog materijala, obljube sa djetetom, podvođenje i posredovanje u vršenju prostitucije, nasilje u porodici, zapuštanje porodičnih obaveza, trgovina djecom, zasnivanje ropskog odnosa i tome slično.
Međunarodna organizacija rada ima vodeću ulogu u oblikovanju društva, u cilju dostizanja univerzalnih standarda u oblasti rada. Ona to postiže normativnom djelatnošću, koja je najvažnija.
Međunarodna organizacija rada se još bavi i promovisanjem i tehničkom saradnjom koja pruža podršku svojim članicama u samoj realizaciji. Međutim, od ukupno svih usvojenih konvencija, samo osam ima karakter fundamentalnih konvencija. One predstavljaju izraz principa sadržanih u samom Ustavu Međunarodne organizacije rada, one su fundamentalne same po sebi, s obzirom na to da štite prava radnika. Deklaracija o osnovnim pravima i principima na radu iz 1998. godine, izdvaja se i promoviše kao normativni akt, primaran po svom značaju, koji je iznad ostalih. Crna Gora je, kao i većina zemalja, članica MOR-a, ratifikovala osam fundamentalnih konvencija. One regulišu zabranu prinudnog rada, slobodu sindikalnog udruživanja i kolektivnog pregovaranja, jednakost polova i jednak tretman i prilike za sve i zabranu dječijeg rada i eliminaciju najgorih oblika dječijeg rada. Zakonodavstva država regiona su u potpunosti usklađena sa navedenim osnovnim konvencijama Međunarodne organizacije rada, jer se njima garantuju osnovna prava čovjeka, kako zapošljenih, tako i nezapošljenih lica.
Prihvatanje normi ne znači i automatsko rješavanje problema na koje se one odnose. Kao primjer za to, navodi se problem dječijeg rada, koji nije iskorijenjen, što se naročioto može primijetiti kroz maloljetničku prostituciju, prosjačenje, krivična dela, fizički rad, koji niti je prilagođen njihovom uzrastu, niti njihovom psiho – fizičkom razvoju. Isto se može reći i kod polne nejednakosti.
Zoran Magdelinić *
FUNDAMENTAL CONVENTIONS OF THE INTERNATIONAL LABOUR ORGANISATION AND IMPLEMENTATION HEREOF IN NATIONAL LEGISLATIONS
Summary
In this paper there will be analysed conventions of fundamental character that refer to fundamental human rights at work, starting from freedom of association, collective bargaining, elimination of forced or compulsory labour, equal opportunities and treatment in respect of employment and occupation, to child protection and prohibition and elimination of the worst forms of child labour. International labour standards (conventions and recommendations) are specific acts, which differ from other international instruments in its content. In addition to the abovementioned fundamental international labour standards, this paper will present the importance of implementation hereof via national legislation.
Key words: international conventions, employment, international labor organisation, labour standards, child protection.
* Pomoćnik izvršnog direktora za pravne, kadrovske i opšte poslove, Pošta Crne Gore, zoran.magdelinic@uip.gov.me
[1] D. Paravina, Radno pravo, Beograd, 1998, 24-25.
[2] A. Petrović, Međunarodni standardi rada, Niš, 2009, 114.
[3] B. Buklijaš; A. Bilić, Međunarodno radno pravo, Split, 2006, 40.
[4] Na ovoj Konferenciji je po prvi put u svetu diplomatije učestvovala jedna nova sila – rad, koja je imala svoje sopstvene opunomoćenike – R. Pešić, „Radno pravo“ Beograd, 1964. 378.
[5] P. Jovanović, Radno pravo, Novi Sad, 2015, 86.
[6] L. Betten, International Labour Law, Klewer Deventer, Boston, 1993, 13.
[7] G. Obradović, Primena međunarodnih standarda rada, Niš, 2011, 23.
[8] R. Pešić, Međunarodna organizacija rada: poreklo, struktura, delatnost, Novi Sad, 1969, 118.
[9] Vid. Konvencije broj 29 i 105, koje se odnose na zabranu prinudnog rada, 87 i 98, koje se odnose na slobodu udruživanja, 100 i 111, o jednakim mogućnostima i postupanju i 138 o minimalnom broju godina za zapošljavanje.
[10] G. Obradović, MOR-ova Deklaracija o osnovnim principima i pravima na radu iz 1998. godine, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Nišu, (ur. I. Pejić), br. 12, Niš, 2012, 271.
[11] R. Brković; D. Vučinić, Primena osnovnih konvencija Međunarodne organizacije rada u zakonodavstvu Srbije, Zbornik radova, Pravni fakultet Priština, (ur. M. Popović) Kosovska Mitrovica, 2018, 307-322.
[12] L. L. Douglas, Labour Law, Minnesota, 1992.
[13] V. Simović, Sloboda sindikalnog organizovanja u pozitivnopravnim proprisima Crne Gore, Socijalno pravo i ekonomska kriza, Beograd, 2009, 89.
[14] Ibid.
[15] M. Matulović, Ljudska prava, Rijeka, 1992, 10.
[16] U Francuskoj i Velikoj Britaniji je još u prvoj polovini XIX vijeka ukinuta zabrana sindikalnog djelovanja i organizovanja. U drugim zemljama je do ukidanja ove zabrane došlo krajem XIX i početkom XX vijeeka. više: Ž. Kulić, S. Perić, Radno pravo, Beograd, 2016, 72.
[17] B. Buklijaš; A. Bilić op.cit., 63-73.
[18] R. Brković; B. Urdarević, Međunarodni pravni akti kao izvor prava na sindikalno udruživanje, Pravni život, (ur. R. Brković) br. 53, knjiga 486, 2004, 680-685.
[19] „Službeni list FNRJ“ broj 8/1958.
[20] B. Šunderić, Pravo Međunarodne organizacija rada, Pravni fakultet u Beogradu, 2001, 194-195.
[21] Prema članu 2. Konvencije broj 87.
[22] Član 5. Konvencije broj 87.
[23] P. Jovanović, Aktuelna pitanja kolektivnih prava zaposlenih, Radno i socijalno pravo 1/2007, Beograd, 12.
[24] R. Brković, B. Urdarević, op.cit., 688.
[25] Član 11. Konvencije.
[26] Službeni list FNRJ br.11/58 .
[27] S. Jašarević, Socijalnoekonomska prava u vezi sa radom u međunarodnim i evropskim standardima, Radno i socijalno pravo, br. 1/08, 184-193.
[28] A. Nikolić, Međunarodno radno pravo, Beograd, 1985, 94.
[29] R. Brković; R. Antonović, D. Milovanović, Pravo na štrajk, Radno i socijalno pravo, br. 2/2017, 12.
[30] A. Nikolić, Radno pravo, Beograd, 1988, 36.
[31] N. Tintić, Radno i socijalno pravo, Radni odnosi (II), Zagreb, 1972, 161-164.
[32] Ropstvo je kontrola nad određenim licem, sa ciljem ekonomske ekspolatacije primjenom ili prijetnjom da će biti primenjeno nasilje, a ropstvo se prilagođava uslovima globalizacije sa svojim novim pojavnim oblicima, kao što su: dužničko ropstvo, ugovorno i vlasničko ropstvo. Vidjeti: K. Bales, Expendable people: slavery in the Age of Globalisation, Journal of International Affairs, 2/2000, Geneva, 462.
[33] C. Bartolomei, H. Potpobsky, G. von Swepston, The international standards system and basic human rights, International Labour Organization, Bouldar, 1996, 144-145.
[34] D. Rončević, Primena akata Međunarodne organizacije rada u nacionalnim zakonodavstvima, (Doktorska disertacija – neobjavljena), Pravni fakultet Univerziteta u Kragujevcu, 2011, 171-178.
[35] R. Blanpan, European Labour Law, Kuwer Law Internacional, Hague- London-Boston, 2000, 282.
[36] P. Jovanović, Ključni pravni aspekti dopuštenog i nedopuštenog rada mladih, Radno i socijalno pravo, 2019, 17.
[37] Službeni list SFRJ, br. 14/82.
[38] Službeni list SRJ – Međunarodni ugovori, br.14/82.
[39] Za sad se ova vrsta kontrole i zabrane efikasno sprovodi u Kolumbiji, Luksemburgu, Velikoj Britaniji i Švajcarskoj.
[40] Lj. Kovačević, Univerzalni međunarodni standardi o zabrani dečjeg rada i njihova primena u pravu Republike Srbije, Pravo i privreda, 2017, 59-66.
[41] M. Učur, S.Laleta, Konvencije Međunarodne organizacije rada s komentarima, Zagreb, 2007, 17-19.
* Deputy executive director for legal, personnel and general affairs, Pošta Crne Gore.