Predrag Crnoglavac*

Stručni članak

UDK: 159.922.76:371.13-057.874

doi: 10.46793/GP.1102.101C

VRŠNJAČKO NASILJE U OSNOVNOJ ŠKOLI

Rad primljen: 10. 03. 2020.

Rad ispravljen: 07. 06. 2020.

Rad prihvaćen za objavljivanje: 06. 07. 2020.

 

U društvu u kome živimo vršnjačko nasilje je veoma aktuelan problem u školama. Nepovoljne društvene okolnosti, politička, socijalna i ekonomska kriza, prisutni kod nas krajem prošlog i početkom ovog veka, doveli su do povećanja rizika od izloženosti dece nasilju. Vršnjačko nasilje proizvodi konkretne i trajne posledice na odrastanje svakog pojedinca koji učestvuje u tom procesu. Nasilje među učenicima u školi je veoma česta pojava današnjice i predstavlja ozbiljan problem kojem treba posvetiti još više pažnje. Problem nasilja u školi postaje obično društveno vidljiv tek kada se desi neki dramatičan slučaj sa tragičnim posledicama. Inače ono nije upadljivo jer ga i nasilnici i žrtve kriju, a očevici izbegavaju da ga prijave. Vršnjačko nasilje predstavlja značajan društveni problem koji zahteva adektavnu reakciju čitavog društva. Škola, kao sredina u kojoj se na organizovan, sistematičan, svrsishodan način nastoji delovati na razvoj ličnosti učenika, ima veoma važnu ulogu u procesu prepoznavanja, prevencije i intervencije vršnjačkog nasilja. Učenici imaju važnu ulogu u stvaranju školske klime koja ne podržava nasilje, s obzirom na to da su češće od nastavnika prisutni kada se ono dešava i svesni njegove učestalosti. Od izuzetnog je značaja da učenici postanu svesni sopstvene uloge u situacijama nasilja i da razvijaju odgovarajuće socijalne veštine koje će im omogućiti da adekvatno reaguju.

Autor se u ovom radu bavi prikazom i analizom rezultata na osnovu kojih se došlo nakon sprovedenog istraživanja. Istraživanje prikazano u ovom radu, je sprovedeno u cilju utvrđivanja prisutnosti i strukture fenomena vršnjačkog nasilja, među učenicima u osnovnoj školi. Ukupan uzorak je sačinjen od 101 ispitanika, oba pola, učenika od petog do osmog razreda osnovne škole.

Ključne reči: vršnjačko nasilje, osnovna škola, ponašanje učenika, policija.

I  UVOD

Nasilje u školi predstavlja fenomen koji je dugogodišnji pratilac školovanja mnoge dece. Mediji nas svakodnevno izveštavaju o primerima sve brutalnijih i različitih vidova vršnjačkog nasilja. Nasilje je široko rasprostranjeno u školama i većina učenika ima iskustva sa vršnjačkim nasiljem.

Da bi se na pravi način sagledalo značenje pojma vršnjačkog nasilja, neophodno je postojanje svesti o uticaju koji ono ima u društvenim odnosima. Ono što je zajedničko za sve oblike nasilja dece nad decom jeste prisutnost u svim društvima i različitim kulturama u svetu, što čini tu pojavu i generalnim koliko i specifičnim predmetom istraživanja, zbog čega je u radu analizirano vršnjačko nasilje kao poseban oblik nasilja uopšte.

Agresivno ponašanje je često uzrokovano interakcijom među vršnjacima koji se odlikuju asocijalnim ponašanjem. Oni imaju svoju grupu u kojoj se razumeju i međusobno podržavaju nasilje, opravdavaju agresiju i agresivno ponašanje, a omalovažavaju bilo kakvo pozitivno postignuće i druge kvalitete socijalizovanih vršnjaka.

Za adekvatnu analizu vršnjačkog nasilja u školi, vrlo je bitno odrediti šta se tačno podrazumeva pod ovim pojmom. Kada se govori o vršnjačkom nasilju u školama, termin koji se često može susresti i u domaćoj i u stranoj stručnoj literaturi je pojam bullying, pod kojim se podrazumeva agresija jačeg prema slabijem, pri čemu napadač i napadnuta strana mogu biti i pojedinac i grupa. U našem jeziku ne postoji reč čije se značenje u potpunosti poklapa sa značenjem reči bullying, a najčešće se kod nas prevodi kao siledžijstvo, zlostavljanje, maltretiranje ili nasilje.[1]

 Pod vršnjačkim nasiljem Olveus (Olweus) podrazumeva pojavu kada je učenik iznova i trajno izložen negativnim postupcima od strane jednog ili više učenika. Pojam vršnjačkog nasilja se koristi kada postoji nesrazmerna snaga, odnosno kada se učenik koji je izložen napadima sa teškoćom brani i donekle je bespomoćan u odnosu na učenika koji ga zlostavlja.[2]

Vršnjačko nasilje na osnovu svih njegovih karakteristika možemo shvatiti i kao namerno povređivanje dece, ponavljanje nasilja među decom, neproporcijalni odnos snaga prilikom nasilja, namera da se kod žrtve izazove strah i nanese fizički i psihički bol.

Nasilje je često definisano i od strane institucija. Tako Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije u pravilniku[3]  pod nasiljem i zlostavljanjem podrazumeva svaki oblik jedanput učinjenog, odnosno ponavljanog verbalnog ili neverbalnog ponašanja koje ima za posledicu stvarno ili potencijalno ugrožavanje zdravlja, razvoja i dostojanstva ličnosti deteta i učenika ili zaposlenog.

Vršnjačko nasilje podrazumeva namernu povredu žrtve. To je nepoželjno ponašanje koje predstavlja upotrebu negativnih akcija, pod kojima se podrazumevaju namerno povređivanje, nanošenje štete ili neprijatnosti drugoj osobi ili nastojanje da se to uradi.

Akteri vršnjačkog nasilja se dele na žrtve, nasilnike i posmatrače. Žrtve nasilja su učenici koji su ponavljano i trajno izloženi negativnim postupcima od strane jednog ili više učenika. Žrtve vršnjačkog nasilja se mogu podeliti u dve grupe i to na pasivne (podložne) žrtve i na provokativne žrtve.[4] Pasivne žrtve su brojnije i njihove karakteristike su da su to oprezne, osetljive i tihe osobe koje u situacijama kada ih nasilnik napada reaguju plačom i povlačenjem. To su učenici koji su najčešće fizički slabiji od ostale dece, što u kombinaciji sa uplašenošću drugoj deci daje sliku osobe koja je nesigurna i koja neće uzvratiti ukoliko je neko napadne. U drugu grupu koja je malobrojna, spadaju provokativne žrtve. Ovi učenici na vršnjačko nasilje reaguju strahom, agresijom i hiperaktivnošću. Takvim svojim ponašanjem oni dovode do negativnih reakcija kod vršnjaka u školi. [5]

Za razliku od žrtve, nasilnik je obično učenik koji je fizički jači od vršnjaka, ima potrebu za dominacijom nad vršnjacima, razdražljiv je, agresivan prema ostalim vršnjacima i teško podnosi neuspeh. U neretkom broju slučajeva radi se o učeniku koji je neomiljen u razredu, sa osećanjem manje vrednosti.

Posmatrači nasilja mogu imati pozitivan stav prema nasilju, u kom slučaju se dele na sledbenike, koji se priključuju nasilniku u zlostavljanju, potom podržavaoce, koji pružaju podršku nasilniku ali ne učestvuju sami u nasilnim delima, kao i pasivne podržavaoce, kojima se sviđa nasilje ali ne pokazuju otvorenu podršku. Pored ovoga, mogu imati i negativan stav prema nasilju, kada govorimo o potencijalnim zaštitnicima, koji ne odobravaju nasilje ali ništa ne preduzimaju, i o zaštitnicima, koji aktivno pokušavaju da zaustave nasilje.[6]

Najčešće vrste nasilja koja su zastupljena u školama su psihičko (verbalno i neverbalno), fizičko, seksualno, socijalno i elektronsko nasilje. U školama psihičko nasilje pre svega uključuje neprihvatanje zasluga učenika, uvredljive primedbe na njihov račun, zastrašivanje, pretnje i ismejavanje. Socijalno nasilje predstavlja isključivanje neke osobe (u ovom slučaju deteta) iz grupnih aktivnosti, pričanje neistina o istoj, nagovaranje drugih da se sa tom osobom ne druže, ogovaranje, i drugo. Fizičko nasilje odnosi se na ponašanje koje dovodi do stvarnog ili potencijalnog fizičkog povređivanja deteta. Pod seksualnim nasiljem podrazumeva se svaki vid verbalnog, gestovnog ili fizičkog kontakta sa seksualnim sadržajem u cilju uznemiravanja ili namernog nanošenja fizičke, duševne boli ili sramote žrtvi. Elektronsko nasilje spada u nasilje preko interneta – cyberbullying, i predstavlja „slanje ili objavljivanje povređujućih ili surovih tekstova ili slika koristeći internet ili druga digitalna sredstva.“[7]

Jedan od brojnih razloga otežane borbe protiv vršnjačkog nasilja ogleda se u tome što se od strane društva nasilje u određenoj meri prihvata kao nešto normalno i neizbežno. Priličan broj nasilnih aktivnosti u školama ostaje skriven zbog toga što se deca, koja su žrtve nasilja, uglavnom boje da prijave isto. Problem nasilja u školi u Srbiji postaje za širu javnost društveno vidljiv i alarmantan, nažalost, tek kada se desi neki dramatičan slučaj sa tragičnim posledicama, koji dobije veliku medijsku pažnju i tako dospe u žižu javnosti.

Poseban problem predstavlja nizak nivo svesti među stanovništvom o prisutnosti nasilja, tolerancija različitih oblika nasilja kao i nedostatak edukacije javnosti kako se suočiti s nasiljem nad decom. Svi oblici nasilja, zlostavljanja i zanemarivanja dece, koji dovode do ugrožavanja ili narušavanja fizičkog, psihičkog i moralnog integriteta ličnosti deteta, predstavljaju povredu jednog od osnovnih prava deteta navedenih u Konvenciji Ujedinjenih nacija o pravima deteta, a to je pravo na život, opstanak i razvoj.[8]

Nasilno ponašanje se uči u sredini gde borave deca (kuća, škola i druge ustanove), prenosi se sa jednog na drugo dete i uzroke takvog ponašanja treba tražiti i u porodici i u školi i u društvenoj sredini.

Iako se vršnjačko nasilje, odnosno akti vršnjačkog nasilja mogu realizovati na različitim mestima, činjenica je da je ono vezano za određenu mikrosredinu u okviru koje žrtva egzistira. Ta sredina se, najčešće, odnosi na školsku sredinu, kao i lokaciju stanovanja žrtve. Ovo su i najčešće lokacije ispoljavanja vršnjačkog nasilja, mada su moguće i druge.[9]

Za najveći broj dece škola je primarni kontekst u kome se nasilje dešava. To je zato što škola pruža brojne mogućnosti za interakciju sa vršnjacima unutar vršnjačke grupe koju, kada se govori o vršnjačkom nasilju, karakteriše ponovljeno agresivno ponašanje fizičke i verbalne prirode koje čine pojedinci koji imaju veću moć i svesno je zloupotrebljavaju zarad povređivanja osobe koja je nemoćna, a da pritom žrtva nije izazvala takvo ponašanje nasilnika.

U ovom radu biće predstavljena analiza trenutnog stanja prisutnosti vršnjačkog nasilja u jednoj prigradskoj osnovnoj školi.

Cilj rada je da se utvrdi stepen prisutnosti vršnjačkog nasilja u osnovnoj školi, oblici nasilja, vreme dešavanja sukoba i način saznanja da se dogodilo vršnjačko nasilje, kako bi se na jedan sveobuhvatan i sistematizovan način sagledao fenomen vršnjačkoj nasilja u osnovnoj školi.

II  METODOLOGIJA

A. Vreme i mesto istraživanja

Istraživanje je rađeno tokom decembra 2019. godine u jednoj prigradskoj osnovnoj školi. Osnovna škola u kojoj je vršeno istraživanje, sprovođenjem anketnog upitnika među decom, je OŠ „Bane Milenković“ Novo Selo, koja se nalazi u opštini Vrnjačka Banja.

B. Uzorak i postupak

Ukupan uzorak je sačinjen od 101 ispitanika, učenici od petog do osmog razreda. U tabeli br. 1. prikazana je distribucija uzorka prema uzrastu, odnosno školskim razredima.

 

Tabela 1. Distribucija ispitanika prema uzrastu

 

Napomena: U svakom razredu ispitani su učenici po jednog odeljenja, osim u osmom razredu, gde je obavljeno istraživanje u dva odeljenja.

U uzorku je bilo nešto više dečaka (54%) u odnosu na devojčice (46%), (tabela br.2).

 

Tabela 2. Distribucija ispitanika prema polu

 

Ispitivanje je sprovedeno grupno, na nivou odeljenja za vreme nastave, u prisustvu odeljenjskih starešina i direktora škole. Učenicima je dato uputstvo za popunjavanje upitnika, uz naglasak da odgovaranju na pitanja, odnosno tvrdnji treba pristupiti ozbiljno i iskreno odgovoriti na ista, kako bi rezultati istraživanja bili što relevantniji. Po potrebi su data i dodatna objašnjenja, nakon čega su upitnici podeljeni ispitanicima. Predviđeno vreme za popunjavanje upitnika je jedan školski čas (45 minuta).

V. Instrumenti i način prikupljanja podataka

U istraživanju je primenjen instrument pod nazivom „Istraživački upitnik – vršnjačko nasilje“, kreiran od strane autora. Instrument je posebno kreiran u svrhu ovog istraživanja, s ciljem da se uoči stepen prisutnosti, struktura, kao i stav samih ispitanika o fenomenu vršnjačkog nasilja u osnovnoj školi.

Istraživački upitnik se sastoji iz dva dela. U prvom delu se nalaze pitanja u formi ponuđenih odgovora. Na njih su ispitanici odgovarali zaokruživanjem jednog od ponuđenih odgovora, koji po njihovom mišljenju najviše odgovara konkretnoj formulaciji pitanja.

Pitanjima iz prvog dela upitnika obuhvaćeni su parametri koji se odnose na: percepciju ispitanika u pogledu stanja nasilja u njihovoj školi; lična iskustva ispitanika vezana za pojavu vršnjačkog nasilja; poznavanje problema, stavova i mišljenja ispitanika o nasilju u školi i načinu sprečavanja; uticaj porodice i kućnog vaspitanja na prisutnost agresivnog ponašanja među vršnjacima; strukturu fenomena vršnjačkog nasilja u njihovoj školi; izgradnju  poverenja u međusobnim odnosima učenika i nastavnika, odnosno drugih zaposlenih u školi, kao i odnosima roditelja i učenika.

Drugi deo pitanja u okviru istraživačkog upitnika dat je u formi tvrdnji, u kojima ispitanici daju sopstveno mišljenje o datim tvrdnjama, na petostepenoj skali Likertovog tipa. Učenicima je data mogućnost da zaokruživanjem jednog od pet ponuđenih stavova izraze stepen svog slaganja ili neslaganja sa datom tvrdnjom. Petostepena skala je konstruisana na sledeći način: 1- uopšte se ne slažem; 2- u manjoj meri se slažem; 3- slažem se; 4- u većoj meri se slažem i 5-u potpunosti se slažem.

Tvrdnjama, o kojima su učenici davali svoj sud, pokrivene su oblasti koje se odnose na: edukovanost učenika o fenomenu vršnjačkog nasilja u osnovnoj školi; osećaj sigurnosti i slobode tokom vremena koje učenik provodi u školi; uticaj roditelja i nastavnika na formiranje ličnosti deteta tokom osnovnog obrazovanja i vaspitanja; lične stavove učenika o načinima suprotstavljanja pojavi vršnjačkog nasilja; faktore uticaja na pojavu vršnjačkog nasilja u osnovnoj školi.

Pored ove dve grupe pitanja sadržane u istraživačkom upitniku, postoje i tri samostalna pitanja, koja su postavljena u otvorenoj formi. Ta pitanja se odnose na: definisanje pojma nasilja iz perspektive ispitanika; način na koji bi moglo doći do smanjenja nasilja u školi i pitanje koje se odnosi na granicu krivične neodgovornosti učenika. Pitanja su konstruisana tako da je učenicima ostavljena mogućnost da se samostalno izjasne o datom pitanju. Učenicima je data sloboda formulisanja odgovora vezana za datu problematiku.

Popunjavanje upitnika je bilo anonimno i realizovano je u trajanju od jednog školskog časa.

III  REZULTATI

U narednom delu biće prikazani rezultati procene karakteristika vršnjačkog nasilja, dobijeni na osnovu „Istraživačkog upitnika – vršnjačko nasilje“.

Na samom početku treba izneti činjenicu da se najveći broj učenika (65%), odgovarajući na pitanje o prisutnosti nasilja u njihovoj osnovnoj školi, izjasnilo da se nasilje dešava retko. Značajno manji broj njih (15%) iznosi stav o povremenoj prisutnosti nasilja u školi, dok je još manji broj učenika (13%) koji su se izjasili da se nasilje u školi nikada ne dešava. Najmanji broj učenika, njih 7% od ukupnog broja ispitanika mišljenja je da je prisutnost nasilja u školi česta pojava.

Odgovarajući na pitanje o prisutnosti nasilja u njihovom odeljenju, većina učenika se izjasnilo da nema nasilja u njihovom odeljenju (71%, od kojih 53% devojčica), dok se manji broj učenika (29%) izjasnilo da je prisutno nasilno ponašanje u njihovom odeljenju.

Ispoljavanje nasilnog ponašanja procenjeno je preko pet indikatora. Podaci o procentualnoj zastupljenosti pojavnih oblika nasilnog ponašanja u školi, pokazuju da se kao najučestaliji oblik nasilnog ponašanja pojavljuje vređanje, ismevanje i nazivanje pogrdnim imenima drugih učenika (69%), što u velikoj meri ukazuje na to da je u osnovnoj školi „Bane Milenković“ Novo Selo verbalni način vršnjačkog nasilja najviše zastupljen. U znatno manjem obimu, kao oblici nasilnog ponašanja između učenika prisutni su ogovaranje, širenje laži i neistine o drugim učenicima (18%, od kojih čak 78% devojčica), kao i udaranje, šutiranje, gađanje i tuče koji su među učenicima manje zastupljeni (13%). Drugi oblici nasilnog ponašanja, poput pretnji i zastrašivanja, kao i krađa, otimanja stvari i novca, na osnovu izjašnjavanja učenika nisu prisutni u školi.

Na osnovu analize rezultata istraživanja dolazi se do zaključka da se čak polovina ispitanih (50%) učenika izjasnilo da nije doživelo nasilje od strane drugih učenika. Skoro četvrtina njih (23%) izjasnilo se da je doživelo nasilje od strane drugih učenika u vidu ogovaranja, širenja neistina i laži o njima. U nešto manjem obimu (20%) prisutno je ismevanje, vređanje, nazivanje pogrdnim imenima kao oblik nasilja među učenicima, dok je najmanja prisutnost nasilja zabeležena u obliku fizičkog obračuna sa drugim učenicima (4%), odnosno u vidu pretnji i zastrašivanja učenika (3%).

Što se tiče vremenskog intervala, u kom najčešće dolazi do nastupanja sukoba između učenika, najveći broj učenika (63%) izjasnilo se da sukobi nastaju za vreme odmora, što ukazuje na to da je upravo vreme odmora kritičan vremenski period za pojavu konflikta između učenika. Četvrtina učenika (25%) je navelo da je vreme posle škole interval u kom se sukobi među učenicima najčešće dešavaju. U znatno manjoj meri istpitani učenici su se izjasnili da se sukobi između učenika dešavaju pre početka nastave (9%), odnosno za vreme izvođenja nastave (3%).

U situaciji kada se susretnu sa slučajem nasilja, veliki broj učenika (97%) bi isti i prijavilo. U najvećem broju slučajeva osobe kojima bi učenici prijavili da se dogodio slučaj nasilja u školi su nastavnici (36%) i roditelji (35%). Direktoru škole bi četvrtina učenika (25%) prijavilo slučaj nasilja, dok bi pedagogu-psihologu škole slučaj nasilja prijavilo mali broj učenika (4%), što nije iznenađujuće, imajući u vidu to da se pedagog-psiholog škole uključuje u rešavanje problema kada se neposrednim kontaktom na relaciji učenik-nastavnik problem ne može rešiti.

Ukoliko se dogodi situacija da su prisutni nekoj nasilnoj sceni u školi, većina učenika (52%) bi se obratila za pomoć odrasloj osobi, zaposlenoj u školi, što ukazuje na to da je veliki broj učenika edukovano u pogledu ispravnog načina postupanja ukoliko se zadese u konfliktnoj situaciji. U nešto manjem stepenu (40%) učenici bi pokušali da pomognu osobi koja je ugrožena. U ulozi pasivnog posmatrača nemile scene bi bio mali broj učenika (7%), dok je svega 1% učenika iznelo stav da bi se priklonilo osobi koja se nasilno ponaša (navijali bi ili bi se pridružili nasilniku).

Uzimajući u obzir odnose u porodici kao faktor koji utiče na razvoj i afirmaciju ličnosti deteta, prilikom nastanka problema u porodici, najveći broj učenika (61%) je navelo da se problemi u njihovoj porodici rešavaju mirnim putem, pričom o samom problemu, na osnovu čega možemo zaključiti da je uticaj porodice veliki u pogledu izgrađivanja ličnosti deteta i stvaranju predstave o pravim životnim vrednostima. Nešto manji broj učenika (38%) se izjasnilo da u njihovoj porodici problema nema, dok je preostali broj ispitanih učenika (1%) navelo da se problemi u njihovoj porodici rešavaju podizanjem tona i raspravom, što svakako može doprineti povećanju rizika ka sklonosti nasilju.

Kako je ranije navedeno, uticaj porodice je izuzetno veliki u ranoj životnoj dobi deteta prilikom razvoja i sazrevanja, te je stoga posredstvom pet indikatora ustanovljeno na koji način roditelji savetuju svoju decu ukoliko dođu u situaciju da prisustvuju nasilnoj sceni. Skoro tri četvrtine učenika (74%) izjasnilo se da su saveti roditelja, ukoliko primete nasilje, da odmah prijave nadležnima u školi i zatraže pomoć. Znatno manji broj učenika (15%) navelo je da su saveti roditelja da se nasilje reši rečima ili postupcima kojima će zaštititi sebe. Mali broj ispitanih učenika (6%) saopštilo je da im roditelji, ukoliko dođe do nasilne scene, savetuju da vrate istom merom nasilniku. U najmanjoj meri kod učenika (3%) su prisutni saveti roditelja koji svojoj deci kazuju da odmah pozovu njih ukoliko nastupi nasilništvo, kao i to da im roditelji ništa ne savetuju, iz razloga što o tome sa njima ne pričaju.

Sledi prikaz rezultata (tabela 3.) do kojih se došlo na osnovu izraženog sopstvenog mišljenja učenika o datim tvrdnjama. Učenicima je data mogućnost da zaokruživanjem jednog od pet ponuđenih stavova izraze stepen svog slaganja ili neslaganja sa datom tvrdnjom. Petostepena skala je konstruisana na sledeći način: 1- uopšte se ne slažem; 2- u manjoj meri se slažem; 3- slažem se; 4- u većoj meri se slažem i 5-u potpunosti se slažem.

 

Tabela 3. Prikaz rezultata izraženih u %, na osnovu dobijenih iskaza učenika o datim tvrdnjama

Tvrdnja	Iskaz
	1- uopšte se ne slažem	2- u manjoj meri se slažem	3- slažem se	4- u većoj meri se slažem	5- u potpunosti se slažem
Upoznat/a sam da u školi postoji tim za zaštitu učenika od nasilja	17%	15%	40%	1%	27%
Upoznat/a sam sa nivoima nasilja	5%	17%	28%	16%	34%
Osećam se sigurnim/om u školi	2%	13%	23%	15%	47%
Idem u školu slobodno i bez straha da ću biti uznemiravan/a	2%	6%	19%	17%	56%
Uspeh u školi utiče na nasilje	19%	20%	23%	16%	22%
Primetio/la sam da neko nosi nedozvoljene predmete u školu	54%	16%	8%	6%	16%
Pričam sa roditeljima o nasilju u školi	9%	8%	26%	16%	41%
Često sam kažnjavan/a od strane roditelja	53%	27%	13%	4%	3%
Obraćam se nastavniku kada imam problem	9%	10%	25%	19%	37%
Zadirkujem druge kada sam u grupi	82%	6%	2%	2%	8%
Nasilnicima se treba suprotstaviti ili im uzvraćati istom merom	48%	16%	12%	1%	23%

Na osnovu dobijenih rezultata, može se zaključiti da je veliki broj učenika upoznat sa postojanjem tima za zaštitu učenika od nasilja u školi, kao i sa postojanjem nivoa nasilja, što predstavlja uticaj prisutnosti edukacije učenika o fenomenu vršnjačkog nasilja. Velika većina ispitanih učenika se izjasnila da se oseća sigurnim u školi i da u školu ide slobodno i bez straha da će biti uznemiravano.

 Što se uticaja uspeha u školi na pojavu nasilja tiče, učenici su mišljenja da uspeh u školi nema preterani uticaj na pojavu nasilja, ali i ne isključuju mogućnost da je to jedan od mogućih faktora koji doprinose pojavi nasilja u školi. Najveći broj ispitanih učenika se izjasnilo da nije primetilo da neko nosi u školu nedozvoljene predmete.

Primetno je i to da većina učenika sa roditeljima priča o problemima i nasilju u školi, kao i to da je mali broj njih kažnjavan od strane roditelja. Veliki broj učenika ima poverenje u nastavnike, i obraća im se kada imaju određeni problem, na osnovu čega možemo zaključiti da su u velikoj meri razvijeni međusobni odnosi između učenika i nastavnika.

Iz priloženih rezultata se može videti i da velika većina učenika ne zadirkuje druge kada su u grupi, što ukazuje na to da nema efekta nadmoći učenika kada se nalaze u grupi. Što se načina suprotstavljanja nasilnicima tiče, većina učenika je mišljenja da se nasilnicima ne treba suprotstavljati ili im uzvrćati istom merom, već probleme treba rešavati na drugačiji način.

Analizom odgovora na tri postavljena pitanja u otvorenoj formi, u kojima je prilikom formulisanja odgovora data mogućnost učenicima da samostalno formulišu svoj odgovor, dolazi se do sledećih rezultata. Sumirajući odgovore na pitanje šta učenici smatraju pod nasiljem, dolazi se do zaključka da nasilje za njih predstavlja lošu pojavu, problem između dve osobe, vređanje, ogovaranje i maltretiranje drugih učenika. Većina učenika je, dajući odgovor na ovo pitanje, iznelo stav da postoje dve vrste nasilja-psihičko i fizičko nasilje. Treba naglasiti i to, da je primetna razlika u stavovima, u pogledu načina sprečavanja nasilja, učenika koji su iskusili nasilje u školi, u odnosu na one učenike koji to iskustvo nemaju.

Drugo postavljeno pitanje u otvorenoj formi se odnosilo na navođenje načina kojima bi, po mišljenju učenika trebalo smanjiti nasilje u školi. Većina njih je navela da je jedan od načina na koji treba smanjiti nasilje u školi više razgovora sa roditeljima i razrednim starešinama o problemima i konfliktnim situacijama koje se dešavaju u školi. Kao odgovor na ovo pitanje učenici su navodili i prijavljivanje nasilja direktoru škole i uvođenje strožijih kazni prema nasilnicima. Interesantni su i odgovori učenika koji kao jedan od načina da se smanji prisutnost nasilja u školi navode prisutnost školskog policajca.

Poslednje pitanje na koje su učenici samostalno davali odgovor, odnosi se na starosnu granicu do koje deca nisu krivično odgovorna. U tabeli 4. je dat prikaz odgovora na postavljeno pitanje.

 

Tabela 4. Prikaz odgovora učenika (izraženih u %) na pitanje do koje godine života deca nisu krivično odgovorna

 

Na osnovu prikazanih rezultata se može uvideti da je najveći broj učenika mišljenja da deca nisu krivično odgovorna do svoje osamnaeste godine života,[10] što nas dovodi do zaključka da najveći broj učenika nema svest, u kojoj životnoj dobi postaju krivično odgovorni, odnosno o svom položaju u krivičnopravnom smislu.

IV  DISKUSIJA

Kako bi se na što bolji način shvatio fenomen nasilja među decom, i uvidela prisutnost nasilja u osnovnoj školi „Bane Milenković“ Novo Selo, izvršićemo uporednu analizu sa istraživanjima obavljenim u Republici Srbiji, kao i istraživanjima koja su obavljena u svetu na temu vršnjačkog nasilja.

A. Analiza istraživanja vršnjačkog nasilja u Republici Srbiji

Istraživanje realizovano u okviru projekta „Moja škola – škola bez nasilja“ koje je sprovedeno u proleće 2006. godine nad 26.628 učenika od trećeg do osmog razreda u pedeset osnovnih škola širom Srbije, ukazuje na to da je 65,3% učenika, u periodu od tri meseca, doživelo neki oblik vršnjačkog nasilja, što je znatno veći broj u odnosu na rezultate dobijene u Novom Selu. Kako su ispitanici naveli, najčešći oblici vršnjačkog nasilja bili su vređanje (45,6%) i spletkarenje (32,6%).[11]

U istraživanju „Škola bez nasilja“ u Republici Srbiji, podaci do kojih se došlo jasno ukazuju da među decom koja su bila žrtve više od polovine (55%) nije zatražilo pomoć od strane nastavnika, dok je otprilike polovina (47%) onih koji su se obratili nastavnicima za pomoć.[12]

Najčešći oblici vršnjačkog nasilja kojima su učenici izloženi su vređanje i spletkarenje, a zatim udaranje i pretnje. Verbalno nasilje je u svim istraživanjima nasilja prikazano kao najučestaliji oblik školskog nasilja, na šta ukazuju i rezultati istraživanja koji su prikazani u ovom radu.

Analizom iskaza učenika o vlastitom ponašanju, u okviru istraživanja koje je rađeno tokom maja i juna 2005/2006. školske godine u šesnaest beogradskih škola, dolazi se do podataka da je 66,3% učenika ispoljilo neki vid nasilnog ponašanja u školi, dok 37,3% nije, iz čega možemo zaključiti da je to značajno veći broj od onog koji je prisutan u jednoj prigradskoj osnovnoj školi, poput škole u Novom Selu. Kao najučestaliji oblik nasilnog ponašanja pojavljuje se ismevanje i zadirkivanje drugih učenika (40,3%). Kod oko trećine učenika otkriveno je ispoljavanje fizičkih napada provociranih zadirkivanjem i ismevanjem (38,4%), učestvovanja u tuči (36,6%) i šamaranja i šutiranja drugih učenika (28,5%). Ostali oblici nasilja su zastupljeni u znatno manjem obimu. Skoro polovina ispitanika (46,5%) bila je predmet ismevanja i zadirkivanja drugih učenika. Nešto manji broj učenika je izjavio da je barem jednom bio šutiran ili ošamaren od svojih drugova iz škole (38,9%) ili da su vršnjaci pričali laži i nagovarali druge učenike da se ne druže s njima (33,7%). Rezultati sprovedene procene sugerišu da polovina ispitanih učenika (50,2%) odobrava  upotrebu fizičke sile u situacijama verbalne provokacije ili kada ih neko fizički napada. Suprotno tome, na osnovu rezutata dobijenih u Novom Selu, primetno je da većina učenika ne podržava nasilje, i konfliktne situacije rešava razgovorom, mirnim putem. Dodatno, u školskoj sredini je nedovoljno prisutan i razvijen protektivni faktor, pozitivna uverenja i jasni standardi ponašanja: 34,9% učenika izjavljuje da ne poznaje pravila ponašanja u školi, a 17,2% da ne poznaje posledice koje prate kršenje pravila ponašanja u školi,[13] za razliku od učenika OŠ „Bane Milenković“, gde većina njih iskazuje visok nivo edukovanosti o fenomenu vršnjačkog nasilja.

Rezultati istraživanja Kodžopeljić, Smederevac i Čolović, sprovedeno tokom 2010. godine, pokazuju da je u osnovnim školama u Srbiji vršnjačkom nasilju, tokom školovanja, bilo izloženo oko 43,5% učenika. Tomonjić i saradnici, u istraživanju sprovedenom 2009. godine, ističu da je 32,35% učenika izloženo nasilju, a 15,3% učenika se i sami nasilno ponašaju.[14]

Rezultati analize stanja vršnjačkog nasilja u Republici Srbiji ukazuju na to da je 65% učenika bar jednom, a 24% više puta bilo izloženo nekom obliku nasilog ponašanja. Najzastupljeniji oblici nasilnog ponašanja su: verbalno nasilje (vređanje, ismevanje), širenje laži i spletkarenje, pretnje i zastrašivanje. Čak 28% dece je na neki način uključeno u nasilnu interakciju među vršnjacima. Rezultati pokazuju da je nasilno ponašanje, prema izjavama učenika, prisutno u školama, da su mu podjednako skloni i stariji i mlađi učenici, dečaci i devojčice. Najzastupljeniji su oblici verbalnog nasilja – vređanje, davanje pogrdnih imena, zatim socijalno i psihološko nasilje – ismevanje, ogovaranje, širenje laži, dok je fizičko nasilje na trećem mestu po učestalosti. Dečaci i devojčice su podjednako skloni nasilnom ponašanju, s tim što dečaci više ispoljavaju fizičko, a devojčice socijalno nasilje,[15] što u velikoj meri odgovara rezultatima istraživanja zastupljenog u ovom radu.

Generalno posmatrano, može se reći da je vršnjačko nasilje kompleksan fenomen koji, očigledno, ima primarno fizički i primarno psihološki modalitet.

Na osnovu dobijenih rezultata nakon sprovedenog istraživanja, možemo zaključiti da je prisutnost nasilja u osnovnoj školi „Bane Milenković“ Novo Selo na relativno niskom nivou. Pored toga, primećuje se i da je svest o prevenciji i načinu rešavanja sukoba među decom na veoma visokom nivou prisutna kod učenika.

Imajući u vidu da je cilj svake škole svesti prisutnost vršnjačkog nasilja na što manju meru, pravci prevencije na osnovu kojih se željeni cilj može postići su: prisustvo školskog policajca; instaliranje i unapređivanje sistema video nadzora u prostorijama škole i školskom dvorištu; adekvatni edukativni sadržaji koji se prezentuju učenicima; držanje predavanja učenicima na temu vršnjačkog nasilja od strane uniformisanih pripadnika policije.

Većina dosadašnjih istraživanja na ovu temu su vršena u velikim gradovima, pa je iz tog razloga i primetna razlika u rezultatima istraživanja dobijenih u Novom Selu, imajući u vidu da je reč o prigradskoj sredini, a samim tim i drugačijem načinu života u odnosu na grad.

Rezultati dobijeni na osnovu istraživanja u jednoj manjoj, prigradskoj sredini kakva je Novo Selo, doprineće svestranom sagledavanju fenomena vršnjačkog nasilja, razvijanju novih, i unapređivanju postojećih mehanizama značajnih u prevenciji vršnjačkog nasilja u osnovnoj školi.

B. Kratak pregled istraživanja nasilja u svetu

Norveško ministarstvo naručilo je istraživanje (130. 000 učenika uzrasta 8 do 16 godina iz sedam stotina škola), kojim je rukovodio Den Olvejs, sa ciljem da se iznađu valjani i interventni programi. U istraživanju je utvrđeno da svaki sedmi učenik ima probleme sa nasilništvom.[16]

U Izraelu, u istraživanju na 30 hiljada učenika, utvrđeno je da je gotovo polovina učenika (48%) osnovne škole u poslednjih mesec dana bilo makar jednom udareno ili šutirano tokom poslednjih mesec dana, dve trećine (75%) je bilo ponižavano, a 80% je bilo verbalno zlostavljano od strane vršnjaka.[17]

U jednom istraživanju u SAD (16. 000 učenika od 6. do 10. razreda) pokazalo se da je 30% učenika uključeno u ponovljeno nasilje: 13% kao siledžije, 11% kao žrtve, a 6% i kao žrtve i siledžije. Prema podacima Američkog udruženja školskih psihologa, 22% učenika starijih razreda osnovne škole (od četvrtog do osmog) ima teškoće sa učenjem zbog nasilja vršnjaka. Oko tri miliona slučajeva nasilništva u školi prijavi se svake godine (samo „vrh ledenog brega“), a 160. 000 dece svaki dan izostaje iz škole zbog straha od nasilja.[18]

Krajem prošlog veka sprovode se obimna istraživanja nasilja u školi i istovremeno nastaju mnogobrojni programi za prevenciju i saniranje već raširenog nasilja. Prema jednom pregledu istraživanja ovog problema, izloženost nasilništvu je veoma velika u Australiji, Austriji, Finskoj, Nemačkoj, Norveškoj i SAD kreće se do 25%.[19]

Rezultati iz istraživanja školskog nasilja sprovedenog 2001/2002. godine u 35 zemalja i regiona na preko 120. 000 učenika uzrasta 11,13 i 15 godina pokazali su da je 34% ispitanih učenika bar jednom bilo izloženo nasilju. Procenat onih koji su bar jednom bili izloženi nasilju varira, zavisno od države, među 11-godišnjacima: 14%-63%, među 13-godišnjacima: 17%-69%, a među 15-godišnjacima: 12%-61%. Njih 11% je bilo izloženo nasilju bar dva-tri puta mesečno. Među nasilnicima u svim zemljama je bilo značajno više dečaka nego devojčica. I tuče su se pokazale kao relativno česte: 39% dece se bar jednom potuklo tokom prethodne godine, a njih 10% se potuklo triput ili češće.[20]

Po stepenu nasilja na vrhu su bili Estonija, Grenland, Letonija, Litvanija, Portugal i Ukrajina. Među zemljama sa najmanje školskog nasilja bile su Češka, Slovenija, Švedska i Hrvatska.[21]

V  ZAKLJUČAK

Problem vršnjačkog nasilja u školama egzistira već duži vremenski period u Republici Srbiji, ali i širom sveta, i privlači pažnju kako naučne, tako i stručne javnosti.

Prilagođavajući se promenama koje nastaju pod uticajem modernih sistema nastave i novih savremenih tehnologija, neophodno je da škola svoj rad uskladi sa potrebama učenika i sredine u kojoj deluje. Potrebno je da škola bude otvorena, fleksibilna i orijentisana na budućnost. Neophodno je da se na vreme uočavaju pozitivni i negativni uticaji među vršnjacima, s ciljem da se pozitivni uticaji stimulišu, a negativni uklone i spreče.

Postojeći podaci ukazuju na trend povećanja vršnjačkog nasilja među decom i mladima, koje poprima sve različitije forme i postaje sve surovije i brutalnije. Ono što je zabrinjavajuće je da deca koja vrše vršnjačko nasilje u svom ranom detinjstvu loše kriminalne navike prenose i u budućnost, antisocijalni duh odmalena vlada njima.

Ključni elementi ovog problema jesu: namera da se drugo lice povredi ili da mu se nanese određena bol, zatim načini ispoljavanja agresivnog ponašanja – fizička sila, psihičko uznemiravanje i zlostavljanje, kao i sam akt agresije usmeren ka drugim osobama.

Problem vršnjačkog nasilja bi trebalo posmatrati u širem kontekstu, kako bi se potencijalni programi za prevenciju nasilništva u školama usmerili na identifikaciju i predupređenje različitih ponašanja.

Neophodno je raditi na suzbijanju svakog oblika nasilja među učenicima u školi, a na prvom mestu obrazovno i vaspitno delovati na sprečavanju verbalnog nasilja, koje je najviše zastupljeno u školama, što je primetno i na osnovu rezultata sprovedenog istraživanja u osnovnoj školi „Bane Milenković“ Novo Selo.

Brojnost i raznovrsnost preventivnih i interventnih mera i aktivnosti koje je moguće primenjivati u školskoj praksi govori u prilog činjenici da pred školom i nastavnicima kao ključnim akterima vaspitno-obrazovnog delovanja stoje brojne mogućnosti kojima se može adekvatno preventivno i interventno uticati na učenike. Sasvim je izvesno da se u školi na više načina može uticati na smanjenje učestalosti vršnjačkog nasilja i podsticanje pozitivnih socijalnih interakcija među učenicima.

Najvažniji faktor u ublažavanju posledica vršnjačkog nasilja je rano prepoznavanje i intervencija.

Stvaranje veće sigurnosti u školama, zahteva i mnogo veće napore kolektivne zajednice u školama, ali i državnih institucija i vladinih zvaničnika nadležnih za ovu oblast. Potrebno je da svi akteri obrazovanja budu uključeni u rešavanje vršnjačkog nasilja u školama, jer nastavnici ne mogu sami da se nose sa tim.

Potrebno je podstaći učenike da pričaju o nasilju u školama, kako međusobno, tako i sa nastavnicima i sa školskim psihologom. Neophodno je da učenici budu saveznici sa svima onima koji se bore protiv nasilja u školama.

Nesumnjiva je uloga koju vršnjaci imaju u smanjenju nasilja. Oni su u prednosti u odnosu na odrasle koji imaju autoritet ili moraju da deluju u okviru propisane i prilično krute uloge. Veća je verovatnoća da će učenicima biti upečatljivije tačke gledišta vršnjaka, zbog toga što su njihove strategije u socijalnim situacijama pogodnije od onih koje imaju odrasli. Vršnjaci se doživljavaju kao manje direktivni nego odrasli.

Potrebno je nastojati da se primenom odgovarajućih preventivnih i interventnih mera dođe do promena na pojedinačnom i opštem planu. Potrebno je preduzeti odgovarajuće mere koje će se istovremeno primenjivati na individualnom nivou, nivou porodice, škole, lokalne zajednice i društva u celini. Jedino se tada mogu očekivati dugoročni pozitivni ishodi preventivnih i interventnih programa.

Još jednom je važno naglasiti da je za prevenciju nasilništva važno uključiti sve učenike, jer i oni koji nisu ni nasilnici niti žrtve, vrlo često se nađu u ulozi posmatrača ili očevidaca nekog nasilničkog dela. Posmatrače treba obučiti da ne budu pasivni već da pomognu žrtvi. Mogu se naći razni načini da se na nenasilan način spreči razvoj neke svađe u nasilje ili da se zaustavi već započeto zlostavljanje žrtve. Treba ukazati na potrebu da se i roditelji, pored samih učenika, uključe u programe prevencije nasilja.

Potrebno je da se rešavanje problema vršnjačkog nasilja postavi na najviši nivo, te da država i celokupno društvo posvete naročitu pažnju istom, tako da se vršnjačko nasilje razume u širem kontekstu poremećenih društvenih vrednosti i da svi kao zajednica budu spremni da se uhvate u koštac sa ovim sve rasprostranjenijim problemom savremenog društva.

Dobijeni rezultati mogu predstavljati značajnu osnovu za izradu preventivnih programa vršnjačkog nasilja u osnovnim školama čiji je cilj da se učenici, nastavnici i roditelji uključe u stvaranje i negovanje klime prihvatanja, tolerancije i nenasilja.

Treba naglasiti da je i pored postignutih pozitivnih rezultata, potrebno ulaganje dodatnih napora u oblasti edukacije javnosti kako da se suoče sa nasiljem nad decom, kao i povećanje svesti o prisutnosti nasilja u školama.

Samo pravovremenim delovanjem, edukacijom i socijalizacijom svih učenika u školi možemo zaustaviti nasilje i podstaći međusobnu toleranciju.

 

 

 

Predrag Crnoglavac*

BULLYING IN ELEMENTARY SCHOOL

Summary

In a society where we live, bullying is a topical issue in schools. The unfavorable social circumstances, political, social and economic crisis that are present in our country from the end of the last and the beginning of this century have led to an increase of children exposure to violence. Bullying produces concrete and long lasting consequences on the growth of each individual involved in that process.

Violence among school students is very common occurrence today and is a serious problem that needs to be given more attention. The problem of school violence becomes usually socially visible only when a dramatic case with tragic consequences occurs. Otherwise, it is not conspicuous because both bullies and victims are hiding it and eyewitnesses avoid reporting it. Bullying is a major social problem that requires an adequate response from whole society. The school, as an environment in which anorganized, systematic, purposeful manner seeks to act on the development of students personalities, plays a very important role in the process of recognition, prevention and intervention of bullying. Students have an important role in creating an environment that does not support violence, since they are often present more than teacher when it occurs and aware of its frequency. It is crucial for students to become aware of their role in situations of violence and to develop appropriate social skills that will enable them to respond appropriately.

In this paper the author deals with the presentation and anlysis of the results based on the conducted research. The research represented in this paper was conducted in order to determine the presence and structure of the phenomenon of peer violence among primary school students. The total sample consisted of 101 respondents of both sexes, students from fifth to eighth grade of primary school.

Keywords: bullying, elementary school, students behavior, police.