Vojin Čekrlić^*

Pregledni naučni članak

UDK: 341.9:347.64/.68.

doi: 10.46793/GP.1201.017C

UOBIČAJENO BORAVIŠTE KAO OSNOVNA TAČKA VEZIVANjA ZA ODREĐIVANjE MERODAVNOG PRAVA ZA NASLEĐIVANjE IZ ČL. 21, ST. 1 EU UREDBE O NASLEĐIVANjU

Rad primljen: 08. 12. 2020.

Rad ispravljen: 17. 12. 2020.

Rad prihvaćen za objavljivanje: 24. 12. 2020.

U predstojećem radu ćemo se baviti analizom osnovne tačke vezivanja za utvrđivanje merodavnog prava za nasleđivanje iz čl. 21, st. 1 Uredbe EU br. 650/2012 Evropskog Parlamenta i Veća o nadležnosti, merodavnom pravu, priznanju i izvršenju odluka i autentičnih isprava u materiji nasleđivanja i o Evropskom sertifikatu o nasleđivanju. Pre svega, analiziraćemo svrhu uvođenja poslednjeg uobičajenog boravišta ostavioca kroz njegovo poređenje sa relevantnim personalnim tačkama vezivanja za određivanje merodavnog prava za nasleđivanje, državljanstvom i domicilom. Zatim ćemo se kritički osvrnuti na odluku tvorca Uredbe da ne definiše uobičajeno boravište, već samo predvidi široke i fleksibilne kriterijume za njegovo utvrđivanje. Najzad, predmet posebne analize će biti pojedina pitanja primene recitala 23 i 24 Uredbe o nasleđivanju kojima su pomenuti kriterijumi uspostavljeni.

Ključne reči: Uredba o nasleđivanju, princip najbliže veze, merodavno pravo za nasleđivanje, uobičajeno boravište, recitali 23 i 24.

I  UVOD

Osnovni princip na kome se zasniva Uredba EU br. 650/2012 Evropskog Parlamenta i Veća o nadležnosti, merodavnom pravu, priznanju i izvršenju odluka i autentičnih isprava u materiji nasleđivanja i o Evropskom sertifikatu o nasleđivanju^[1] (u daljem tekstu Uredba o nasleđivanju ili samo Uredba) predstavlja princip jedinstvene zaostavštine, kako u pogledu nadležnosti, tako i u pogledu merodavnog prava za nasleđivanje, koji se u oba slučaja ostvaruje predviđanjem jedinstvenog kriterijuma za njihovo određivanje – uobičajenog boravišta ostavioca u momentu njegove smrti.^[2] Osnovno pravilo za određivanje merodavnog prava za nasleđivanje u odsustvu autonomije volje ostavioca jeste pravilo iz čl. 21, st. 1 Uredbe, gde, osim ako je drukčije predviđeno ovom Uredbom, pravo merodavno za nasleđivanje u celosti je pravo države u kojoj je umrli imao svoje uobičajeno boravište u trenutku smrti. Navedenoj tački vezivanja je tvorac Uredbe dao prednost u odnosu na državljanstvo i domicil zbog njene fleksibilnosti zbog koje je podobnija za autonomnu primenu, kao i primenu merodavnog prava države koja je u najbližoj vezi sa ostaviocem, imajući u vidu dinamiku kretanja lica na području EU,^[3] ali i politiku integracije EU i slobode kretanja lica, robe, usluga i kapitala, ustanovljenih osnivačkim aktima EU.^[4] Međutim, fleksibilnost uobičajenog boravišta može dovesti do nesigurnosti i arbitrernosti u određivanju merodavnog prava, pa se pre donošenja Uredbe o nasleđivanju u teoriji javio stav o potrebi pravnog definisanja ove tačke vezivanja u cilju efikasne primene odredbe čl. 21, st. 1. Takva definicija nije data ni u Uredbi, ni u praksi Evropskog suda pravde, već se upućuje na procenu svih okolnosti konkretnog slučaja kako bi se došlo do odgovarajućeg uobičajenog boravišta ostavioca. Posebno su tim povodom relevantni recitali 23 i 24 Uredbe kojima se postavljaju maksimalno široki kriterijumi za utvrđivanje uobičajenog boravišta koje je najbliže povezano sa ostaviocem u momentu njegove smrti.^[5]  Svrha ovog rada je upravo analiza opravdanosti uvođenja uobičajenog boravišta kao osnovne tačke vezivanja, zatim odsustva njegove pravne definicije i, najzad, analiza samih kriterijuma za njegovo utvrđivanje postavljenih u recitalima 23 i 24 Uredbe o nasleđivanju.

II  RAZLOZI UVOĐENjA UOBIČAJENOG BORAVITA

S obzirom na to da je princip jedinstvene zaostavštine zauzeo mesto jednog od fundamentalnih principa na kome se zasniva Uredba o nasleđivanju, potrebno je bilo odlučiti se za jedan od personalnih kriterijuma za određivanje merodavnog prava, koji je vezan samo za ostavioca – državljanstvo, domicil ili uobičajeno boravište.^[6] Navedene, personalne tačke vezivanja dolaze u obzir jer se odnose na ostavioca kao centralnu figuru u nasleđivanju, a i samo njihovim korišćenjem možemo dobiti jedno merodavno pravo koje će se primenjivati na celokupnu zaostavštinu.^[7] Osnovni cilj zakonodavca jeste da, prilikom donošenja Uredbe o nasleđivanju, odabirom prave tačke vezivanja odgovori zahtevima jednostavnosti i univerzalnosti primene, što će voditi predvidivosti i pravnoj sigurnosti, ali i da dođe do merodavnog prava koji će biti u najbližoj i stvarnoj vezi sa ostaviocem u trenutku njegove smrti, imajući u vidu sve veću mobilnost lica na području EU.^[8]

Neke države članice EU su pre donošenja Uredbe o nasleđivanju predviđale državljanstvo kao tačku vezivanja za određivanje merodavnog prava koje će regulisati nasleđivanje sa elementom inostranosti. Državljanstvo, kao bitan odnos na osnovu koga se određuje pripadnost jednog lica jednoj državi,^[9] i koji služi, pre svega, kao zaštita suverenosti jedne države čiji je državljanin pomenuto lice,^[10] ima nekoliko pozitivnih karakteristika prilikom određivanja merodavnog prava zbog čega nalazimo na njegovu čestu primenu. Naime, u doktrini se smatra da se postojanje snažne veze između pojedinca i države čiji je on državljanin odražava i na nasledno pravo koje će se primenjivati u slučaju smrti tog pojedinca. Stoga, merodavno nasledno pravo je po pravilu inspirisano društvenim i kulturološkim karakteristikama zemlje iz koje je njen državljanin potekao, i da će, po pravilu, odgovarati njegovim očekivanjima i ideji o fer i pravičnom nasleđivanju.^[11] Dalje, državljanstvo je jedan čvrst, stabilan kriterijum koji je u načelu lako utvrditi, pa time ne predstavlja problem sudu prilikom određivanja merodavnog prava, što doprinosi predvidivosti i pravnoj sigurnosti.^[12] Međutim, sama čvrstina i stabilnost državljanstva kao kriterijuma dovodi, s druge strane, do rigidnosti i često nemogućnosti da odrazi stvarnu vezu ostavioca sa državom, u eri sve učestalijeg i dinamičnijeg kretanja lica, dobara, usluga i kapitala, pa često ova tačka vezivanja neće predstavljati odraz principa najbliže veze između ostavioca i države merodavnog prava.^[13] Pored toga, upotreba državljanstva kao tačke vezivanja ne odgovara politici integracije EU, zabrani diskriminacije po osnovu nacionalnosti i osnovnim slobodama predviđenim osnovnim osnivačkim aktima EU. Tako, u Povelji o osnovnim pravima EU, članom 45 je predviđeno pravo svakog građanina Evropske Unije da se slobodno kreće i nastani na teritoriji bilo koje države članice,^[14] što je predviđeno i članom 21 Ugovora o funkcionisanju Evropske Unije,^[15] a članom 3, st. 2 Ugovora o Evropskoj Uniji je takođe građanima EU predviđeno polje slobode, sigurnosti i pravde bez uspostavljanja unutrašnjih granica.^[16] Ispunjenju navedenih ciljeva svakako ne doprinosi predviđanje kriterijuma za određivanje merodavnog prava koji je izrazito nacionalno obojen i promoviše suverenost država u regulisanju statusnih i porodičnih pitanja svojih državljana. Takođe, činjenica da svaka država zadržava za sebe pravo da utvrđuje da li je određeno lice njen državljanin,^[17] onemogućuje korišćenje jedinstvenog kriterijuma i autonomnu kvalifikaciju na nivou EU.

Zbog navedenih nedostataka državljanstva kao tačke vezivanja rešenje valja potražiti u tzv. „principu rezidencije“^[18], odnosno upotrebi domicila ili uobičajenog boravišta kao tačke vezivanja. Domicil, za razliku od državljanstva, predstavlja fleksibilniji kriterijum za određivanje merodavnog prava, i odražava stvarniju vezu pojedinca sa državom, što u načelu ide u prilog ostvarenju principa najbliže veze. Međutim, domicil ima svoje nedostatke koji ga čine nepodobnim za harmonizovanu primenu na području EU. Pre svega, radi se o pravnom institutu koji je u različitim državama različito definisan, naročito u zemljama anglosaksonskog i evropskokontinentalnog pravnog sistema, pa se ne može očekivati da se koristi jedan jedinstveni autonomni kriterijum za određivanje merodavnog prava za nasleđivanje.^[19] Teškoće mogu nastati i zbog toga što nacionalna prava različito rešavaju pitanje načina prestanka domicila, kao i pitanje da li jedno lice istovremeno može imati više domicila ili da li može postojati lice koje nigde nema domicil.^[20] Najzad, samo insistiranje na subjektivnom elementu i nameri ka stalnom življenju na jednom mestu teško može imati efikasnu primenu u oblasti određivanja merodavnog prava za nasleđivanje, jer je veoma teško odrediti pravu nameru ostavioca posle njegove smrti.^[21]

Usled navedenih problema koje karakterišu primenu prebivališta, zbog kojih ono nije u stanju da nadvlada prepreke koje se javljaju primenom državljanstva, u poslednje vreme vlada tendencija okretanja uobičajenom (redovnom) boravištu kao tački vezivanja koja se zasniva na elementima faktičke prirode.^[22] Uobičajeno boravište ostavioca kao tačka vezivanja za određivanje merodavnog prava za nasleđivanje je predviđena po ugledu na brojne međunarodne instrumente, kao što su, na primer različite haške konvencije^[23], a naročito za naše istraživanje relevantna Haška konvencija o merodavnom pravu za nasleđivanje imovine umrlih lica.^[24] Takođe, evropskom zakonodavcu korišćenje kriterijuma uobičajenog boravišta za određivanje nadležnosti i merodavnog prava nije strano, što možemo primetiti u uredbama EU kao što su Brisel I bis uredba,^[25] Brisel II bis uredba,^[26] Uredba o izdržavanju,^[27] Rim I uredba o merodavnom pravu za ugovorne odnose,^[28]  kao i Rim II uredba o merodavnom pravu za vanugovorne odnose.^[29] S obzirom na svoju izrazitu fleksibilnost i prilagodljivost, uglavnom zbog nepostojanja jasne definicije, samo uobičajeno boravište je u stanju da isprati dinamiku kretanja i mobilnost lica na području EU, odgovori okolnostima konkretnog slučaja i najadekvatnije odrazi stvarnu i najbližu vezu između pojedinca i države.^[30] Sasvim je prirodno da, u okolnostima velike mobilnosti, utemeljene na pravima iz ranije pomenutih osnivačkih akata, lice putuje kroz Evropu i nastani se u državi koja nije država njegovog porekla. Sledstveno, to lice će sticati imovinu u toj zemlji, možda i zasnivati porodicu, svoje buduće naslednike. U slučaju da se radi o supružnicima različitih državljanstava, zajedničko uobičajeno boravište može da reši potencijalne probleme različitih merodavnih prava.^[31] Ako bi u ovoj situaciji državljanstvo bilo tačka vezivanja, raspodela zaostavštine bi mogla biti različita, zavisno od toga ko od bračnih partnera pre umre.^[32] Mesto novog nastanjenja postaje centar ekonomskih, socijalnih i porodičnih interesa budućeg ostavioca, te je faktička veza najbliža sa državom uobičajenog boravišta. Dalje, za raspravljanje zaostavštine najpravičnije i najcelishodnije je zasnovati nadležnost suda države uobičajenog boravišta ostavioca, kao centra njegovih interesa^[33] što je i predviđeno članom 4 Uredbe o nasleđivanju.^[34] Iz ove činjenice rađa se još jedna prednost uvođenja uobičajenog boravišta kao tačke vezivanja za određivanje merodavnog prava za nasleđivanje, koja se manifestuje u usklađivanju sa kriterijumom za određivanje nadležnosti (Gleichlauf princip). Tada je sud države članice, primenjujući sopstveno pravo kao merodavno, u mogućnosti da obezbedi brže, jeftinije, efikasnije i pravičnije raspravljanje zaostavštine (proper administration of justice).^[35]

Osnovna kritika uobičajenog boravišta se sastoji u njegovoj neodređenosti koja proističe iz njegove fleksibilnosti, što može dovesti do arbitrernosti u primeni i, sledstveno, do pravne nesigurnosti,^[36] potencijalno do izigravanja zakona (fraus legis).^[37] Međutim, uprkos navedenim nedostacima uobičajenog boravišta, većinski stav doktrine, koji i mi podržavamo, jeste da ovom kriterijumu treba dati primat u odnosu na državljanstvo i domicil. Naime, njegove prednosti u odnosu na njih, kao što su ostvarenje politike integracije EU, sloboda uspostavljenih njenim osnovačkim aktima i Uredbom o nasleđivanju,^[38] kao i ostvarenja principa najbliže veze,^[39] čini se, nadilaze njegove nedostatke. S druge strane, pravna nesigurnost se može u načelu minimizovati formiranjem jedinstvene sudske prakse Evropskog suda pravde ovim povodom, jer zakonodavac nije unapred definisao uobičajeno boravište. Detaljnije o determinisanju ove tačke vezivanja pozabavićemo se u redovima koji slede.

III  UTVRĐIVANjE UOBIČAJENOG BORAVIŠTA

A. Potreba za definisanjem uobičajenog boravišta

Glavni nedostatak uobičajenog boravišta kao tačke vezivanja je, kao što smo zaključili, nestabilnost i nepredvidivost u primeni koji proističu iz njegove prevelike fleksibilnosti. Kao prednost uobičajenog boravišta, koja bi mogla da minimizuje ove nedostatke, ističe se mogućnost njegovog autonomnog definisanja, kako bi njegova primena mogla biti harmonizovana na području EU. Zato se u delu teorije^[40] pre donošenja Uredbe o nasleđivanju promovisalo definisanje uobičajenog boravišta, upravo ističući napred navedene nedostatke  kao posledice nepostojanja autonomne definicije na nivou EU. Čak je i u zakonima o međunarodnom privatnom pravu nekih država članica definisano uobičajeno boravište. Tako, u belgijskom Zakonu o međunarodnom privatnom pravu uobičajeno boravište se definiše kao mesto u kome je fizičko lice uspostavilo svoje trajno mesto stanovanja, nezavisno od registracije i dozvole za boravak od strane nadležnih organa. Prilikom utvrđivanja uobičajenog boravišta će se uzimati u obzir okolnosti vezane za njegov lični ili profesionalni život koje ukazuju na održive i snažne veze sa određenim mestom ili ukazuju na volju da se takve veze stvore.^[41] Dalje, švajcarski Zakon o međunarodnom privatnom pravu propisuje da fizičko lice ima uobičajeno boravište u državi u kojoj boravi duži vremenski period, čak i ako je taj vremenski period ograničen od početka.^[42] Deo teorije nastoji da definiše uobičajeno boravište kao poslednje voljno stečeno mesto sedišta ličnog, društvenog i ekonomskog života fizičkog lica, i da je nužan uslov za njegovo utvrđivanje trajna veza sa dotičnim mestom ili postojanje namere da se takva veza ostvari.^[43] Osim iz šturije definicije iz švajcarskog ZMPP –a, iz ostalih definicija možemo uočiti šablon koji se sastoji iz sledećih elemenata: faktičko nastanjenje u jednoj državi, trajnost veze sa njom i namera za trajnim boravkom.^[44] Predmet kritike ovakvih definicija u teoriji se ogleda u postojanju potrebe za subjektivnim elementom u definiciji, što uobičajeno boravište u velikoj meri približava domicilu.^[45]

Međutim, osim kritike sadržine postojećih definicija uobičajenog boravišta veoma je relevantna i sve više prisutna i kritika potrebe za postojanjem takve definicije. Naime, ukoliko dalje analiziramo prirodu i potrebu za fleksibilnošću ovog kriterijuma, postavlja se pitanje korisnosti i opravdanosti njegovog definisanja, osnosno koliko ono doprinosi pravnoj sigurnosti nauštrb fleksibilnosti.^[46] Haške konvencije, u kojima je i promovisana šira upotreba uobičajenog boravišta kao tačke vezivanja, nisu sadržale njegovu definiciju, već je ostavljeno sudskoj praksi da ga definiše u svakoj odluci posebno, u skladu sa okolnostima konkretnog slučaja.^[47] Tako, prema jednoj odluci, uobičajeno boravište nije i ne treba da bude definisano nekim zakonodavnim aktom ili konvencijom, već je to činjenično pitanje koje se mora razmatrati i utvrditi u skladu sa okolnostima svakog pojedinačnog slučaja.^[48] Razlog takvog stava ležao je u potrebi da se, odustajanjem od definisanja uobičajenog boravišta, sačuvaju njegove prednosti koje leže u fleksibilnosti i mogućnosti da se prilagode svakom slučaju pojedinačno, kako bi se došlo do adekvatnijeg rešenja u skladu sa principom najbliže veze. Dakle, pragmatični kriterijum fleksibilnosti je zauzeo dominantnu ulogu prilikom upotrebe uobičajenog boravišta.^[49]

Stav koji je zastupljen u haškim konvencijama preuzeo je i evropski zakonodavac prilikom donošenja uredbi EU, pa i Uredbe o nasleđivanju. Ovakvo postupanje tvorca Uredbe se zasniva na dugogodišnjoj saradnji EU sa Haškom konferencijom za međunarodno privatno pravo i, sledstveno, usklađivanju pravila svojih uredbi sa haškim konvencijama. Kako se uobičajeno boravište naziva i „detetom Haške konferencije“, smatralo se da odluka o izostavljanju definicije ove tačke vezivanja treba da se poštuje i u EU. U suprotnom bi došlo do neželjenog diskontinuiteta sa haškim konvencijama.^[50] Pored ovog razloga, više zasnovanog na saradnji i tradiciji, postoji i razlog suštinske i logičke prirode koji ide u prilog odsustva definicije ovog kriterijuma za određivanje merodavnog prava. Naime, kao što smo uspeli da zaključimo u prethodnim redovima, uobičajeno boravište jeste jedan faktički, a ne pravni koncept. Kako je satkano samo od činjenica, koje su jako dinamične i promenjive u prostoru i vremenu, opravdano se može postaviti pitanje da li se ono može „ukrotiti“ pravnim definisanjem, tj.da li se na taj način može uopšte doći do pravne sigurnosti i predvidivosti koja nedostaje njegovom primenom u skladu sa okolnostima pojedinačnog slučaja. Čini nam se da bi i sami pojmovi koji bi predstavljali sastavni deo te definicije, kao kod napred navedenih definicija, bili široki i nedovoljno jasni, što bi svakako zahtevalo njihovo tumačenje u svakom konkretnom slučaju. Dakle, problemi definisanja i tumačenja uobičajenog boravišta ovde ne bi nestali, već bi samo promenili nivo, spuštajući se na polje tumačenja sastavnih elemenata takve definicije.^[51] Stoga se čini da je bilo kakav pokušaj definisanja ili prethodnog određenja uobičajenog boravišta kontradiktoran njegovoj fleksibilnoj i nestalnoj prirodi, čija je sadržina konstantno podložna promeni. Ostaje rešenje prema kome bi se prepustilo Evropskom sudu pravde da formuliše autonomnu definiciju ove tačke vezivanja, imajući u vidu kontekst propisanog pravila i ciljeve Uredbe o nasleđivanju,^[52] ali to bi bilo u suprotnosti sa nekim odlukama ovog suda,^[53] prema kojima uobičajeno boravište ne treba unapred definisati, već pristupati njegovom utvrđivanju u svakom postupku posebno, rukovodeći se okolnostima konkretnog slučaja.^[54]

B. Kriterijumi za utvrđivanje uobičajenog boravišta ostavioca

U postupku analize kriterijuma za utvrđivanje uobičajenog boravišta prvo ćemo se osvrnuti na praksu Evropskog suda pravde koja bi mogla biti od pomoći ostvarenju ovog zadatka. Zatim ćemo posebnu pažnju posvetiti relevantnim recitalima Uredbe o nasleđivanju koji pružaju smernice sudu države članice prilikom utvrđivanja ove tačke vezivanja i primene pravila iz čl. 21, st. 1.

1. Praksa Evropskog suda pravde

Evropski sud pravde do skoro nije zauzeo stav i dao bilo kakve smernice nacionalnim sudovima prilikom tumačenja uobičajenog boravišta ostavioca za potrebe primene Uredbe o nasleđivanju, tako da se  u teoriji odgovor tražio i u odlukama ovog suda povodom primene drugih uredbi. Tim povodom je potrebno imati u vidu stav izražen u sudskoj praksi Suda pravde, da pojmovi odredaba prava Zajednice treba da budu nezavisno i uniformno tumačeni od strane Zajednice, uzimajući u obzir kontekst same odredbe i cilj Uredbe čiji je ona deo,^[55] što se može zaključiti i iz recitala Uredbe o nasleđivanju.^[56] Na osnovu rečenog možemo zaključiti da se utvrđivanje ove tačke vezivanja mora upodobiti ciljevima i prirodi instituta nasleđivanja prema Uredbi o nasleđivanju, pa se stavovi Evropskog suda pravde u pogledu uobičajenog boravišta prilikom primene ostalih uredbi, naročito Rim I i Rim II, ne mogu analogno primenjivati na naš problem.^[57] Uredbe vezane za porodično pravo i nasleđivanje zahtevaju postojanje kontinuirane i stabilnije, trajnije veze relevantnog lica (ostavioca u našem slučaju) i države merodavnog prava, sa posebnim akcentom na društvenu i porodičnu integraciju u dotičnoj državi.^[58] Zato je za utvrđivanje uobičajenog boravišta ostavioca najrelavantnija bila sudska praksa vezana za uobičajeno boravište u primeni neke uredbe iz porodičnog prava, kao na primer Brisel II bis Uredbe. Tim povodom je od izvesnog značaja odluka Evropskog suda pravde C-523/07 A  kojom je tumačeno uobičajeno boravište deteta za potrebe primene pomenute uredbe, gde stoji da će se, prilikom utvrđivanja stepena integracije deteta u društveno i porodično okruženje, voditi računa o trajanju, redovnosti boravka, razlozima dolaska i ostanka na tom mestu, državljanstvu deteta, mestu školovanja, poznavanju jezika, porodičnim i društvenim odnosima deteta u dotičnoj državi članici.^[59] Premda se iz iste odluke,^[60] a i iz recitala 23 Uredbe o nasleđivanju, može zaključiti da ove kriterijume ne treba preslikati na uobičajeno boravište ostavioca, oni svakako mogu da posluže kao inspiracija Sudu pravde, kao što su i tvorcu Uredbe o nasleđivanju prilikom formulisanja recitala posvećenim ovom problemu.^[61]

Najzad, posebno je važno istaći i da je 2020.godine Sud pravde konačno zauzeo izvesne stavove u vezi primene Uredbe o nasleđivanju koji se tiču uobičajenog boravišta ostavioca. Tim povodom su relevantni mišljenje Nezavisnog Advokata M. Kampos Sančez-Bordona (Advocate General M. Campos Sánchez-Bordona)^[62] i presuda Suda pravde u slučaju Case C‑80/19 E.E.^[63] Ono što je prevashodno utvrđeno u navedenom slučaju jeste da za potrebe primene Uredbe može postojati samo jedno uobičajeno boravište ostavioca, a što se može zaključiti iz recitala 23 i 24 i iscrpnih smernica za njegovo utvrđivanje, čak i kada se radi o složenim situacijama u kojima više država dolazi u obzir.^[64] Takođe, ciljevi predvidivosti, pravne sigurnosti i ideja da nadležni sud raspravlja zaostavštinu u celini, kako bi se izbegla njena fragmentacija^[65], kao i ciljevi obezbeđivanja nadležnom sudu da u najvećem broju slučajeva primenjuje sopstveno pravo kao merodavno^[66], protive se konceptu postojanja više od jednog uobičajenog boravišta ostavioca.^[67] Dalje, prilikom ocene svih okolnosti slučaja sud mora da utvrdi uobičajeno boravište čak i u najsloženijim slučajevima, kada je ostavilac povezan sa više država, što znači da ne može primenjivati klauzulu odstupanja kao supsidijarnu tačku vezivanja umesto osnovnog pravila iz čl. 21, st. 1 Uredbe.^[68] Kriterijumima za utvrđivanje uobičajenog boravišta Sud pravde se u ovom slučaju bavio samo pozivajući se na relevantne recitale Uredbe, pa ćemo o njima morati detaljnije govoriti u narednim redovima.

2. Relevantni recitali Uredbe o nasleđivanju

a) Recital 23

Za razliku od ostalih uredbi i konvencija koje, predviđajući uobičajeno boravište kao tačku vezivanja, ne predviđaju i uputstva za njegovo utvrđivanje, Uredba o nasleđivanju se u svojim recitalima osvrće na ovaj problem.^[69] Tako, u recitalu 23 Uredbe je predviđeno da bi, radi utvrđivanja uobičajenog boravišta, nadležno telo za nasleđivanje trebalo da izvrši ukupnu procenu životnih okolnosti umrlog tokom poslednjih godina njegovog života i u trenutku smrti, uzimajući u obzir sve relevantne činjenice, posebno trajanje i stalnost prisutnosti umrlog u dotičnoj državi, kao i uslove i razloge za tu prisutnost. Tako utvrđeno uobičajeno boravište trebalo bi da ima blisku i stabilnu vezu s dotičnom državom, uzimajući u obzir konkretne ciljeve ove Uredbe.^[70] Možemo primetiti da su navedeni kriterijumi značajno inspirisani kriterijumima Evropskog suda pravde u odluci C-523/07 A. Dalje, uputstvo sudu da u svakom postupku uzima u obzir sve okolnosti vezane za ostavioca odražava stav zakonodavca da pravnoj definiciji uobičajenog boravišta nema mesta, što je u skladu sa brojnijim mišljenjem u teoriji.^[71] Ovako fleksibilno postavljena uputstva za utvrđivanje odgovarajućeg stepena integracije ostavioca u određenoj državi nas upućuju na zaključak da pomenuta integracija neće zavisiti od postojanja dozvole za boravak ostavioca izdate od policije ili drugog nadležnog organa dotične države.^[72] Najzad, kriterijumi za određivanje uobičajenog boravišta ostavioca su recitalima 23 i 24 toliko široko i sveobuhvatno određeni i, stoga, podobni da dovedu do najbliže povezanog merodavnog prava, da se opravdano može postaviti pitanje svrhe uvođenja klauzule odstupanja u čl. 21, st. 2 Uredbe, koja je ovakvim poimanjem navedenih recitala praktično već supsumirana kriterijumima za utvrđivanje uobičajenog boravišta.^[73]

Osnovni kriterijum predstavlja postojanje bliske i stabilne veze ostavioca sa određenom državom, zasnovanoj posebno na trajanju i stalnosti prisustva ostavioca u toj državi. Kao što možemo primetiti, postojanje bliske veze nije precizno određeno postojanjem određenog minimalnog roka trajanja prisustva ostavioca u toj državi, već to zavisi od okolnosti konkretnog slučaja. Ovo rešenje se razlikuje od rešenja predviđenog u Haškoj konvenciji o merodavnom pravu za nasleđivanje imovine umrlih lica, gde je predviđeno da merodavno pravo može biti pravo države uobičajenog boravišta ostavioca ako je on u toj državi neprekidno boravio najmanje pet godina pre smrti.^[74] Minimalni rok predviđen u Haškoj konvenciji, osim što se teško utvrđuje, ne odražava uvek suštinski najbližu vezu ostavioca i određene države. Tako, ukoliko određeno lice napusti domovinu u kojoj mu se nalazi porodica i ode u stranu državu samo da radi, i zadrži se tamo pet godina i umre, ne bi bilo dovoljno suštinski bliske veze potrebne za ustanovljavanje uobičajenog boravišta,^[75] jer se primat daje vezi sa mestom gde se nalazi porodica (o čemu govori i recital 24 Uredbe o nasleđivanju). S druge strane, ostavilac može da se u novu sredinu integriše i u kraćem vremenskom periodu od 5 godina, ali da se ipak prethodno mesto boravka smatra uobičajenim boravištem jer nije ispunjen formalni uslov koji se odnosi na minimalni vremenski period boravka u novoj državi. Predviđeno rešenje nije u skladu sa shvatanjem da veza lica i države u oblasti nasleđivanja mora biti snažnija nego u drugim pravnim oblastima (na primer, ugovornim i vanugovornim),^[76] te stoga i višestruka, gde je sama činjenica boravka određene dužine nedovoljna. Zbog svega navedenog smatramo ispravnom odluku zakonodavca da ne definiše, niti navede minimalni rok boravka za utvrđivanje uobičajenog boravišta,^[77] jer se samo pomoću fleksibilnih kriterijuma može utvrditi merodavno pravo na osnovu ove tačke vezivanja, koje je najbliže povezano sa ostaviocem. S druge strane, ne nipodaštavamo ulogu vremenskog trajanja boravka ostavioca u jednoj državi, jer je logično da će lice bolje integrisati u jednu sredinu ako u njoj duže boravi. To znači da su dužina boravka u državi i socijalna integracija u njoj svakako u uskoj korelaciji.^[78]

Zakonodavac nije u recitalima Uredbe izričito pominjao nameru za trajnim nastanjenjem kao pokazatelj za utvrđivanje uobičajenog boravišta. Međutim, činjenica da namera ostavioca nije eksplicitno predviđena kao kriterijum ne znači da se ona neće uzimati u obzir u okviru ukupne procene životnih okolnosti ostavioca tokom poslednjih godina njegovog života i u trenutku smrti,^[79] naročito procene uslova i razloga boravka na određenom mestu,^[80] naravno, ukoliko se volja ostavioca može utvrditi. Takođe, i iz recitala 24, gde se daje primat državi porekla i državi u kojoj mu je porodica naspram države u kojoj radi, može se govoriti o pretpostavljenoj nameri ostavioca da mu boravište bude tamo gde mu je porodica.^[81] Dalje, o nameri ostavioca kao jednom od uslova za zasnivanje uobičajenog boravišta govori i recital 25, gde se klauzula odstupanja može primeniti onda kada se, na primer, ostavilac nedavno doselio u državu novog uobičajenog boravišta, a sve okolnosti upućuju da sa drugom državom postoji najbliža veza. Ovde se implicitno navodi da je za zasnivanje uobičajenog boravišta moguće kompenzovati kraće trajanje boravka namerom za stalnim nastanjenjem.^[82] Nakon što smo ustanovili da je subjektivni element relevantan za utvrđivanje uobičajenog boravišta, potrebno je dati odgovor na pitanje mogućih zloupotreba fleksibilnosti ove tačke vezivanja i izigravanja zakona, na koje su i upozoravali kritičari fleksibilnog i nedefinisanog uobičajenog boravišta.^[83] Kako bi došlo do izigravanja zakona, potrebno je da postoji stvarna promena činjenica na kojima se zasniva tačka vezivanja, kao i namera lica da promenom navedenih činjenica izbegne primenu prava koje bi bilo merodavno da te promene nema.^[84] U našem slučaju do toga će doći onda kada se budući ostavilac preseli u drugu državu, ostvari uslove predviđene Uredbom za zasnivanje uobičajenog boravišta, a vođen željom da izdejstvuje primenu merodavnog prava koje će odgovarati njegovoj volji, najčešće kako bi izigrao prava nužnih naslednika. Međutim, veoma je upitna opravdanost primene instituta izigravanja zakona u kontekstu Uredbe o nasleđivanju. Pre svega, primena instituta fraus legis postaje sve više prevaziđena u savremenom međunarodnom privatnom pravu, pa savremeni zakoni, kao i EU uredbe, ne predviđaju više ovaj institut kao poseban. Ovo stoga što, osim što je veoma teško utvrditi nameru izigravanja zakona, smatra se da ukoliko su stranke, odnosno ostavilac u našem slučaju, promenile činjenice u toj meri da činjenično stanje nakon toga ima znatno bližu vezu sa novom državom, onda i treba primeniti njeno pravo, jer je to pravično u kolizionopravnom smislu, bez obzira na nameru relevantnog lica. Uostalom, ukoliko dođe do promene činjenica u meri koja nije dovoljna da ostvari bližu vezu sa novom državom, domaći sud može da neutrališe takav manevar primenom principa najbliže veze u korektivnom smislu, preko klauzule odstupanja.^[85] Na području EU u prilog primeni instituta fraus legis ne ide i politika integracije EU i sloboda kretanja lica kao jedan od osnovnih principa ustanovljen njenim osnivačkim aktima. Primeni instituta fraus legis se protive brojni komentatori Uredbe o nasleđivanju, tvrdeći da situacije u kojima ostavilac menja tačku vezivanja kako bi izbegao primenu pravila o nužnom delu države sa kojom je on bio najbliže povezan mogu spadati pod eventualnu primenu instituta javnog poretka iz čl.35, pod uslovima predviđenim u tom članu.^[86] Uredba o nasleđivanju ne sadrži odredbu posvećenu ustanovi izigravanja zakona. Međutim, u recitalu 26 Uredbe je predviđeno da ništa u njoj ne bi trebalo da spreči sud u primeni mehanizama za suzbijanje izigravanja zakona kao što je fraus legis u kontekstu međunarodnog privatnog prava.^[87] To znači da, premda ne predviđa ustanovu izigravanja zakona eksplicitno, tvorac Uredbe nije ostao nem na ciljeve na kojima se ova ustanova zasniva i dozvoljava (ne obavezuje) sudu da se koristi mehanizmima sprečavanja izigravanja zakona, uprkos napred navedenim argumentima. Glavni takav mehanizam bi bila svakako klauzula odstupanja iz čl. 21, st. 2 Uredbe, ali, kao što smo već primetili, mogućnost njene primene je veoma upitna, imajući u vidu maksimalno široke kriterijume za primenu osnovnog pravila iz čl. 21, st. 1 Uredbe.

b) Recital 24

U recitalu 24, koji načelno predstavlja konkretizaciju opštijeg recitala 23, zakonodavac je imao u vidu mogućnost nastanka kompleksnijih situacija u kojima neće biti jednostavno utvrditi uobičajeno boravište ostavioca u momentu smrti. Tako, predviđa se slučaj u kome je ostavilac zbog svojih profesionalnih ili ekonomskih razloga otišao da živi u inostranstvu kako bi tamo radio, ponekad duže vreme, ali je zadržao blisku i stabilnu vezu sa državom porekla. Tada bi se, u zavisnosti od okolnosti slučaja, moglo i dalje smatrati da je ostavilac imao uobičajeno boravište u državi porekla u kojoj je bilo središte interesa njegove porodice i njegov društveni život.^[88] Ovde je jasno izražen stav teorije da prilikom utvrđivanja uobičajenog boravišta ostavioca u naslednopravnim stvarima kriterijum mesta gde se nalazi porodica ima primat nad kriterijumom mesta gde je ostavilac obavljao rad.^[89] Čak i u sudskoj praksi Evropskog suda pravde koja se tiče merodavnog prava za rešavanje ugovornih odnosa ukazuje se na značaj zemlje porekla ostavioca, u kojoj se nalazi njegova porodica i društvo.^[90]

Pored toga, u istom recitalu su predviđeni i slučajevi u kojima je ostavilac živeo u nekoliko država naizmenično, ili ako je putovao iz jedne države u drugu, a da se nije stalno nastanio ni u jednoj od njih. Ako je ostavilac bio državljanin jedne od tih država ili ako je imao svu svoju glavnu imovinu u jednoj od tih država, državljanstvo ili mesto nalaženja te imovine bi mogli biti relevantni činioci u proceni svih okolnosti slučaja.^[91] Kao što možemo primetiti, državljanstvo kao kriterijum za određivanje merodavnog prava nije sasvim izgubilo svoju ulogu. Jer, sama ideja zajedništva koju propagira Evropska Unija nije još uvek napredovala u toj meri da se njen građanin oseća kao građanin Evrope pre nego državljanin određene države. I dalje postoji snažan odnos između lica i države njegovog porekla, čija tradicija i običaji, sistem vrednosti ostaju sa njim i kada pređe njene granice, što čini da njihova veza prevazilazi prostornu.^[92] Stoga, kada jedno lice boravi u više država istovremeno, razumnom se čini ideja da se nedostatak dovoljne prostorne i, sledstveno, socijalne veze podupre kulturološkom, preko državljanstva.^[93] Naravno, i u takvim situacijama treba voditi računa o granicama korišćenja kriterijuma državljanstva i ne pridavati mu isuviše veliki značaj, jer, uprkos svemu rečenom, ipak je taj kriterijum za određivanje merodavnog prava danas već prevaziđen, imajući u vidu ciljeve integracije u okviru EU i ostale razloge koji su podrobnije analizirani ranije u radu. Državljanstvo i imovina ostavioca imaju marginalnu ulogu i treba da se koriste samo onda kada se na osnovu drugih kriterijuma ne može utvrditi uobičajeno boravište.^[94]

IV  ZAKLjUČAK

Opredelivši se za uobičajeno boravište kao glavnu tačku vezivanja za određivanje merodavnog prava za nasleđivanje sa elementom inostranosti evropski zakonodavac je nastojao da ispuni ciljeve principa najbliže veze kao jednog od osnovnih principa međunarodnog privatnog prava, a koji se u eri sve brže cirkulacije lica, dobara, usluga i kapitala može postići samo ovako fleksibilnim kriterijumom koji će odgovarati okolnostima svakog konkretnog slučaja. To automatski uobičajeno boravište čini superiornijim u odnosu na državljanstvo i prebivalište kao rigidnije tačke vezivanja.  Ovako fleksibilnoj prirodi uobičajenog boravišta se protivi njegovo definisanje, pa podržavamo stav tvorca Uredbe o nasleđivanju o izostavljanju definicije, što svoju potporu ima i u stavovima Evropskog suda pravde koje smo analizirali. Premda ne postoji definicija uobičajenog boravišta, u Uredbi su u recitalima 23 i 24 ostavljene smernice za utvrđivanje ove tačke vezivanja, koje su vrlo široke i fleksibilne, svodeći se na procenu svih okolnosti konkrenog slučaja, u momentu smrti ostavioca kao i u periodu pre njegove smrti, ne postavljajući pritom minimalan rok boravka kao uslov za sticanje uobičajenog boravišta. Ovakvim pristupom se maksimalno išlo u korist principa najbliže veze, gde bi sud, primenjujući pravilo iz čl. 21, st. 1, u svakom konkretnom slučaju došao do merodavnog prava države koja je najbliže povezana sa ostaviocem, što, čini nam se, nejasnom čini ulogu klauzule odstupanja iz čl. 21, st. 2. Takođe, čini nam se da se duhu politike integracije EU, slobode kretanja lica i planiranja raspodele svoje zaostavštine u kome je formulisano uobičajeno boravište ostavioca u Uredbi o nasleđivanju protivi tekst recitala 26 Uredbe koji promoviše sprečavanje izigravanja zakona, te stoga smatramo da ovaj recital ne bi smeo da se primenjuje u onoj meri koja izlazi iz okvira instituta povrede javnog poretka. Dalje, namera ostavioca za trajnim nastanjenjem na jednom mestu može biti jedan od, ali nikako jedini kriterijum kojim se može kompenzovati nedostatak ostalih kriterijuma. Predvidevši smernice i u najsloženijim slučajevima u recitalu 24 zakonodavac je zauzeo stav da se uobičajeno boravište uvek mora utvrditi, ma koliko to teško bilo, a na osnovu analize recitala 23 i 24 se može zaključiti da je samo jedno uobičajeno boravište relevantno za određivanje nadležnosti i merodavnog prava za nasleđivanje.

Vojin Čekrlić ^*

HABITUAL RESIDENCE AS MAIN CONNECTING FACTOR FOR DETERMINATION OF THE APPLICABLE LAW TO THE SUCCESSION UNDER ART. 21. PAR. 1 OF THE SUCCESSION REGULATION

Summary

In the following paper we will analyze the main connecting factor for determination of the applicable law to the succession under Art.21, par.1 of Regulation (EU) No 650/2012 of the European Parliament and of the Council of 4 July 2012 on jurisdiction, applicable law, recognition and enforcement of decisions and acceptance and enforcement of authentic instruments in matters of succession and on the creation of a European Certificate of Succession. Firstly, we will analyze the purpose regarding introduction of the last habitual residence of the deceased as a main connecting factor, through its comparison with other relevant personal connecting factors for determination of the applicable law to the succession – nationality and domicile. Then, we will give a critical view upon the decision of creator of the Succession Regulation not to give the definition of habitual residence, but formulate broad and flexible criteria for its determination. At last, subject of particular attention will be relevant judgments of the European Court of Justice and interpretation of the Recitals 23 and 24 of the Succession Regulation, where the aforementioned criteria are set.

Key words: Succession Regulation, applicable law to the succession, closest connection principle, habitual residence, Recitals 23 and 24.