Vladimir ŠEBEK,
student Doktorskih studija na Pravnom fakultetu u Kragujevcu
UDK: 159.97:343.61
Primljeno: 13.09.2010.
Pregledni naučni članak
FENOMENOLOŠKA OBELEŽJA HOMICIDA I HOMICIDANATA
KRIMINOLOŠKA ISTRAŽIVANjA NA TERITORIJI GRADA KRAGUJEVCA ZA PERIOD 1999-2009. GODINA
"Dakle, sada znamo sve, osim zbog čega je
aktuelno ubistvo počinjeno."
Freud
Fenomenološka slika kriminaliteta stalno se menja. Svet današnjice obeležava porast ukupnog broja krivičnih dela, naročito onih najtežih pojavnih oblika sankcionisanog ponašanja na čijem je prvom mestu krivično delo ubistva. Prvi korak u suprotstavljanju pojavama kriminaliteta, pre svega najtežim oblicima kakvo je krivično delo ubistva, je učenje o njegovim pojavnim oblicima, o učestalosti, brojnosti, rasprostranjenosti, načinu na koji se ostvaruju, kao i njegovom izvršiocu. Približiti navedena saznanja o pojavnim oblicima ubistva, fenomenologiji savremenog izvršioca krivičnog dela ubistva i pokušaj identifikovanja faktora kriminizacije ubistvom, cilj je ovog rada. Retrospektivno istraživanje je obuhvatilo podatke homicida za period 1999-2009. godine izvršenih na teritoriji grada Kragujevca. Ispitani su parametri koji se tiču izvršioca, žrtve i samog čina ubistva. Korišćeni su metodi deskriptivne statistike podataka koji su evidentirani u pravosudnim i drugim državnim organima. U perodu 1999-2009. godine, izvršeno je 146 viktimizacija ubistvom i ubistvom u pokušaju. Svršeni oblik ubistva zabeležen je u 61 slučaju, dok je za izvršenje istih prijavljeno 66 lica. Na osnovu rezultata kriminološkog istraživanja, potvrđena je pretpostavka o heterogenosti populacije izvršilaca krivičnog dela ubistva, kao i pojavnih oblika samog inkriminisanog čina. Ipak, dovođenjem u međusobnu vezu prikupljenih podataka, moguće je dati određene zaključke o fenomenološkim obeležjima homicida i homicidanata, što je predstavljeno u zaključnim razmatranjima ovog rada.
Ključne reči: fenomenologija, homicid, homicidant, demografska statistika.
I. UVODNA RAZMATRANjA
Homicidalno ponašanje[1] je odlikovalo ljudski razvoj, od njegovog biološkog postanka, perioda prvobitne ljudske zajednice, prvih društvenih organizovanja pa sve do savremenog društva. Tako, svako vreme ima svoje viđenje homicidalnog ponašanja. Bez obzira u kom vremenu je izvršeno, ubistvo je tretirano kao kršenje najviših religijskih, moralnih ili zakonskih zabrana i praćeno je najoštrijom reakcijom.
Za građane, ubistva predstavljaju najopasniji vid kriminalne aktivnosti koji neminovno stvara osećaj straha, nespokojstva i mogu biti važan faktor osećanja nebezbednosti. Nije slučajan podatak da se bezbednost određene ljudske zajednice meri brojem izvršenih ubistava, a uspešnost rada policijske organizacije, brojem rasvetljenih ubistava.
Bilo laičko ili naučno problematizovano, problem ubistava neizbežno počinje pitanjem: Ko stoji iza izvršenog ubistva – ko je to uradio? Pretpostavka je da kao i što su ubistva u kriminološkom smislu heterogen fenomen, tako su i izvršioci ubistava heterogena populacija. Ipak, moguća je tipologija izvršilaca s obzirom na njihova lična svojstva, koju je moguće dovesti u vezu sa fenomenološkom tipologijom ubistava.
Ovom prilikom bi bilo značajno navesti podelu – tipologiju homicida koja je predložena od strane Block i Christakos,[2] koji su sva ubistva klasifikovali na ekspresivni i instrumentalni homicid. Mada ekspresivni i instrumentalni homicid nisu "idealni tipovi" i u realnosti se retko sreću u "čistom" obliku, ipak ih je moguće relativno lako i uspešno identifikovati na osnovu karaktera neposredne motivacije izvršilaca. U najkraćem, ekspresivna ubistva jesu afektno, reaktivno nasilje, gde se primarni motiv iscrpljuje samim ispoljavanjem nasilja i nanošenjem povreda, odnosno uništenjem druge osobe, dok je kod instrumentalnih ubistava nasilje prevashodno sredstvo postizanja nekog drugog cilja, koji se po pravilu svodi na materijalnu dobit (pored ubistava "po ugovoru" i ubistava pri razbojništvu i razbojničkoj krađi kao tipičnih oblika instrumentalnih ubistava, reč je i o ubistvima unutar kriminalnog tržišta i kriminalnih organizacija radi uspostavljanja hijerarhije, uklanjanja rivala, svedoka i sl.).[3]
Ovo istraživanje je sprovedeno sa težnjom da se razmotri što više dimenzija pojavnog oblika krivičnog dela ubistva, učestalosti, brojnosti, rasprostranjenosti, načinu izvršenja, kao i utvrđivanju ličnih svojstava izvršioca sa pokušajem identifikovanja faktora kriminizacije ubistvom. Naravno, svako kriminološko izučavanje ima smisao samo onda kada rezultati tog istraživanja mogu biti osnov za predlaganje mera prevencije.
U novije vreme, u našoj zemlji nije izvršeno neko podrobnije kriminološko istraživanje homicida. Većina istraživanja pažnju je usmerilo na druge oblike ispoljavanja kriminalnih ponašanja, kao što su imovinski delikti. Ubistva, s obzirom na brojnost, predstavljaju manje masovna krivična dela, ali se na društvenu opasnost i obim ubistava ne može gledati na isti način kao na brojno stanje i društvenu opasnost od drugih krivičnih dela, zato što su lične i društvene posledice homicida teže.
Empirijsko istraživanje ubistava u Kragujevcu, čiji će rezultati biti prezentirani u trećem poglavlju ovog rada, pruža proveru široko zastupljene tvrdnje o veoma heterogenim pojavnim oblicima ubistava i njihovih izvršilaca.
Obrada i analiza podataka učinjena je na način za koji se očekivalo da će pružiti mogućnost identifikovanja fenomenoloških tipova ubistava i njihovih izvršilaca. Istovremeno, težilo se ka tome da se prikupljeni podaci obrade i prikažu na način koji omogućava i olakšava njihovo poređenje sa rezultatima drugih kriminoloških istraživanja ubistava sprovedenih na domaćim prostorima i u svetu.
Na osnovu rezultata dobijenih empirijskim istraživanjem, izvešće se određeni zaključci u vezi sa fenomenom homicida, i biće predstavljeni u zaključku ovog rada, a koji mogu biti od koristi kako za potrebe državnog sektora, tako i za potrebe ostalih zainteresovanih istraživača.
Statistička istraživanja problema ubistva na svoj način mogu biti veoma interesantna, ali na drugi način mogu biti suvoparna pa čak u izvesnom smislu i opasna. Brojevi, sami za sebe, mogu delovati sasvim ubedljivo i ukoliko se ne podvrgnu odgovarajućem kritičkom sagledavanju, mogu dovesti do sasvim pogrešnih konstatacija i zaključaka, pa i do svojevrsnih manipulacija. Ipak, statistika nam pomaže da sagledamo da li, šta i koliko toga treba menjati u društvu da bi se ljudska agresivnost i njihova sklonost ka ubijanju, u određenoj meri držali pod kontrolom. Sagledavanje da li rastu ili opadaju stope kriminaliteta, pored navedenog, može biti korisno i u cilju predlaganja mera kaznene politike zakonodavca ili sudova da bi se kriminalitet držao pod kontrolom.
Statistika nam ne daje gotova rešenja, ali nam ipak pruža dobre putokaze za sagledavanje u kojem pravcu treba tražiti odgovore na pitanja koja stoje pred nama.[4]
II. PODACI O UBISTVIMA U SVETU
Zanimljivo je pogledati kakve su statistike ubistava u pojedinim zemljama sveta, odnosno koje zemlje po broju izvršenih ubistava možemo smatrati nebezbednim, a koje po istom kriterijumu bezbednim. Naravno, podatke koji su označeni brojevima, kao i druge slične podatke, treba uzeti sa rezervom iz razloga nejednake metodologije vođenja statistike i vrednovanja podataka. To dokazuje postojanje urednih statističkih pokazatelja za neke zemlje, dok je za druge to manje uredno. Takođe, upoređivanje podataka iz kriminalnih statistika često je i pred problemom različitog definisanja krivičnog dela ubistva u krivičnim zakonodavstvima.
Poslednja međunarodna studija istraživanja ubistava u svetu, sprovedena je 2004. godine i publikovana u Ženevskoj deklaraciji o oružanom nasilju i razvoju.[5] Rezultatima istraživanja je procenjeno da je tokom 2000. godine u svetu izvršeno 490.000 viktimizacija ubistvima. Zaključeno je da je globalna stopa ubistava 7.6 na 100.000 stanovnika. Takođe, rezultati istraživanja su dali jasniju sliku "opasnih mesta" na planeti. Tako, istraživanje je pokazalo da Južna Afrika ima stopu od 31.7 ubistava, Srednja Amerika prijavljenih 29.3 ubistava, Južna Amerika 25.9, Zapadna i centralna Afrika 21.6, Karipski pojas 18.1, Severna Amerika 6.5, Azija 3.2, dok je zabeleženo da Zapadna i Centralna Evropa imaju stopu od 1.5 ubistava na 100.000 stanovnika. Navedeni podaci su ilustrovani na slici 2.1.[6]
Posmatrano kroz vremenski okvir, svetska statistika ubistava nije nimalo ohrabrujuća, posebno ako se ima u vidu neopadajući trend kriminaliteta nasilja. Tako, na osnovu prikazanih podataka, dnevni prosek viktimizacije ubistvom u svetu je 1342 ubistva, svakog sata približno 56 ubistava, odnosno približno jedno ubistvo svakog minuta (0.93).
Slika 2.1 Stopa ubistava u Svetu
Sjedinjene Američke Države: Najrazvijenija i najmoćnija zemlja sveta, po svim parametrima, predstavlja državu sa najviše izvršenih kriminalnih ponašanja. Analizirajući podatke za izvršena ubistva u toku 2008. godine na teritoriji SAD, a koje su preuzete iz publikacije Federalnog istražnog biroa,[7] dolazimo do podataka da je tokom 2008. godine bilo 16.272 viktimizacija ubistvom. Navedeni broj iskazuje stopu od 5.4 ubistva na 100.000 stanovnika.[8] Od navedenog broja ubistava najveći procenst viktimizacija je zabeležen u najvećim metropolama (89.4%). Analiza podataka po polu pokazuje da 90.1% izvršilaca muškog pola, a 9.9% su žene. Od navedenih viktimizacija, njih 70.3% su izvršena vatrenim oružjem, dok su za tim najzastupljenijim sredstvom izvršenja sledili nož i drugi oštri predmeti sa učešćem od 14.1%. Među izvršiocima najzastupljeniji su oni u kategoriji starosti od 20 do 24 godine.[9] Odnos izvršilac – žrtva karakteriše znatan broj poznatih izvršilaca žrtvi (56%). Od navedenog broja poznatih izvršilaca ubistva, njih 29.8% ubijeno je od strane članova porodice, a 70.2% od strane poznanika. Trećina žena žrtava ubistva su ubijene od strane njihovih muževa ili momaka, a 2.7% muških žrtava su ubijeni od strane bračnog partnera ili devojke.
Ruska Federacija: Za razliku od SAD, u Rusiji je krajem prošlog veka bilo velikih turbulencija u broju viktimizacija ubistvom. Dok je stopa ubistava osamdesetih godina prošlog veka bila izjednačena sa stopom ubistava u SAD, taj trend se nije dugo zadržao. Već krajem osamdesetih godina i početkom devedesetih, broj ubistava u Rusiji se gotovo utrostručio i bio je među najvećim u svetu. Stopa ubistava u Rusiji je približno 20 na 100.000 stanovnika, što je zabeleženo 2000. godine, dok u daljem periodu beleži pad.[10] Tako je broj od 31.200 ubistava u 2000-oj godini pao na 17.681 slučaja ubistava izvršenih u 2009-oj godini.
Kanada: Za razliku od susedne SAD, Kanada predstavlja zemlju sa malom stopom viktimizacija ubistvom. Ova stopa se kreće od 1.95 (2004); 2.06 (2005); 1.86 (2006); 1.80 (2007) i1.83 (2008) gledano u odnosu na 100.000 stanovnika.[11] Zapadne teritorije Kanade su zabeležile veću stopu ubistava, među kojima se izdvajaju pokrajine Manitoba, Saskachwan i British Columbia. Pokrajine New Brunswick, Newfoundland i Labrador and Quebec su nastavili trend niskih stopa ubistava. Iako se jedno od šest ubistava izvrši u Torontu, isti beleži nisku stopu viktimizacije ubistvom od 1.9 na 100.000 stanovnika. Od ukupnog broja prijavljenih ubistava tokom 2007 godine, žrtva ubistva je poznavala izvršioca u preko 80% slučajeva. Ono što zadnjih godina potresa stanje bezbednosti u Kanadi je podatak o rastućem broju ubistava u okviru bandi. Tako je svako peto ubistvo izvršeno u obračunu bandi. Od tog broja, većina je izvršena uz upotrebu vatrenog oružja, što doprinosi rastu apsolutnog broja ubistava izvršenih uz upotrebu vatrenog oružja, iako je Kanada poznata kao zemlja sa dobrom kontrolom prometa oružja, što je u prethodnim godinama rezultiralo malom stopom ubistava ne samo uz upotrebu vatrenog oružja već i uopšte.
Japan: Ono što je večita enigma za kriminologe, je podatak o veoma niskoj stopi kriminaliteta, a ujedno i ubistava u Japanu. Sa prosekom od oko jednog ubistva na 100.000 stanovnika, Japan predstavlja jednu od najbezbednijih zemalja na Svetu. Neki kriminolozi takvo stanje pravdaju uređenim krivičnim zakonodavstvom, a pre svega i rigoroznom kontrolom oružja. Pored policije i vojske, jedine osobe koje mogu posedovati oružje su lovci (zanimljiv je podatak da čak i neka udruženja ljubitelja oružja u Japanu nikada nisu ni videli oružje uživo). Upotreba vatrenog oružja u Japanu kao sredstva izvršenja ubistava, se uglavnom vezuje za obračun kriminalnih bandi. Tako, radi poređenja zanimljiv je podatak da je broj ubistava izvršenih uz upotrebu vatrenog oružja u SAD čak dve stotine puta veći od ubistava istim sredstvom u Japanu.
U nastavku teksta poglavlja o svetskim podacima za ubistva, izdvojićemo i uporediti zemlje sa najvećom stopom ubistava i zemlje sa najmanjom stopom ubistava na 100.000 stanovnika. Podaci su pribavljeni za period 2002. godine koje je objavila Svetska zdravstvena organizacija (WHO, Geneva).[12] Na prikazanoj listi ubistava, nalaze se stope izvršenih ubistava za sedamdeset pet zemalja sveta. U tabeli 2.1 izdvojeni su podaci za najveće stope ubistava iz 75 zemalja, te takve zemlje možemo smatrati najnebezbednijim u svetu (prikazani rezultati su za period kraja 1990-ih godina prošlog veka).
Tabela 2.1 Zemlje sa najvećom stopom ubistava na 100.000 stanovnika
|
Z E M Lj A |
|
Stopa ubistava |
|
||||||
|
|
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
1. Kolumbija |
|
|
84.4 |
|
|||||
|
2. El Salvador |
|
|
50.2 |
|
|||||
|
3. Portoriko |
|
|
41.8 |
|
|||||
|
4. Brazil |
|
|
32.5 |
|
|||||
|
5. Albanija |
|
|
28.2 |
|
|||||
|
6. Venecuela |
|
|
25.0 |
|
|||||
|
7. Rusija |
|
|
18.0 |
|
|||||
|
8. Ekvador |
|
|
15.9 |
|
|||||
|
9. Meksiko |
|
|
15.3 |
|
|||||
|
10. Panama |
|
|
14.4 |
|
|||||
Nakon pregleda izdvojenih rezultata za zemlje sa najvećim stopama ubistava, predstavićemo i kao primer deset najbezbednijih zemalja za viktimizaciju ubistvom, a na osnovu prijavljene stope izveštaja Svetske zdravstvene organizacije iz 2002 godine. Ovi rezultati su prikazani u tabeli 2.2.
Tabela 2.2 Zemlje sa najnižom stopom ubistava na 100.000 stanovnika
|
Z E M Lj A |
|
Stopa ubistava |
|
||||||
|
|
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
1. Slovenija |
|
|
0.7 |
|
|||||
|
2. Austrija |
|
|
0.9 |
|
|||||
|
3. Švedska |
|
|
1.8 |
|
|||||
|
4. Švajcarska |
|
|
2.3 |
|
|||||
|
5. Izrael |
|
|
2.3 |
|
|||||
|
6. Hong Kong |
|
|
2.4 |
|
|||||
|
7. Norveška |
|
|
2.5 |
|
|||||
|
8. Srbija |
|
|
2.8 |
|
|||||
|
9. Finska |
|
|
3.7 |
|
|||||
|
10. Singapur |
|
|
4.3 |
|
|||||
Tranzicija i društvene turbulencije uključuju najsnažnije faktore težih potresa u socijalnom sistemu i najupečatljivije svedoče o značaju socijalnog konteksta za rasprostranjenost nasilja. Činjenica da je porast stope ubistava okarakterisao sve "tranzicione" zemlje, gde je u najvećem broju njih, ova stopa više nego udvostručena. Međutim, Srbija je primer retkih zemalja koje su uprkos različitim društveno-ekonomskim faktorima koji utiču na razvoj nasilja, uspela da stopu viktimizacije svede na broj koji je svrstava u najbezbednije zemlje, što je naravno značajno istaći.
III. HOMICID U KRAGUJEVCU: Empirijsko istraživanje
Na osnovu cilja i predmeta ovog rada, a koji se u najopštijem smislu odnose na istraživanje fenomenološke dimenzije ubistava i ličnih svojstava izvršilaca, može se pretpostaviti da će biti značajni u pogledu utvrđivanja određenih specifikuma koji se mogu označiti kao činioci rizika kriminalizacije.
U tom smislu, predmet istraživanja su fenomenološke dimenzije krivičnog dela ubistva,[13] kao i demografske, kriminološke i sociološke karakteristike izvršilaca posmatranih oblika ubistva, prirode i dinamike njihovih prethodnih odnosa i neposredne okolnosti pod kojima su ubistva vršena. To znači da je kriterijum na osnovu kojeg su izdvojeni predmeti istraživanja bio jasno određen i odnosi se na zakonsku klasifikaciju predmetnih krivičnih dela i shodno tome prikupljanje relevantnih podataka u vremenskom i prostornom okviru.
Imajući u vidu kriminološki cilj istraživanja, smatramo da je korisno analizirati i ubistva čiji izvršioci nisu otkriveni, a što će imati koristi prilikom donošenja sudova o fenomenološkim karakteristikama ubistava izvršenih na teritoriji Kragujevca.[14]
Predmet istraživanja je u najkraćem direktno povezan sa nasilnim kriminalitetom koji predstavlja jedan od najopasnijih destruktivnih elemenata koji ruše sistem bezbednosti. Tako je pred empirijsko istraživanje je postavljeno više ciljeva.
Cilj istraživanja koji je na početku postavljen, odnosi se na prikupljanje informacija koje su neophodne za izvođenje sudova o fenomenološkim karakteristikama krivičnog dela ubistva, njegove distribucije s obzirom na obim i strukturu, zatim mesta, prostora i vremena izvršenja kao i sredstva sa kojim je krivično delo izvršeno. Drugi cilj istraživanja se odnosio na prikupljanje informacija o izvršiocu krivičnog dela, kao i o okolnostima izvršenja samog krivičnog dela, a za koje se pretpostavlja da mogu biti od uticaja prilikom utvrđivanja faktora kriminizacije ubistvom kao i njihove predikcije.
A. FENOMENOLOŠKE ODLIKE HOMICIDA U KRAGUJEVCU
Prikupljanje informacija o izvršenim ubistvima je obuhvatilo one slučajeve viktimizacije ubistvom do čijih je izvršenja došlo u periodu od 01.01.1999. godine do 31.12.2009. godine na prostoru grada Kragujevca, odnosno u opštinama Aranđelovac, Topola, Batočina, Lapovo, Knić i Rača. Kao izvor podataka o homicidu, za ovo istraživanje poslužili su spisi Okružnog suda u Kragujevcu, Okružnog javnog tužilaštva kao i podaci drugih državnih organa. Takođe, radi poređenja sa ukupnom populacijom uzoraka izvršilaca, u radu su analizirana i krivična dela pokušaja ubistva za isti vremenski i prostorni okvir. To znači da se u radu išlo do mogućih granica utvrđivanja populacije ubistava, obzirom da se može smatrati da je populacija prijavljenih ubistava približno jednaka broju ukupne populacije homicida, budući da je tamna brojka homicidalnih viktimizacija po pravilu niska, te se može reći da se veličina uzorka ubistava približno podudara sa veličinom njihove populacije.
1. Obim i struktura homicida
U navedenom vremenskom i prostornom okviru istraživanja, nadležnim javnim tužilaštvima je prijavljeno ukupno 146 viktimizacija koje su kvalifikovane kao ubistvo ili ubistvo u pokušaju. Iz podataka koji su prikazani za period s kraja prošlog i početka ovog veka, videće se da je broj prikazanih ubistava i pokušaja ubistava relativno stabilan. Do skoka rasprostranjenosti ubistva je došlo 2002. godine kao i 2009. godine, a pad relativnog broja zabeležen je tokom 2004. i 2005. godine (Tabela 3.1).
Iz podataka prikazanih u tabeli 3.1, može se videti da je ukupan broj prijavljenih ubistava i pokušaja ubistva u vremenskom i prostornom okviru istraživanja iznosio 146. Ukupno je zabeležena 61 viktimizacija ubistvom, dok je broj pokušaja ubistva iznosio 85. U poređenju, na svako izvršeno ubistvo dolazi 1.4 pokušaja ubistva.
Tabela 3.1 Broj ubistava i pokušaja ubistva u Kragujevcu (1999-2009)
|
Godina |
|
Ubistva |
|
Pokušaji ubistva[15] |
|
∑ |
|
1999 |
|
5 |
|
3 |
|
8 |
|
2000 |
|
8 |
|
11 |
|
19 |
|
2001 |
|
4 |
|
2 |
|
6 |
|
2002 |
|
14 |
|
5 |
|
19 |
|
2003 |
|
7 |
|
6 |
|
13 |
|
2004 |
|
2 |
|
13 |
|
15 |
|
2005 |
|
2 |
|
12 |
|
14 |
|
2006 |
|
4 |
|
9 |
|
13 |
|
2007 |
|
4 |
|
10 |
|
14 |
|
2008 |
|
3 |
|
9 |
|
12 |
|
2009 |
|
8 |
|
5 |
|
13 |
|
∑ |
|
61 |
|
85 |
|
146 |
Od ukupnog broja izvršenih viktimizacija ubistvom (61), imale su za posledicu smrt 65 lica. Kao faktor rizika viktimizacije ubistvom, odnosno statistički značajnom razlikom, predstavlja podatak o broju muškaraca – žrtava krivičnog dela ubistva čiji je broj 46 (70.8%) slučaja, dok su osobe ženskog pola 19 puta bile žrtve ubistava (29.2%).
Opšta rasprostranjenost ubistava u Kragujevcu je u priličnoj meri ujednačena i ispod republičke stope za posmatrani vremenski period (Grafikon 3.1).
Grafikon 3.1 Stopa ubistava u Kragujevcu, Beogradu i Srbiji (1999-2009)[16]
Prosečna stopa ubistava izvršenih na teritoriji Kragujevca za period istraživanja iznosi 1.85 na 100.000 stanovnika, što je ispod republičke stope koja iznosi 2.4 ubistva. Takođe, u poređenju sa Beogradom, stopa ubistva u Kragujevcu je ispod stope ubistava u Beogradu koja iznosi 2.8 ubistava na 100.000 stanovnika, i time prelazi republički prosek. Gledano u odnosu na svetsku stopu ubistava, koja prema istraživanjima iz 2004. godine iznosi 7.6 na 100.000 stanovnika, stopa ubistava u Srbiji je daleko ispod svetskog proseka.
Ono što se u prezentovanim podacima može odmah uočiti je nagli skok stope ubistava u 2002. godini (4.68), tokom koje je zabeleženo 14 viktimizacija ubistvom na teritoriji Kragujevca. Ovakve dinamičke promene kretanja krivičnih dela ubistava možemo tumačiti u okviru opšteg kretanja kriminala. Naime, opštu tendenciju rasta izvršenih krivičnih dela tokom 2002. godine, pratila je i tendencija rasta izvršenih ubistava. Takođe, u poređenju sa najvećom relativnom stopom, izdvajaju se 2004. i 2005. godina sa zabeleženom stopom ubistava od 0.67 na 100.000 stanovnika (grafikon 3.2).
Grafikon 3.2 Ubistva u Kragujevcu (apsolutni broj i stopa)
Iako je stopa ubistava u Kragujevcu relativno stabilna, osim u slučaju 2002. godine, nisu zabeležene oscilacije u broju nerasvetljenih homicidnih viktimizacija. Tako je u posmatranom periodu izvršeno tri ubistva koja nisu rasvetljena. Zanimljivi su i dobijeni rezultati kojima se ukupna verovatnoća da prvobitno nepoznati izvršilac ostane neotkriven, odnosno trajno nepoznat, iznosila 4.9%. Navedeni podaci govore o uspešnosti otkrivanja izvršilaca krivičnih dela ubistava na teritoriji Kragujevca od strane nadležnih državnih organa. Preventivni i reaktivni model delovanja organa unutrašnjih poslova na polju otkrivanja i dokazivanja krivičnih dela ubistava, govore ohrabrujuće u odnosu na podatke o broju nerasvetljenih krivičnih dela ubistava na drugim teritorijama Republike Srbije, a naročito u pojedinim zemljama kakve su SAD, Rusija, zemlje Latinske Amerike i dr.[17]
2. Odlike homicida s obzirom na mesto, prostor i vreme izvršenja
Grad Kragujevac je mesto u kojem je u apsolutnom i relativnom smislu, izvršeno najviše ubistava u periodu od 1999. do 2009. godine. Ubistva izvršena na ovoj teritoriji učestvuju sa 62.3% u ukupnom broju istraživanih krivičnih dela. Iza Kragujevca, a po apsolutnom broju izvršenih krivičnih dela slede opština Topola sa 11.5% ukupno izvršenih krivičnih dela, zatim Aranđelovac sa 8.2%, Batočina 6.5%. Ubistva su najređe vršena na području opština Lapovo i Rača, sa ukupnim procentom udela u apsolutnom smislu od 3.3%, kao i područje opštine Knić u kojem je izvršeno 4.9% ubistava od ukupnog broja izvršenih viktimizacija ovim krivičnim delom (tabela 3.2).
Tabela 3.2 Distribucija ubistava prema teritoriji izvršenja
|
MESTO |
|
G O D I N A |
|
∑ |
|
|||||||||||||||||||||||
|
|
99 |
|
00 |
|
01 |
|
02 |
|
03 |
|
04 |
|
05 |
|
06 |
|
07 |
|
08 |
|
09 |
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
Kragujevac |
|
4 |
|
4 |
|
2 |
|
9 |
|
4 |
|
2 |
|
2 |
|
2 |
|
2 |
|
3 |
|
4 |
|
38 |
||||
|
Aranđelovac |
|
/ |
|
1 |
|
/ |
|
1 |
|
1 |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
1 |
|
/ |
|
1 |
|
5 |
||||
|
Topola |
|
/ |
|
2 |
|
1 |
|
2 |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
2 |
|
7 |
||||
|
Batočina |
|
/ |
|
/ |
|
1 |
|
1 |
|
1 |
|
/ |
|
/ |
|
1 |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
4 |
||||
|
Lapovo |
|
/ |
|
1 |
|
/ |
|
/ |
|
1 |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
2 |
||||
|
Knić |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
1 |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
1 |
|
/ |
|
/ |
|
1 |
|
3 |
||||
|
Rača |
|
1 |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
/ |
|
1 |
|
/ |
|
/ |
|
2 |
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
∑ |
|
5 |
|
8 |
|
4 |
|
14 |
|
7 |
|
2 |
|
2 |
|
4 |
|
4 |
|
3 |
|
8 |
|
61 |
||||
Kao i po broju apsolutnog broja izvršenih krivičnih dela u gradu Kragujevcu, tako je i ukupan broj krivičnih dela ubistava izvršen u gradskom području. Analizom prikupljenih podataka, čak 68.9% ubistava je izvršen u gradskom području, dok je 31.1% od ukupnog broja ubistava izvršen u seoskim područjima, odnosno u ruralnim predelima. Tako je shvatanje ubistava kao "ruralnog" fenomena deplasirano. Stare teze o tome da je ubistvo specijalitet "neobrazovanog" i "primitivnog" zemljoradnika, nepoučenog o potrebi poštovanja vrednosti ljudskog života predstavljaju odu o prošlosti i ranijim ideologijama. Neobrazovani zemljoradnik nosio je stigmu sve dok se stanovništvo 70-ih godina prošlog veka nije preselilo u gradove i obrazovalo se, a ubistvo postalo "urbani" fenomen.[18]
Na prostoru Republike Srbije, ali i u svetu, kriminološka istraživanja vezana za ubistva ne mogu zaobići prostor izvršenja kao jednog od bitnih fenomenoloških odlika homicida. Na osnovu tako sprovedenih istraživanja, rasprostranjeno je mišljenje o prostoru izvršenja kao jednom od bitnih faktora kriminizacije ili viktimizacije ubistvom. Tako, po zaključcima istraživanja karakteristično je da se za određeni prostor mogu sprovesti različite preventivne forme sa realnim izgledima za uspeh smanjenja uzroka viktimizacije ubistvom.
Informacije o zastupljenosti različitih prostora izvršenja ubistava na teritoriji Kragujevca, prikazani su na grafikonu 3.3. Iz njega se može videti da se gotovo trećina ubistava vrši na otvorenom prostoru, odnosno ulici, parku i sl. Iza njega po učestalosti sledi stan ili dvorište žrtve kao prostori izvršenja od 27,9% od ukupno izvršenih ubistava. Nešto manji procenat izvršenja ubistva, po pitanju prostora, predstavlja zajednički stan izvršioca i žrtve, dok ostatak sa manjim učešćem u apsolutnom broju izvršenih ubistava predstavljaju stan ili dvorište izvršioca; kafana, restoran, diskoteka; firma, fabrika i sredstvo prevoza (automobil).
Grafikon 3.3 Prostor izvršenja ubistava
Ovakvi nalazi o zastupljenosti prostora izvršenja ubistava gotovo su identični sa podacima do kojih je u svom istraživanju došla Simeunović-Patić Biljana (2003) na osnovu istraživanja ubistava na teritoriji Beograda.[19]
Na osnovu istraživanja u vezi sa distribucijom ubistava s obzirom na mesec izvršenja, nije se došlo do značajnijih statističkih razlika. U tom smislu postoji nešto značajnija zastupljenost ubistava u toku toplijih meseci, ali se takav podatak nipošto ne može smatrati kriminološki značajnim, kakvim se smatraju podaci o krivičnim delima iz grupe krivičnih dela protiv polne slobode, u kojima bitan faktor rizika izvršenja ovih krivičnih dela predstavljaju topliji meseci. U okviru istraživanja na Kragujevačkom uzorku, utvrđeno je da se najviše prijavljenih ubistava dogodilo u februaru (16.4%) i martu (13.1%), dok je najmanje zabeleženo u decembru (1.6%).
Za razliku od svršenog krivičnog dela ubistva, kod viktimizacije krivičnim delom ubistva u pokušaju, može se izvesti zaključak da su ista u porastu tokom toplijih meseci, što se može tumačiti povećanim brojem socijalne komunikacije između ljudi, koji je u snažnoj vezi sa učestalošću ubistava u pokušaju zbog pružanja više prilika za manifestovanje ekstremnih agresivnih ispada.[20] Tako su meseci april, maj, jun, jul, avgust i septembar označeni kao meseci sa postepenim porastom izvršenja viktimizacije ubistvom u pokušaju u apsolutnom smislu. Kao meseci sa najmanjim udelom u izvršenju ovog krivičnog dela, javljaju se mart i oktobar.
Navedeni podaci o distribuciji ubistava i ubistva u pokušaju, detaljno su prezentovani na grafikonu 3.4.
Grafikon 3.4 Broj ubistava i pok. ubistva s obzirom na mesec izvršenja (%)
Za podatke u
vezi sa dobom dana izvršenja ubistva važi suprotno. Kod nas i u svetu
postoji visoka saglasnost istraživača u vezi sa pravilnošću
da se više od 50% ubistava izvrši u periodu između 20.00 i 02.00
časa. To fenomenološko obeležje ubistava koje se danas uvažava
kao univerzalno, ovoga puta u kragujevačkom uzorku se nije potvrdilo. Od apsolutnog
broja izvršenih ubistava, njih 30.6% je izvršeno u periodu od 12.00 do
18.00 časova. Zatim slede ubistva izvršena u periodu od 18.00 do
00.00 časova (26.5%). Najmanji broj ubistava zabeležen je u vremenskom
periodu od 00.00 do 06.00 časova (18.4%). Navedeni rezultati mogu se videti
na grafikonu 3.5.
Grafikon 3.5 Vreme izvršenja ubistava
Za razliku od svršenih oblika krivičnog dela ubistva, kod izvršenja krivičnih dela pokušaja ubistva, potvrdili smo široko rasprostranjenu hipotezu o noćnim satima kao vremenu kada najčešće dolazi do izvršenja krivičnih dela ubistava. Tako je na teritoriji Kragujevca u posmatranom vremenskom periodu, nešto manje od polovine ukupnog broja ubistava u pokušaju izvršeno u periodu od 00.00 do 06.00 časova (44%), zatim sledi vremenski period od 18.00 do 24.00 časa sa učešćem od 30.5% slučajeva. Najmanji broj viktimizacija ubistvom se dogodio u vremenskom periodu od 06.00 do 12.00 časova (8.5%). Period od 12.00 do 16.00 časova zabeležio je značajan procenat od 17% viktimizacija pokušaja ubistva.
Kada govorimo o vremenu, odnosno dobu dana izvršenja ubistava, značajno je napomenuti da u istraživanjima nismo došli do značajnijih statističkih razlika o danu u nedelji kao faktoru rizika kriminizacije ili viktimizacije ubistvom. Ponedeljkom, četvrtkom i nedeljom je izvršeno najviše ubistava, odnosno zabeležen je isti broj ubistava po 11 (18%). Slede petak (14.7%), sreda (11.5%), dok je utorkom i subotom zabeleženo najmanje viktimizacija ubistvom po 6 (9.8%).
Ako poredimo rezultate dobijene ovim istraživanjem, dolazimo do zaključka da se tokom istraživanog perioda u proseku jedno ubistvo događalo na svakih 1580 časova, odnosno približno na svakih 66 dana. Posmatrano na republičkom proseku, a u periodu od 1997. do 2008. godine, na teritoriji Republike Srbije ubistvo se izvršavalo približno na svakih 44.5 časova, odnosno svakog drugog dana. Navedeni podaci su daleko ispod svetskog proseka o kojem je bilo reči u drugom poglavlju.
3. Sredstvo izvršenja homicida
Sredstvo izvršenja homicida i zastupljenost određenih sredstava izvršenja, predstavljaju korisna saznanja za kriminološka istraživanja. Način izvršenja na određenom prostoru ili vremenu, može pružiti korisna saznanja u pogledu preventivnog delovanja i razvoja strategija suprotstavljanja kriminalitetu, naročito onom nasilnom.
U posmatranom prostornom i vremenskom istraživanju na kragujevačkom uzorku, ubistva su izvršavana različitim sredstvima. Vatreno oružje kao sredstvo sa kojim je izvršena viktimizacija ubistvom, u apsolutnom smislu prednjači sa udelom nešto manjim od polovine svih ubistava ( 47.6%). Od toga, pištolj je dominantno vatreno oružje sa kojim je izvršeno više od 44% ubistava. Bitno je napomenuti da se udeo vatrenog oružja kao sredstva izvršenja ubistava menjao tokom prethodnog perioda. U ovom trenutku beleži se trend rasta, kao što je i u većini gradova Republike Srbije. Takođe, ni svetske statistike ne govore u prilog smanjenju upotrebe vatrenog oružja za izvršenje krivičnog dela ubistva. Na drugom mestu po zastupljenosti, kao sredstvo izvršenja je nož sa udelom od 24.6% od ukupnog broja. Mora se istaći i činjenica da je sekira kao sredstvo izvršenja imala značajno učešće u apsolutnom broju od 8.2% slučajeva ubistva. Upotreba tupih predmeta, kao što su palica, motka i sl., ostala je uglavnom stabilna tokom jedanaestogodišnjeg perioda posmatranja, sa apsolutnim učešćem od 11.5% viktimizacije ubistvom. Sporadično, ubistva u Kragujevcu, vršena su i na druge, manje uobičajene načine izvršenja, kao što su na primer upotreba fizičke snage; eksploziva ili bombe; vešanjem, davljenjem ili gušenjem.
Pregled sredstava izvršenja ubistava izvršenih na teritoriji Kragujevca, detaljno je prezentovan na grafikonu 3.6.
Grafikon 3.6 Sredstvo izvršenja ubistava
Situacija za sredstva izvršenja krivičnog dela ubistva u pokušaju je upravo suprotna u odnosu na upotrebljena sredstva izvršenja svršenog krivičnog dela ubistva. Naime, u kragujevačkom uzorku, u više od polovine izvršenih krivičnih dela ubistava u pokušaju, kao sredstvo izvršenja se navodi nož (55.3%), dok je vatreno oružje kao sredstvo izvršenja upotrebljeno u 27% viktimizacija (pištolj 23.5%; lov. puška 3.5%). Za njima sledi fizička sila sa udelom od 8.2%. Kao najmanje upotrebljena sredstva su zabeležena palica i motka (3.5%), sekira (2.3%) i druga sredstva (1.2%).
4. Nerasvetljena ubistva u Kragujevcu
U posmatranom prostornom i vremenskom okviru, od ukupnog broja izvršenih viktimizacija ubistvom (61), izvršeno je tri ubistva koja su i u narednom periodu ostala nerasvetljena, što predstavlja 4.9% od ukupnog broja viktimizacije ovim delima. Sva tri ubistva su izvršena nad osobama muškog pola, od kojih su dva u užem gradskom području, a jedno u selu. Karakteristično je da su sva tri ubistva izvršena uz upotrebu vatrenog oružja (dva) i aktiviranjem eksploziva (jedno). Takođe, žrtve ovih krivičnih dela su u sva tri slučaja bila lica koja su registrovana kao izvršioci krivičnih dela. Takve informacije o načinu izvršenja, kao i o sklonostima žrtava ubistava, dozvoljavaju nam da pretpostavimo da su mogući motivi izvršenja ovih dela povezani sa kriminalnom aktivnošću žrtava. Takođe, način izvršenja ovih krivičnih dela govori u prilog organizovanom i planskom delovanju bez ostavljanja tragova na licu mesta izvršenja krivičnih dela (aktiviranje eksplozivne naprave ispod sedišta u automobilu žrtve, ubistva pištoljem iz neposredne blizine govore u prilog tome).
Medijsko aktuelizovanje i interesovanje za nerasvetljena ubistva i spektakularne obračune između kriminalnih grupa, stvara pogrešan utisak da se radi o izrazitom broju nerasvetljenih ubistava. Vrlo često, to je posledica ranije medijske cenzure kada se o ubistvima ćutalo ili sasvim malo govorilo, danas se počelo govoriti na način koji je često više nego senzacionalistički.[21]
B. FENOMENOLOŠKE ODLIKE HOMICIDANATA
Informacije koje se odnose na izvršioce nekog od pojavnih oblika krivičnog dela ubistva, dobijene su uvidom u evidencije Okružnog suda u Kragujevcu, kao i evidencijama drugih državnih organa, te ličnim istraživačkim radom autora.
Navedenu populaciju izvršilaca, možemo definisati kao populaciju osoba oba pola i svih starosnih kategorija, koji su u posmatranom prostornom i vremenskom periodu izvršili neki od oblika krivičnog dela ubistva. Ovu populaciju pre svega čine lica protiv kojih je krivični postupak već pravnosnažno okončan i kojima je izrečena krivična sankcija. Pored njih, u populaciju izvršilaca uvršćena su i lica protiv kojih krivični postupak nije pravnosnažno okončan, obzirom da je perio istraživanja obuhvatio i 2008. kao i 2009. godinu gde su krivični postupci u toku, a s obzirom na ciljeve ovog istraživanja, činilo se potrebnim i da podaci o ovakvim licima budu obuhvaćeni istraživanjem. Time bi se ovim empirijskim istraživanjem doprinelo sveobuhvatnijoj i aktuelnijoj akumulaciji znanja na ovom području. Istina, ranije istraživačke procedure dizajnirane sa idejom objašnjenja i razumevanja fenomenoloških odlika homicidanata, donele su zanimljive, ali fragmentalne i ponekad konfliktne rezultate iz kojih, bar za sada, nije moguće iskristalisati jedan koherentan i integrisan opšti model.[22] Stoga, nastavićemo put potrage za zajedničkim obeležjima izvršilaca ubistava, kojim su krenuli Isaak Ray i Cesare Lombroso sa prvim pokušajima sistematskog proučavanja ubica.
1. Demografska obeležja homicidanata
Od ukupno izvršenih 146 inkrimizacija krivičnim delom ubistva i ubistva u pokušaju, ukupno je prijavljeno 158 izvršilaca. Iz razloga važnosti istraživanja svršenog oblika homicida, detaljna pažnja biće posvećena izvršiocima krivičnog dela ubistva, dok će uporedni podaci za izvršioce krivičog dela ubistva u pokušaju biti sa osnovnim podacima.
Tako, od ukupno prijavljenog 61 ubistva na teritoriji Kragujevca, a u posmatranom vremenskom okviru, ukupno je prijavljeno 66 izvršilaca. Njih 61 (92.4%) je muškog pola, dok je populacija žena kao izvršioca krivičnih dela znatno manja i iznosi 5 (7.6%) – grafikon 3.7. U poređenju sa muškarcima kao najčešćim izvršiocima ubistava, na svakog dvanaestog muškog izvršioca dolazi jedna žena, odnosno odnos je 1:12.2. Prema statističkim pokazateljima, udeo učešća žena u izvršenju ubistava u Republici Srbiji, a za period 1993. godine, iznosio je 1:16.9, dok je u centralnoj Srbiji iznosio 1:14.4,[23] što znači da se učešće žena u ukupnom broju izvršioca u Kragujevcu kretao u granicama njihovog učešća na nivou centralne Srbije. U poređenju sa nekim razvijenim zemljama Evrope i sveta, taj broj je znatno niži.
Grafikon 3.7 Struktura izvršilaca s obzirom na pol (%)
U populaciji izvršilaca krivičnog dela ubistva u pokušaju, postoje izrazite statističke razlike muških izvršilaca (94.6%) u odnosu na suprotni – ženski pol izvršilaca (5.4%). Udeo žena u odnosu na muške izvršioce krivičnog dela ubistva u pokušaju, na teritoriji Kragujevca, iznosi 1:17.4.
U okviru istraživanja na prostorima Srbije, uglavnom su dobijeni rezultati koji potvrđuju opšte pravilo da su izvršioci najčešće osobe u ranim dvadesetim godinama, kao što su utvrdili Pešić, Vuković i Golubović, a koji su fenomenologiju krivičnog dela ubistva istraživali u različitim prostornim i vremenskim okvirima (Pešić, 1972; Vuković, 1985; Golubović, 1996). Kada su žene u pitanju, navedena istraživanja su pokazala nešto drugačiju starosnu strukturu. Najveću participaciju po pravilu su ostvarile žene između 30 i 40 godina starosti.[24]
U pokušaju provere hipoteza o navedenim pravilnostima starosne strukture izvršilaca krivičnog dela ubistva, na kragujevačkom uzorku su dobijeni sledeći rezultati: u apsolutnom smislu, najviše ubica oba pola imalo je između 35 i 44 godine (25.8%). Prosečna starost izvršilaca u apsolutnom smislu je 39.44 (±14.40) godina. Za populaciju izvršilaca krivičnog dela ubistva u pokušaju, dobijeni su drugačiji rezultati. U apsolutnom broju izvršilaca, prosečna starost iznosi 30.99 (±14.06) godina. Prosečna starost stanovništva centralne Srbije u posmatranom periodu iznosila je 40.7 godina.[25]
Prema istraživanjima na teritoriji Kragujevca (grafikon 3.8), starost populacije muških izvršilaca krivičnih dela, koji dominiraju u ukupnom broju izvršilaca ubistava, naviše je participirala u kategoriji izvršilaca starosti od 35 do 44 godine (23%), zatim slede izvršioci u kategoriji izvršilaca starosti od 25 do 34 godine (21.3%) i izvršioci starosti od 45 do 54 godine ( 19.7%). Najmanji broj muških izvršilaca je zastupljen u kategoriji od 14 do 18 godina, gde je registrovan samo jedan izvršilac. Posmatrano prema udelu ukupne populacije na regionu koji obuhvata teritoriju Kragujevca, došlo se do podataka o nesrazmernom broju najviše zastupljenih izvršilaca u kategoriji starosti od 35 do 44 godine, u odnosu na njihovo učešće u ukupnoj populaciji stanovništva. Naime, u kategoriji stanovnika na teritoriji centralne Srbije, najmanje je zastupljena upravo populacija stanovnika starosti između 35 i 44 godine (12.95). U ukupnoj populaciji od ostalih kategorija stanovnika, zastupljenost je sledeća: stanovništvo starosti od 18-24 (9.1%); od 25-34 (13.93%); 45-54 (14.61%) i 55-64 (13.13%).[26]
Grafikon 3.8 Starosna struktura izvršilaca s obzirom na pol (%)
Za razliku od populacije izvršilaca ubistava, u populaciji izvršilaca krivičnog dela ubistva u pokušaju, naviše su zastupljeni izvršioci starosti od 18 do 24 godine, koji dominiraju sa 34.7% od ukupne populacije izvršilaca. Slede kategorije starosti 25-34 godine (30.4%); 35-44 godine (10.9%); 14-18 godina (7.6%); 45-54 godine (6.5%); 55-64 godine (5.4%) i 65+ godina (4.3%).
Hipoteza o najvećem učešću kategorije mladih muških izvršilaca krivičnog dela ubistva u ranim dvadesetim godinama je demantovana.
U ukupnoj populaciji muških izvršilaca krivičnog dela ubistva u kragujevačkom uzorku, prosečna starost je iznosila 39.36 (±14.77) godina, dok je u populaciji izvršilaca krivičnog dela ubistva u kojima su osobe ženskog pola prosečna starost iznosila 40.4 (±8.70) godina. Ovakvo istraživanje je pokazalo da su izvršioci krivičnih dela ubistva uglavnom odrasle osobe, a ne maloletnici, pa se sa pravom homicid smatra "kriminalitetom punoletnih". Prosečna starost populacije muškog stanovništva centralne Srbije prema podacima Republičkog Zavoda za statistiku iznosi 39.5 godina, dok prosečna starost žena iznosi 41.8 godinu.
Međutim, u populaciji izvršilaca krivičnog dela ubistva u pokušaju, važe drugačiji podaci. Prosečna starost populacije muških izvršilaca krivičnog dela ubistva u pokušaju iznosi 31.31 (±14.06) godina, dok je prosečna starost izvršilaca ženskog pola 25.4 (±14.19) godina.
Iako je prosečna starost izvršilaca krivičnog dela ubistva iznad republičkog proseka, kao i proseka evropskih i svetski razvijenih zemalja, tendencija je u njihovom opadanju, kako kod populacije izvršilaca svršenog krivičnog dela ubistva, tako i kod populacije izvršilaca krivičnog dela ubistva u pokušaju.
2. Odnos izvršilac – žrtva
Istraživanje istorije prethodnih relacija između aktera ubistva, odnosno izvršioca i njegove žrtve, zasniva se na hipotezi da je prošlost tihi partner aktuelnog incidenta, bez čijeg poznavanja često nije moguće u potpunosti obraditi ovaj fenomen.[27] Da je Wolfgangova teza (1958) o ubistvu kao poslednjoj seriji nasilničkih epizoda između njegovih aktera ispravna, potvrđeno je i u mnogobrojnim kasnijim istraživanjima u ovoj oblasti. Istorija nasilnih situacija između aktera, kako za onog koji trpi nasilje, tako i za onog koji ga vrši, predstavljaju izrazito značajan rizik od homicidalnog stradanja.
U apsolutnom broju ubistava na terotoriji Kragujevca, odnosno od populacije izvršilaca (66), njih 55 su bili poznati žrtvi (83.3%). Ostalih 11 (16.7%) su žrtvi bili nepoznati. Odnos između izvršioca i žrtve ubistva i njihove bliskosti je predstavljen na grafikonu 3.9.
Grafikon 3.9 Priroda odnosa izvršilac - žrtva
Generalno, u viktimološkom smislu, najrizičniji stepen bliskosti između izvršioca i žrtve ubistva, bio je odnos prethodnog poznanstva (isključujući rodbinske i ljubavne odnose), dok je najniži rizik nosio odnos bivšeg bračnog ili vanbračnog partnera. Trećina ubistava je izvršena između bliskih srodnika (roditelja, dece, bračnog partnera ili tazbinskog odnosa), dok je značajan broj ubistava izvršen od strane prijatelja (12.1%), kao i komšija (9.1%). Izrazito visok procenat ubistava izvršenih u užoj porodici (25.7%), odraz je sveukupnog rastućeg broja viktimizacija nasilja u porodici, što može biti veoma važan faktor viktimizacije ubistvom, a takođe i pokazatelj mesta delanja policije u prevenciji ovog vida nasilnog kriminaliteta.
Posmatrano prema polu izvršioca i polu žrtve, najveći broj ubistava izvršen je od strane muškarca prema žrtvi muškarcu (65.5%), zatim muškarca prema žrtvi ženskog pola (27.7%), dok je izjednačen odnos izvršenja ubistava čiji je izvršilac žena prema žrtvi muškarcu i žena prema žrtvi ženi (3.4% pojedinačno).
3. Recidiv kod homicidanata
Nezaobilazan deo ovog kriminološkog istraživanja, jesu i informacije o ranijem kriminalnom ponašanju izvršilaca krivičnog dela ubistva. Takve informacije su relativno pouzdan indikator kriminalne sklonosti homicidanata. Na osnovu svetskih istraživanja o učešću recidiva kod izvršilaca krivičnog dela ubistva, došlo se do podataka da je kod izvršilaca on zastupljen u obimu od 60 do 70%. Rezultati istraživanja na teritoriji Republike Srbije su drugačiji. Tako Pešić i Vuković (1972;1985), obim povrata su procenili na oko 20%. U okviru istraživanja u Beogradu (1985-1993), najmanje 42.4% izvršilaca je ranije krivično sankcionisano.[28]
Da li je razvoj kriminalne karijere usko povezan sa problemom recidiva i opasnosti za vršenje nasilnih krivičnih dela? Odgovor na ovo pitanje nije jednostavno dati. Razlog za to je neusaglašenost mišljenja o prirodi i srodnosti delikata na kojima se gradi kriminalna karijera. Dok jedni smatraju da nasilnici počinju kriminalnu karijeru sa vršenjem nasilnih krivičnih dela, drugi nalaze podatke da karijeru vršenja kasnijih nasilnih dela izvršioci grade bez obzira na ranije kriminalno ponašanje ili specijalnosti.
Podaci na kragujevačkom uzorku (tabela 3.3) pokazuju da izvršioci ubistava u najvećem broju izvršenih krivičnih dela (51.5) nisu u recidivu. Takođe, od ukupne populacije žena kao izvršioca krivičnih dela, ni u jednom slučaju nije zabeleženo ranije kriminalno ponašanje. Na osnovu toga sledi zaključak da je kod ostatka izvršilaca krivičih dela, a pre svega kod populacije muških izvršilaca krivičnih dela, konstatovan recidiv. Značajan je broj izvršilaca krivičnog dela ubistva, protiv kojih su ranije podnete krivične prijave za izvršenje krivičnih dela sa elementima nasilja (21.2%). Takođe, među izvršiocima ubistava, njih 7.6% je ranije izvršilo ubistvo ili pokušaj ubistva.
Tabela 3.3 Zastupljenost recidiva kod izvršilaca s obzirom na pol
|
Prisustvo i tip recidiva |
|
muško |
|
žensko |
|
∑ |
|
|||||||||||||
|
|
N |
|
% |
|
N |
|
% |
|
N |
|
% |
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||
|
Nije u recidivu |
|
29 |
|
47.6 |
|
5 |
|
100 |
|
34 |
|
51.5 |
|
|||||||
|
Ranije vršio nenasilna krivična dela |
|
13 |
|
21.3 |
|
/ |
|
/ |
|
13 |
|
19.7 |
|
|||||||
|
Ranije vršio nasilna krivična dela |
|
14 |
|
22.9 |
|
/ |
|
/ |
|
14 |
|
21.2 |
|
|||||||
|
Ranije izvršio ubistvo ili pokušaj ubistva |
|
5 |
|
8.2 |
|
/ |
|
/ |
|
5 |
|
7.6 |
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||
|
∑ |
|
61 |
|
100% |
|
5 |
|
100% |
|
66 |
|
100% |
|
|||||||
4. Saučesništvo u vršenju ubistava
U svetu, pa samim tim i kod nas, opšte je pravilo da se ubistva uglavnom vrše od strane jednog izvršioca, a retko u izvršenju ovog krivičnog dela učestvuje dva ili više lica. Takvo pravilo je potvrđeno i u kragujevačkom uzorku. Naime, od ukupnog broja izvršenih viktimizacija ubistvom, samo u 11% slučajeva prilikom izvršenja krivičnog dela učestvovalo je više od jednog izvršioca, odnosno radnju izvršenja krivičnog dela u čak 89% slučajeva preduzimao je jedan izvršilac.
Ipak, ako pogledamo strukturu izvršenih krivičnih dela od strane dva ili više izvršilaca, podaci ukazuju na statistički značajan udeo saizvršilaštva u vršenju instrumentalnog homicida.
Moramo istaći i činjenicu da je u strukturi izvršenih krivičnih dela mogući udeo drugih izvršilaca u odnosu na prijavljena lica veći u odnosu na utvrđeno činjenično stanje u krivičnom postupku.
Kod izvršenja krivičnog dela ubistva u pokušaju, od ukupnog broja rasvetljenih slučajeva u posmatranom periodu, dva ili više izvršioca su učestvovala ukupno u 7% slučajeva.
IV. ZAKLjUČNA RAZMATRANjA REZULTATA ISTRAŽIVANjA
Na početku bismo mogli zaključiti da je u Republici Srbiji potrebno pristupiti jednom kontinuiranom i u svakom slučaju temeljnijem i studioznijem tretiranju problematike kriminalnih statistika, a posebno stope ubistava. Pojedinačne studije i analize su nedovoljne, a osim toga rezultati takvih istraživanja su često neusaglašeni.
Na osnovu analize rezultata istraživanja ubistava izvršenih u Kragujevcu u periodu od 1999. do 2009. godine, došlo se do više zaključaka. Svakako, teško je dati zaključak na osnovu jezika statistike, kojim se ne vodi računa o specifičnostima svakog pojedinačnog slučaja ubistva.
U odnosu na pojavne odlike homicida u posmatranom prostornom i vremenskom okviru, može se reći da je broj ubistava u relativnom smislu stabilan i bez većih statistički značajnijih razlika. Stopa ubistva samim tim je stabilna i ispod republičke stope ubistva.
Ekspresivna ubistva su dominantna u strukturi izvršenih ubistava na kragujevačkom uzorku, dok su instrumentalna ubistva u relativnom i apsolutnom smislu bez statistički značajnijih razlika.
Viktimizacije ubistvom su pretežno vršene u gradu i na otvorenom prostoru (otvoren prostor/ulica/park). Mesec kao period izvršenja homicida, u posmatranom prostornom i vremenskom okviru, nije dao statistički značajnije rezultate na osnovu kojih bi se određeni mesec, odnosno doba godine, mogli označiti kao faktori rizika kriminizacije ubistvom. Takođe, ne postoji statistički značajnija razlika u odnosu na dan u nedelji kao rizik viktimizacije ubistvom.
Istraživanje ubistava u Kragujevcu, nije potvrdilo univerzalno prihvaćeno fenomenološko obeležje da se ubistva izvršavaju u vremenskom periodu između 20.00 i 02.00 časa. Na teritoriji grada Kragujevca, najveći broj ubistava je izvršen u popodnevnim satima, odnosno u vremenskom periodu između 12.00 i 18.00 časova, a za kojim sledi vremenski period između 18.00 i 24.00 časova. Najmanji broj ubistava je izvršen upravo u noćnim stima, odnosno između 00.00 i 06.00 časova.
Vatreno oružje je dominantno sredstvo izvršenja krivičnog dela ubistva. Skoro polovina od ukupnog broja izvršenih viktimizacija ubistvom je izvršena vatrenim oružjem. Skoro upola manje ubistava izvršeno je nožem koji je na drugom mestu po apsolutnom broju izvršenih ubistava.
Najveći rizik od viktimizacije ubistvom je za osobe muškog pola, koji su u apsolutnom smislu imali najviše viktimizacija (70.8%), dok su žrtve ubistava u 20.8% slučajeva bile ženskog pola. Osobe muškog pola su u 65.5% slučajeva bile žrtve muškog izvršioca, što je po svemu sudeći faktor rizika, dok su osobe ženskog pola u ukupnim viktimizacijama žena, bile žrtve muškarca u 88.9% viktimizacija. U tom smislu identičan je zaključak da je dominantan oblik ubistva partnera upravo ubistvo koje vrši muškarac nad suprugom.
Takođe, na osnovu rezultata retrospektivnog istraživanja, izvršioci ubistava na teritoriji Kragujevca su se u fenomenološkom smislu potvrdili kao heterogena populacija s obzirom na svoje demografske i kriminološke karakteristike. Generalno, ipak je moguće dati određene zaključke o fenomenološkim odlikama homicidanata.
Od ukupno izvršenih viktimizacija u Kragujevcu (61), nadležnim organima je prijavljeno 66 izvršioca. U strukturi izvršioca dominantno mesto zauzimaju muški izvršioci sa udelom od 92.4% svih viktimizacija ubistvom. Odnos muških i ženskih izvršilaca ubistva je 1:12.2.
U apsolutnom smislu, najviše homicidanata oba pola imalo je u između 35 i 44 godina starosti. Prosečna starost izvršilaca u apsolutnom smislu je 39.44 (±14.40) godina. U ukupnoj populaciji muških izvršilaca krivičnog dela ubistva u kragujevačkom uzorku, prosečna starost je iznosila 39.36 (±14.77) godina, dok je u populaciji izvršilaca krivičnog dela ubistva u kojima su osobe ženskog pola prosečna starost iznosila 40.4 (±8.70) godina.
Generalno, u najvećem broju viktimizacija, izvršilac je bio poznat žrtvi (83.3%). U viktimološkom smislu, najrizičniji stepen bliskosti između izvršioca i žrtve ubistva, bio je odnos prethodnog poznanstva. Ipak, ne možemo izostaviti da ne pomenemo da je trećina ubistava izvršena u relacijama između bliskih srodnika (roditelja, dece, bračnog partnera ili tazbinskog odnosa).
Podaci u kragujevačkom uzorku su pokazali da je nešto manje od polovine kod muških izvršilaca zabeležen recidiv, dok kod žena izvršilaca homicida ni u jednom slučaju nije zabeležen recidiv. Takođe, u izvršenju krivičnog dela ubistva, izvršilac je u 89% slučajeva krivično delo izvršio sam, a u samo 11% slučajeva u izvršenju krivičnog dela su učestvovala dva ili više lica.
Opšti zaključak rezultata ovog istraživanja je sledeći:
- U retrospektivnom istraživanju, homicid je najčešće izvršavan u gradu, na otvorenom prostoru i to u popodnevnim satima. Prosečno je jedno ubistvo izvršeno na svakih 66 dana;
- Vatreno oružje je sredstvo sa kojim se najčešće izvršava ubistvo;
- Prosečni izvršilac ubistva je muškarac, starosti 39.36 (±14.77) godina, koji je u poznanstvu sa žrtvom ubistva, u ranijem periodu nije bio sklon vršenju krivičnih dela i koji, najčešće samostalno, ubistvo vrši primarnim ispoljavanjem nasilja ili je nasilje u vezi sa afektivnim pritiskom ka nanošenju povreda drugoj osobi do njenog uništenja.
Mr. Vladimir Šebek,
PHENOMENOLOGICAL CHARACTERISTICS OF HOMICIDE AND HOMICIDANTS
Criminological research on the city of Kragujevac
for the period 1999-2009 year
Abstract: Phenomenological picture of criminality is in a constant change. In today`s world, there is an increase of criminal acts, especially the hardest manifestations of sanctioned behavior in which on the first place is criminal act of murder. The first step in opposition to occurrence of crime such as criminal act of murder is to learn its manifestations, frequency, number, diffusion, executors and the way how it was done. The main aim of this work is to bring closer the listed findings about the manifestations of a murder to phenomenology of a modern executor of criminal act of murder as well as the attempt of identification of factors for murder. Retrospective study included homicide data for the period 1999-2009 year performed in Sumadija district, or precisely in the territory of city Kragujevac with muncipalities( Arandjelovac, Topola, Batocina, Lapovo, Raca, Knic).The examined parameters are the ones regarding executors, victims and the very act of murder. It was used the method of descriptive statistics of data which were recorded in judical and state authorities. In a period of 1999-2009 there were 146 murder victimization and murders in attempt. Perfective form of murder was recorded in 61 cases while the number of reported was 66. According to the results of criminological study there was confirmed assumption about the heterogeneous population of the executors of criminal act of murders as well as the manifestations of criminal act. Nevertheless, connecting collected data it is possible to give certain conclusions about the phenomenological characteristics of homicide and homicidants which was presented in concluding remarks of this work.
Key words: phenomenology, homicide, homicidant, demographic statistics.