Tamás Nótári, Dr, habil.,

Naučni saradnik, Instituta za pravne studije Mađarske akademije nauka,

Vanredni profesor, Univerziteta Károli Gáspár na Pravnom fakultetu i fakultetu političkih nauka, Budimpešta

UDK: 321.01

340.12

Primljeno: 25. maj 2011.

Kratki naučni članak

Translatio imperii – Neka razmišljanja o kontinuitetu imperija u evropskoj političkoj tradiciji

U radu nameravam da dam kratak pregled razmišljanja o translatio imperii. To je legitiman princip koji postoji više od dve hiljade godina. Na osnovu njega neke zemlje/carstva sebe smatraju nastavljačima, direktnim pravnim sledbenicima ranijih imperija, podržavajući njihove pravne zahteve i velike političke ambicije. Prvo, nameravam da osvetlim korene ove ideologije u antičkoj književnosti i istoriji, a zatim, da na osnovu nekih primera, predstavim pojavne oblike ove ideologije u Evropi srednjeg veka i modernog doba.

Ključne reči: translatio imperii, renovatio imperii, drugi Rim, treći Rim, Treći Rajh

I. Antički mit o svetu epoha

Simbolički opis velikih svetskih epoha koje prate jedna drugu pojavljuje se prvo u evropskoj književnosti, u didaktičkom epu, to jest, u poučnoj pesmi Hesioda koji je živeo otprilike između 740 i 670 pre nove ere, pod nazivom Erga kai hēmerai (radovi i dani). Hesiod deli svetske istorije u pet velikih epoha, ali treba imati na umu da nijednu epohu nije dodelio specifičnom carstvu. Ljudi su, u zlatno doba, živeli život kao bogovi, svetom je upravljao Kronos zajedno sa onima koji žive na Olimpu. Nakon toga, u srebrnom dobu, Zevs je stvorio čoveka: detinjstvo pripadnika ovog Genosa trajalo je sto godina, tokom ovog vremena njih su odgajale majke, međutim, nakon što su ušli u adolescenciju živeli su veoma kratko. Pošto je uništio ljude iz srebrnog doba Zevs je stvorio novi Genos bakrenog doba. Njih Zevs nije morao da uništi, jer su uništili jedni druge. Ovde se niz vekova karakterisanih metalima prekida, jer je Zevs stvorio božanski poredak heroja koji su se borili u Tebi i pod Trojom. Nakon uvođenja godina heroja, Hesiod nastavlja nabrajanje epoha obeleženih sve siromašnijim metalima. On deli gvozdeno doba u dve faze, prva je njegovo doba (vreme u kojem on živi), a druga faza će doći u budućnosti, kada će Zevs uništiti i ovu rasu. Hesiod pravi opis poslednjeg doba sa jasnijim apokaliptičnm motivima, na primer: slika dece koja se rađaju sa sedom kosom.

Bilo je neophodno reći sve ovo zbog srednjevekovnih autora koji su bili prilično dobro upućeni u klasičnu književnost koja je, kroz pojavljivanja mita o epohama u grčkoj i rimskoj književnosti, imala velikog uticaja na njihovo razmišljanje, ponekad isprepletano političkim motivima (setimo se zlatnog doba Avgusta koje je pomenuo Vergil). Eshatološka naracija o imperijama, koja se može pročitati u Bibliji, u knjizi Danila, obojena specifičnim političkim sadržajem od strane hrišćanskih autora i Crkvenih otaca, takođe predstavlja jedan od principa teorije srednjovekovne države.

II. Sistem imperija u Starom Zavetu

U knjizi "Book of Daniel", Nebuchadnezzar II, kralj Vavilona je u svom snu video kip, čija je glava od zlata, grudi i ruke od srebra, trbuh i strane od mesinga, noge od gvožđa i gline. Jedan od zatvorenika Danijel, tumači san: metali od kojih je sačinjena statua predstavljaju četiri uzastopna carstva, noge statue, delimično od gvožđa i jake a delom od gline i slabe, predstavljaju podeljeno, poslednje carstvo.

Karaketrističan pad ka siromašnijim metalima je u skladu sa Hesiodovom Erga kai hémerai, i samo je naizgled kontradiktoran. Dok Hesiod smatra svoje doba gvozdenim, Danijel naziva doba Nebuchadnezzara drugog zlatno doba, pošto je knjiga Danijela nastala 2. veku p.n.e, pa je Nebuchadnezzar-ovo doba predstavljeno kao idealizovana epoha prošlih dana. U stvari, ne možemo direktno nastavljati ova dva teksta, ali njihovu bliskost možemo pretpostaviti na osnovu zajedničkih motiva koji se nalaze u pozadini.

III. Carstva i misao translatio imperii u starom Rimu

U svom radu pod naslovom Apologeticum napisanom na prelazu iz 2. i 3. vek (koji je reakcija na argumente pagana protiv hrišćana, ujedno i pokušaj da se opovrgne da hrišćani ugrožavaju postojanje države u Rimu), Tertulijan formuliše čudan koncept teorije države u vezi sa razmišljanjem translatio imperii. Sve ovo je reakcija na tvrdnju u čijoj osnovi je argument da su hrišćani, ne poštujući rimske bogove, počinili crimen laesae maiestatis i uzrokujući bes bogova povukli su celu imperiju u propast. Tertulijan ističe da su hrišćani lojalni podanici carstva, jer oni se mole za cara i carstvo, prihvatajući izjavu apostola Pavla (u pismu Korinćanima) da sva vlast dolazi od Boga (omnis potestas a Deo). Želja da carstvo traje od strane hrišćana je iskrena težnja - Tertulijan ističe - i prestanak Rimskog carstva bi doneo kraj sveta. Time, u svom radu, stvara neku vrstu političke teologije na osnovu ideologije opstanka carstva i lanaca uzastopnih carstava. On obrazlaže sadržaj onoga što se može pročitati u knjizi Danila, i on identifikuje poslednji iz reda četiri uzastopna velika carstva sa Rimom. Na ovo on nadovezuje ono što je opisao Apostol Jovan u Apocalipse, koji tvrdi da će kraju sveta prethoditi pad velike imperije "Vavilona", što će Antihrista osloboditi lanaca. On predstavlja činjenicu da opstanak Rima, kao poslednjeg koji poseduje regnum (to jest dominaciju u svetu, što u jednom trenutku može imati samo jedna imperija), kao kriterijum opstanaka sveta. Time je ideologiju cara Oktavijana Avgusta“Roma est aeterna” okrenuo naopačke; a u isto vreme, u ogledalu svojih verskih uverenja, visoko je cenio Rimskog carstvo, jer je imalo značajnu ulogu u istoriji spasenja.

Zbog nedostatka prostora, nije moguće dotaći sva mesta gde se ideologija translatio imperii pojavljuje u rimskoj literaturi, pa sam zbog toga izdvojio samo dva primera. Justin, koji je napisao pregled Pompeius Trogus’s Philippica na prelazu iz 3. u 4. vek nove ere, nedvosmisleno govori o četiri carstva: Asirsko, Persijsko i Makedonsko (Aleksandara Velikog) carstvo da bi usledilo Rimsko carstvo kao kruna istorije. Uticaj, mnogo veći nego Justinov, nastao je u srednjevekovnoj "carstvo-filozofiji" i preko nje u modernom dobu, od strane prevodioca Vulgata, Hijeronimusa iz Stridona, u komentarima Book of Daniel, u vezi gore pomenutih imperija sa jasnim istorijsko-političkim sadržajem: on smatra Rim krunom svetske istorije nakon Vavilona, Persije i Grčke, i povezuje pad Rima sa dolaskom kraja sveta. Između ostalog, zahvaljujući nemerljivo velikom uticaju Hijeronimusa, i na zapadu i na istoku, tokom više od hiljadu godina, nekoliko državnih formacija trudilo se da dokaže svoj pravni i organski kontinuitet sa Rimskim carstvom, kao osnov njihovog ideologije i moći.

IV. Razmišljanja o translatio imperii u Istočnoj Evropi - Konstantinopolj/Vizantija kao drugi Rim, i Moskva kao treći Rim

Vizantija (Byzantion) je osnovana cca. 660 pne. od strane doseljenika iz Megare, a ime je dobila po svom prvom mitskom vladaru, kralju Bizasu (prema mitu, po sinu boga mora, Poseion i Creossa). Tokom rimske vladavine uživala je status slobodnog grada, međutim, u svetskoj istoriji dobija na značaju u 4. veku nove ere, kada je car Konstantin odlučio da osnuje drugi glavni grad. Nakon što je razmislio izabrao je Vizantiju - zapravo Solun, Sardika (danas Sofija) i Troja su takođe uzeti u obzir, Troja je uzeta u obzir jer su prema legendi Rimljani došli iz Troje. Grad je osveštan 11. maja 330: kao Konstanitinopolis, to jest, "Grad Konstantina" i zvanično je postao "novi Rim" (nea Rhōmē) i "drugi Rim" (deutera Rhōmē). Pozivanje na carstvo pod nazivom "Vizantija" je u stvari intelektualni proizvod modernog doba, stanovnici carstva sebe su smatrali Rimljanima (Rhōmaioi), a njihov vladar je bio basileus tōn Rhōmaiōn, tako da je njegova zemlja bila zemlja "rimskog carstva". Ideja da je Carigrad "Novi Rim" je od početka do kraja prisutna u vizantijskoj ideologiji, najvažniji legitimni izvori su 3. kanon drugog opšteg Saveta ("Počasni prioritet posle episkopa Rima treba dati episkopu Carigrada jer je to Novi Rim ") i 28. kanon četvrtog opšteg Saveta ("Mi takođe treba da rešavamo i glasamo za iste privilegije najsvetije crkve Konstantinopolja, novog Rima, jer su očevi s pravom dobili privilegije na presto starog Rima kao grada koji je vladao").

Istraživanje o teoriji Moskve kao "Trećeg Rima" jasno pokazuje da se misao o "Trećem Rimu", nije pojavila u zvaničnoj ideologiji i kroz titulu cara Ivana III 1473 (godinu dana nakon što se oženio Sofijom Palaiologa, nećakom cara Vizantije, preko svojih predstavnika, u prisustvu pape Sikstusa IV u Rimu). Prvi je ideologiju formulisao Filofej, monah iz Pskova, između 1522 i 1524, u pismu koje je napisao Mihailu Grigorieviču: "Javljam Vam, moj bogoljubivi Gospodine, da su hrišćanska carstva propala, i imaju biti ujedinjena u jedino carstvo našega vladara, u skladu sa knjigama proroka, to je, Rusko carstvo: dva Rima padoše, treći i dalje postoji, i neće biti četvrtog Rima". U Moskvi je Mitropolit izabran prvi put već 1448. ali, sedište Patrijaršije je tu postalo tek 1589, tako je Patrijarh moskovski, u skladu sa tzv. Ustavnom poveljom usvojenom od onovremenog Sinoda, postao peti u poretku svih patrijarha. Iako teorija "Trećeg Rima" nije bila prihvaćena od strane pravoslavnog kanonskog prava, bila je živa u oblasti državne ideologije i u narodnom verovanju, i imala je značajan uticaj sve do 1917.

V. Razmišljanja o translatio imperii u Zapadnoj Evropi - Sacrum Romanum Imerium

Karlo, koji se krunisao za cara 23. decembra 800, podigao je Imperium Romanum iz mrtvih (renovatio imperii), na nivo zvanične ideologije, i u isto vreme, osporio da basileus ima pravo na kontinuitet Rimskog carstva. U svom pismu papi Lavu III, u kojem je upozorio Papu da inicira pobožni život, Karlo jasno otkriva uloge kralja i pape i podelu njihovih zadataka: vladar je dužan da štiti Crkvu Hristovu od napada i uništavanja pagana oružjem, kao i da jača katoličku veru, Papa je dužan je da podrži kraljeva dela rukama podignutih ka Bogu, baš kao i Mojsije, da bi osigurao pobedu nad neprijateljima u Hristovo ime. Time je postavio temelje "teorije dva mača" koju je kompletirao papa Bonifacijus VIII 1300. godine, a istovremeno su bili priznati i imperijalistički zahtevi caru.

Oto I (936-973), nakon što je došao na vlast, bio je nazvan najvećim među evropskim kraljevima od Saksonskog hroničara tog vremena. Oto je polagao pravo na Italiju i Rim i time na krunu careva, a sve iz razloga što je verovao da je kroz njegove pobede nad Mađarima i uspehe u slovenskoj misiji kao "pobednika nad paganskim varvarima, propovednika hrišćanstva i zaštitnika crkve" zaslužio pravo na dostojanstvo cara. Ceremonija krunisanja cara održana je u Rimu 2. februara 962. Od tada, nemački kraljevi mogli su da dobiju titulu cara, ako su otišli u Rim i tamo bivali krunisani (samo je nemački kralj mogao da postane car, ali nisu svi nemački kraljevi postali carevi). Oto I je bio svestan stvarnog obima i ograničenja svoje carske moći: on je nazvao sebe "carem Rimljana i Franaka". Njegov unuk, Oto III, po uticaju i na predlog svog vaspitača i prijatelja, najvećeg naučnika tog doba, Francuza Gerbert d’Aurillaca (kasnije papa Silvester II) najavio je program "obnavljanja Rimskog carstva" (renovatio imperii Romanorum). Zapravo, on je mislio na carstva hrišćanskih careva, pre svega, Konstantina Velikog i Karla, a hrišćanska misija je igrala centralnu ulogu u njegovom konceptu. Oto III je ovo potvrdio tako što je tituli cara dodao titulu "rob Isusa Hrista" (servus Iesu Christi), a kasnije i "rob apostola" (servus apostolorum). Završni udarac, tada samo formalno postojećem Sacrum Romanum Imperium, zadat je bitkom kod Austerlica. Dana 6. avgusta 1806 Franc I se odrekao titule cara. (Treba naglasiti da ime koje se koristi u literaturi za Sacrum Romanum Imperium, "Nemačko-rimsko carstvo" nije istorijsko, jer je to u stvari prevod "Heiliges Römisches Reich deutscher Nation", koji nikada nije postao zvanični naziv).

Oto Frisingensis (Otto Frisingensis), u svom radu iz sredine 12. veka, pod nazivom Chronica sive Historia de duabus civitatibus, želi da nastavi Avgustinov rad pod nazivom De civitate Dei. Rad se fokusira na liniji imperija koje smenjuju jedna drugu (translatio imperii), i kreću se dosledno, kako vreme prolazi, od istoka ka zapadu (Asirci, Persijanci, Grci, Rimljani, Nemci), i uglavnom prevladavaju unutar Evrope (Rim, Vizantija, Karlovo Carstvo , Langobardovo Carstvo, Sacrum Romanum Imperium). Konačna u nizu imperija je Otova Sveta Rimska Imperija koja mora opstati do kraja sveta.

VI. Primer negiranja kontinuiteta - zvanično odbacivanje imena Treći Rajh

Opšta je zabluda da je "Treći rajh" (Drittes Reich) bilo zvanično ime za Nemačku, iako je, nakon što su nacisti preuzeli vlast, snažno promovisano od partije kao i od veoma jake državne propagandne mašinerije. Manje je poznato da je Hitler uvek imao jake rezerve prema ovom nazivu, iako se, u periodu pre nego što je NSNP preuzela vlast (Machtergreifung ili Machtübernahme), a naročito u periodu koji je usledio, ovaj naziv nesumnjivo pokazao korisnim, u veoma moćnoj propagandnoj frazeologiji. Međutim, Uredbom koju je donelo ministarstvo propagande nemačke štampe od 10. juna 1939. izričito je zabranjena službena upotreba fraze "Treći rajh". U skladu sa ovom uredbom, zvanični naziv Nemačke - koja je takođe nazivana völkischer Staat, to jest država zasnovana na ideji rase (Rassenidee) - bio je "Veliko Nemačko carstvo" (Großdeutsches Reich). Uputstvom koje je izdalo ministarstvo propagande nemačke štampe (Reichsministerium für Volksaufklärung und Propaganda) godinu dana kasnije, 21. marta 1942. naređuje  se - najverovatnije po obrazacu "Imperije" koji se koristi od strane Britanije - da će zvanični naziv "nove Nemačke" u budućnosti biti jednostavno: "Carstvo" (Reich). Cilj imena "Rajh" je bio da javnosti dokumentuje zaokruženo državno jedinstvo teritorija koje pripadaju "novoj Nemačkoj". Istim propisom zabranjena je upotreba reči "Rajh" uz reč Nemačka, naglašavajući da postoji samo jedno "carstvo", i da je to Nemačka.

"Treći rajh" kao carstvo, u poređenju sa istorijskim presedanima, prethodnim carstvima, označena narednim "serijskim brojem" nije u skladu sa imperijalističkom samosvešću nacional-socijalizma, koji se smatra krunom nemačke istorije. U istorijskom smislu, "Prvo carstvo" znači Sveto rimsko carstvo (Sacrum Romanum Imperium) osnovano 962. koje je postojalo sve do 1806. "Drugo carstvo" je osnovano, odnosno proglašeno, 18. januara 1871 u dvorani ogledala u Versajskoj palati i postojalo sve do novembra 1918. Koreni ideje "Trećeg Rajha", u nemačkoj filozofskoj i političkoj misli, mogu se pratiti duboko unazad. Ona se može identifikovati već kod Fihtea. Ideja o "Trećem rajhu" dobila je veoma veliki deo, često centralni značaj u konzervativnoj kulturnoj filozofiji, pre svega u radovima Arthur Moeller van den Bruck’s. Nacionalni socijalistički režim se već u ranim tridesetim, iz istorijskih i filozofskih razloga, jasno distancirao od ideje "Trećeg Rajha". Na kraju je u Nemačkoj ideologija potpisana od strane Hans F. K. Günther, Richard Walter Darré i Alfred Rosenberg, koji su postavili ili nameravali da postave na teorijskim osnovama Führerprinzip (Firer princip), postala zvanična ideologija nacional-socijalističke Nemačke, u kojoj ideja "Treće Carstvo" nije dobila nikakvu ulogu.

*   *   *   *

Detaljnija analiza bi bila potrebna za preciznu obradu ideologije, koja bi pokazala kako se imperijalne ambicije modernog doba (na primer Španija, Britanija i Sjedinjene Američke Države) uklapaju u ideologiju translatio imperii po prestanku verskog određenja ovog ramišljanja, koje je zamenjeno sa nekom vrstom legitimne kulturne misije. U radu sam mogao, naravno, istaći samo nekoliko tačaka iz istorije ideologije translatio imperii; a ukupna analiza ove teme zahtevala bi izradu jedinstvene monografije.

Dr. Tamás Nótári, habil.,

Research Fellow, Institute for Legal Studies of the Hungarian Academy of Sciences,

Associate professor, Károli Gáspár  University in Budampest – Faculty of Law and Political Sciences

Translatio imperii – Some thoughts on continuity of imperium in European political tradition

In this work i intent to give a short overview on thinking about translatio imperii. It is legitimite principle that exists more than two thousand years.  On that ground some countries/ empires consider themselves the contiunuers and direct legal successors of former empires, supporting their legal demands and great political ambitions. Firstly, i intend to clear up the roots of this ideology in antique literature and history and then to show the forms in which this ideology appears in mediaeval and modern age Europe.

Key words: translatio imperii, renevatio imperii, the Second Rome, the Third Rome, the Third Reiche.