др Зоран Јеротијевић,

dr Zoran Jerotijević,

Univerzitet Alfa Beograd

Primljeno: 14.11.2011.

UDK: 316.64

342.8(497.11)

Kratki naučni članak

PRVI POSLERATNI POLITIČKI IZBORI U JUGOSLAVIJI I OKRUŽENJU

U radu je predstavljena analiza prvih posleratnih izbornih procesa u državama, koje su istovremeno sa promenom svojih predratnih oblika vladavine, drastično izmenile i strukturu političkog sistema. Izvršena socijalno-politička revolucija u njima je istovremeno značila i zavođenje jednopartijskog sistema pod okriljem komunističkih političkih snaga. Kako bi se to obezbedilo, revolucionarne snage su preduzimale niz različitih mera u svrhu potpuno sigurnih izbornih rezultata koji bi išli njima u korist. Među tim merama, zapažaju se i varijante uskraćivanja i oduzimanja biračkog prava za određene ideološki nepodobne kategorije birača, pa su eventualni pokušaji poraženih snaga predratne vladajuće strukture države da povrate politički uticaj ostajali bez uspeha.

Ključne reči: izbori, komunistička partija, Krimska konferencija, Jugoslavija, Istočna Evropa, SSSR, Velika Britanija

Posledice sporazuma Tito-Šubašić bile su porazne, kako na položaj srpskog naroda posle Drugog svetskog rata, tako i na višepartijski parlamentarni režim koji je u Srbiji imao skoro stogodišnju tradiciju.

U vladi, koja je formirana 7. marta 1945. godine, uticaj nekomunističkih političara nije bio veliki. Tako je Jugoslavija (pod imenom Demokratska Federativna Jugoslavija) dobila vladu koja će u narednih nekoliko meseci učvrstiti vlast Komunističke partije Jugoslavije u zemlji i pripremiti izbore za Ustavotvornu skupštinu. Odmah posle formiranja jedinstvene vlade, štampa je počela da prenosi isključivo stavove Josipa Broza Tita i njegovog partijskog rukovodstva. Priznanje ove vlade od strane saveznika[1] dalo je Titu još više prava da sprovodi isključivo svoju koncepciju vlasti. Upozoravajući Čerčila na stanje u zemlji i jednoumlje koje se zavodi od strane Tita, kralj Petar je pokušao da skrene pažnju na nepoštovanje postavki iz sporazuma Tito-Šubašić i preporuka sa Krimske konferencije. Čerčil je pismeno odgovorio na ovo upozorenje, slažući se sa nekim zaključcima koje je izneo kralj Petar. Naveo je da se u Jugoslaviji dešavaju stvari koje su izneverile njegova očekivanja, ali da on nije u stanju da to spreči.[2] Pismo kralja Petra Trumanu sa sličnim sadržajem nije donelo nikakvu promenu. U Jugoslaviji je vlada radila pod čvrstom Titovom rukom. U njoj su egzistirali kao nezavisni političari samo Milan Grol i Juraj Šutej. Grol, kao predsednik Demokratske stranke, bio je u vladi, a njegova stranka nije imala slobodu rada. Šubašić, koji je formalno bio ministar spoljnih poslova, izgubio je svaki politički značaj s obzirom da je J.B. Tito preuzeo spoljne poslove u svoje ruke. Njegova uloga je bila premošćavanje razlike između Jugoslovenske kraljevske vlade (dok je ova još formalno postojala) i NKOJ-a,[3] čija je uloga bila potrošena kada je formirana jedinstvena vlada.

Kralj Petar je pismom od 6. jula podsetio Čerčila (koji se tada nalazio u "izbornoj trci" za parlament) da su u Jugoslaviji izvršene ustavne promene bez znanja naroda i da proširenje AVNOJ-a nije urađeno kako se to tražilo Krimskom konferencijom. Naveo je da u Jugoslaviji nema slobode štampe i slobode okupljanja osim za pristalice Titovog režima.

Kraljevo pismo je ostalo "mrtvo slovo" na papiru za zapadne sile i SSSR, tako da je u Jugoslaviji Tito pripremao izbornu strategiju sa jednom strankom. U Beogradu je od 5. do 7. avgusta održan osnivački kongres Narodnog fronta Jugoslavije (NFJ). Ova organizacija je osnovana sa ciljem da sačuva i učvrsti "demokratske tekovine narodnooslobodilačke borbe"[4] Iza nje je kadrovski i organizaciono stajala KPJ i J.B. Tito. Ona je trebalo da odigra svoju ulogu na predstojećim izborima za Ustavotvornu skupštinu, kao snaga koja će svojom ubedljivom pobedom otvoriti vrata "novoj Jugoslaviji". Titov govor na osnivačkom kongresu NFJ nije više ostavljao dileme o budućem jednopartijskom sistemu u Jugoslaviji.[5] Kralj Petar je uputio notu ambasadorima SAD, SSSR i Velike Britanije 8. avgusta, ističući kako pomenuti govor predstavlja apsolutno kršenje sporazuma Tito-Šubašić. Političke slobode su praktično ukinute za sve, osim za pristalice J.B. Tita. Sledećeg dana kralj Petar je obavestio namesnike da ukida Namesništvo i da preuzima dužnost odbrane ustavnih prava svoga naroda.

Navedene izjave kralja Petra više nisu imale nikakav realan značaj. U Jugoslaviji su stvari išle onim pravcem koji su utvrdili Tito i KPJ. Milan Grol 18. avgusta predaje svoju ostavku J.B. Titu, iznoseći u njoj sva kršenja ljudskih prava u zemlji.[6]

Da bi formalno ispunili zahteve Krimske konferencije J.B. Tito i KPJ naložili su Predsedništvu AVNOJ-a da promeni naziv ovog tela u Privremena Narodna skupština DFJ, kako bi se istakla njegova višepartijska struktura. Na III zasedanju AVNOJ-a od 7. do 10. avgusta 1945. godine u Beogradu, naziv AVNOJ je promenjen u naziv Privremena narodna skupština. Ova skupština je imala 368 članova, od kojih je 17 pripadalo "građanskoj opoziciji", odnosno, članovima koji se nisu slagali sa odlukama većine. Skupština je donela zakone, koji su se odnosili na najznačajnija društvena i politička pitanja (zakon o štampi, zborovima, udruženjima, biračkim spiskovima, Ustavotvornoj skupštini). Izbori za Ustavotvornu skupštinu raspisani su 11. septembra 1944. godine, pa su na taj način formalno ispunjene obaveze prema preporukama sa konferencije na Krimu.

Predizborna kampanja KPJ (preko NFJ) počela je odmah po preuzimanju vlasti u Srbiji krajem 1944. godine, odnosno, zavisno od vremena uspostavljanja kontrole NOVJ (JA)[7] na teritorijama Jugoslavije. Razlozi zbog kojih je Milan Grol podneo ostavku bili su očigledni u celoj zemlji. Ukidanje biračkog prava viđenijim ljudima u gradu i na selu bilo je česta pojava u ovo vreme[8] (zbog navodne saradnje sa okupatorom i neprijateljskog držanju prema partizanima, odnosno, KPJ).[9] Zakon o biračkim spiskovima isključio je iz biračkog spiska pripadnike Ljotićevih i Nedićevih formacija, razne kolaboracionističke formacije nacionalnih manjina, pripadnike ustaškog pokreta. Pored navedenih, iz biračkih spiskova su isključeni pripadnici Ravnogorskog pokreta, i to članovi Centralnog nacionalnog komiteta (okružni, sreski i seoski komitet), vojničke i poluvojničke formacije, JURAO,[10] ŽROS,[11] Crne šamije, Ženska ravnogorska organizacija Kragujevca (radilo se o ženama koje su izgubile svoje najbliže u nemačkim pogromima Kragujevčana oktobra 1941). Isključenjem pripadnika Jugoslovenske vojske u Otadžbini i Ravnogorskog pokreta, onemogućeno je stotinama hiljada ljudi (ili možda još većem broju) da izađu na izbore i izraze svoju volju.

Na "demokratskim" izborima 11. novembra 1945. godine utvrđena je samo jedna savezna lista. To je bila lista Narodnog fronta Jugoslavije sa nosiocem liste J. B. Titom, predsednikom vlade i ministrom narodne odbrane. Pored ove liste, postojala je i "kutija bez liste". Prema rezultatima koje je utvrdila Savezna izborna komisija, na izbore je izašlo 7.432.469 birača od 8.383.455 upisanih. Za listu Narodnog fronta Jugoslavije glasalo je 6.725.047 birača ili 90,48%, a za "kutiju bez liste" 707.422 birača. Procentualno najmanji broj birača je izašao u Srbiji 77,16%. U ostalim delovima Jugoslavije taj broj se kretao od 91,77% u Hrvatskoj do 97,68% na Kosovu i Metohiji.[12] Eliminacijom koju smo već naveli u biračkim spiskovima i bojkotom dela biračkog tela u Srbiji, pobeda NFJ je bila više nego ubedljiva. Glasalo se gumenim kuglicama (pisac ovih redova je imao priliku da od živih članova biračkih odbora čuje da je bilo presipanja kuglica iz "ćorave kutije" u onu drugu posle zatvaranja biračkih mesta). Birački odbori su bili sastavljeni od "poverljivih" ljudi "narodne vlasti".

Federativna Narodna Republika Jugoslavija je proglašena 29. novembra 1945. Suverena vlast je u potpunosti i formalno potpuno prešla na nove političke subjekte u zemlji (KPJ i njene zavisne organizacije). Od nosilaca suverene vlasti uoči rata i tokom rata (kralj, skupština, vlada, jugoslovenska kraljevska vojska, koji su državu predstavljali u svetu i bili međunarodno priznati), više nije postojao ni jedan. Međunarodno priznanje nove vlasti u Jugoslaviji pokrilo je sve zakulisane radnje velikih sila i građanski rat koji je jedna strana vodila (na uštrb nacionalnih interesa srpskog naroda) radi dolaska na vlast, odnosno, radi promene režima i političkog sistema u Kraljevini Jugoslaviji.

Promene su na različite načine zahvatile zemlje kroz koje su sovjetske trupe prošle prilikom povlačenja nemačke armije. Situacija je u tim zemljama bila različita u zavisnosti da li su bile okupirane ili su pripadale bloku sila Osovine. Mađarska, Bugarska i Rumunija bile su saveznici Nemačkoj u Drugom svetskom ratu,[13] a u njima nisu postojali jači oružani pokreti (ovo se pre svega odnosi na Mađarsku).

Mađarska je izašla iz Prvog svetskog rata kao jedan od dva konstitutivna dela poražene Austrougarske. U periodu 1918-1920. godine pod vođstvom Komunističke partije Mađarske proglašena je Mađarska Sovjetska Republika. Posle rušenja komunističke vlasti vođstvo u zemlji preuzima admiral Mikloš Horti sa titulom regenta i željom da se izvrši restauracija Habzburške monarhije. U Drugom svetskom ratu kao saveznik Nemačke dobila je proširenja na račun Čehoslovačke, SSSR-a, Rumunije i Jugoslavije. Posle dolaska sovjetskih trupa, na čelo privremene vlade postavljen je izvesni general Mikloš. Bez većih sukoba, komunisti su uz sovjetsku asistenciju preuzeli vlast. Pedesetih godina doći će do izliva nezadovoljstva postojećom vlašću i zbog sovjetskog prisustva.

Rumunski kralj Mihailo je, uz pomoć antinemački nastrojenih političara i oficira, smenio sa vlasti pronemačkog diktatora Jona Antoneskua i formirao vladu sa generalom Radeskuom na čelu. Ubrzo je prokomunistička grupacija u vladi (narodnodemokratski front) na čelu sa Petru Grozeom izazvala krizu vlade. Novu vladu je formirao Petru Groze što je definitivno dovelo komuniste na vlast. Kralj Mihailo se nije složio sa ovom vlašću i bio je prinuđen da abdicira i napusti zemlju.

U Bugarskoj je izvršen "prevrat" 9. septembra 1944. godine u trenucima kada je Crvena armija došla na granicu ove zemlje. Vlast je preuzeo Otečestveni front u kome su komunisti imali najvažniju ulogu (u koaliciji sa Socijaldemokratskom partijom i Agrarnim savezom), a još dve godine formalnu ulogu je imalo regentsko veće (posle smrti kralja Borisa). Izbori su održani 1946. godine i na njima su KP Bugarske i Agrarni savez bili u koaliciji. Od 1948. godine na političkoj sceni Bugarske ostaje samo KP Bugarske.

Nemački napad na Poljsku označio je početak Drugog svetskog rata.[14]Posle vojnog poraza, vlada generala Vladislava Sikorskog prešla je u Francusku, a posle njenog sloma u Veliku Britaniju. Poljska vlada je imala jedan broj vojnika u Francuskoj, na Srednjem istoku i u SSSR-u (jedinice iz SSSR-a su se 1942. prebacile na Srednji istok). Odnosi poljske izbegličke vlade i SSSR-a prekinuti su 1943. godine zbog optužbe Poljaka da su Sovjeti pobili hiljade poljskih oficira (što se u današnje vreme i potvrdilo) u Katinskoj šumi. Posle smrti generala Sikorskog na čelo vlade došao je Stanislav Mikolajčik, lider Seljačke stranke. U Poljskoj je tokom rata postojalo više frakcija pokreta otpora, a najjači je bio Armja Krajova (zemaljska vojska). SSSR je na svojoj teritoriji od Poljaka (pod rukovodstvom poljskih komunista) formirao pokret pod imenom Gvardja Ludova (narodna vojska). U drugoj polovini rata, Sovjeti su ove jedinice počeli da ubacuju u Poljsku. O poljskim granicama raspravljalo se dosta u toku rata da bi predstavnici velikih sila poljsku državu smestili između Kerzonove linije (granice prema SSSR-u odnosno Rusiji, koju je utvrdio Vrhovni savet Antante 8. decembra 1919, koju Poljska tada nije priznala) i Odre. Same granice (budući da su se u velikoj meri poklapale sa etničkim) nisu bile sporne, ali buduća vlast jeste. Sovjeti su prvo stvorili Zemaljsko nacionalno veće - privremeni parlament na čelu sa komunistom Boleslavom Bjerutom. Na sednici ovog veća posle ulaska Sovjeta u Poljsku (Lublin) obrazovan je Poljski komitet narodnog oslobođenja (privremena vlada pod kontrolom komunista uz učešće socijalista i još nekih manjih stranaka). Tako je (pod sovjetskim uticajem) nastao paralelizam vlasti. Ovo nije bilo dovoljno za sovjetske ciljeve, već je trebalo uništiti i najjaču oslobodilačku formaciju u Poljskoj, već pominjanu Zemaljsku vojsku. Ovaj posao su Sovjeti prepustili Nemcima. Kada je Crvena armija bila na prilazima Varšave u njoj je 1. avgusta 1944. godine izbio ustanak pod vođstvom pokreta Zemaljska vojska. Ustanak je trajao dva meseca i krvavo je ugušen. Poginulo je ili pobijeno preko 200.000 ljudi, a veliki broj je odveden u logore smrti. Za vreme ustanka, sovjetske trupe su stajale na ulazu u Varšavu, ne vršeći značajne pokrete. Varšava je bila potpuno uništena, a sa njom i najveći deo zemaljske vojske. Rezultat ustanka je ojačao sovjetske pozicije u Poljskoj. Konferencija na Krimu je zaključila da se mora formirati privremena vlada nacionalnog jedinstva koju bi priznale sve tri velike sile (SAD, SSSR i Velika Britanija). Poljska izbeglička vlada i njen premijer Mikolajčik, međutim, nisu više imali mogućnosti za jači uticaj u zemlji. Poljska je bila pod sovjetskim trupama, a u privremenoj vladi su dominirali komunisti. Zahtev sa Krimske konferencije o slobodnim izborima, koji je uporno podržavao premijer Mikolajčik, izgledao je teško ostvariv, uzimajući u obzir situaciju na terenu. Uz nešto više "demokratije" nego što je to bio slučaj u Jugoslaviji, u Poljskoj su održani izbori. Pobedu je odneo blok na čelu sa komunistima i time potvrdio već ranije dogovorenu podelu interesnih sfera u Evropi.

Čehoslovačka je bila prva žrtva Hitlerove Nemačke.[15] Pod pokroviteljstvom Francuske i Velike Britanije, raskomadana je 1938-39. godine. Predsednik vlade Eduard Beneš sa vladom je prvo otišao u London, a zatim u Moskvu. Za razliku od ostalih zemalja istočne i centralne Evrope, Čehoslovačka je pre rata imala veoma snažnu i legalnu komunističku partiju. U toku rata Benešova vlada je rukovodila oslobodilačkim pokretom u zemlji, gde su veoma važnu ulogu imali komunisti. U Košicama je 4. aprila 1945. formirana vlada Nacionalnog fronta na čelu sa Zdenjekom Firlingerom, socijaldemokratom, a potpredsednik vlade je bio komunista (predsednik KP) Klement Gotvald. Predsednik Čehoslovačke postao je predratni i ratni premijer, Beneš. Izbori koji su održani 1946. godine doneli su komunistima 38% glasova. Ponovo je sastavljena mešovita (levičarsko-desničarska vlada) vlada sa komunistom Gotvaldom kao premijerom. Vršene su određene socijalne reforme i delimična nacionalizacija. Ovaj konglomerat različitih interesa u vladi nije mogao da opstane. Stav Jana Masarika (sina Tomaša Masarika osnivača nezavisne Čehoslovačke) koji se zalagao za Čehoslovačku koja predstavlja most između istoka i zapada sukobljavao se sa komunistima koji su bili za sve čvršće vezivanje sa SSSR-om. Sukobi i pritisci su bili sve veći, pa je došlo do istupanja građanskih političara iz vlade. Gotvald je onda Benešu ponudio novu vladu sa malim brojem građanskih političara. Pod pritiskom komunista (i SSSR-a) Beneš je 25. februara 1948. godine prihvatio ovu vladu. Jan Masarik je u aprilu izvršio samoubistvo, a Beneš je u junu podneo ostavku. Tako je i u Čehoslovačkoj na političkoj sceni ostala samo jedna stranka, komunistička partija.

I dve države koje nisu bile u direktnom kontaktu sa sovjetskim trupama, Italija i Grčka, doživele su potrese.

Italija je kao sila Osovine kapitulirala 1943. godine. Zapadne sile su se sa velikim brojem vojnika nalazile u njoj sve do kraja rata, tako da do nekog levičarskog prevrata nije moglo doći. Promene su nastupile posle abdikacije kralja Viktora Emanuala III 1946. godine. Kralj je postao Umberto, njegov sin. Iste godine u Italiji je održan referendum na kome su se Italijani većinom izjasnili za republiku.

U Grčkoj je tokom Drugog svetskog rata postojao jak pokret otpora.[16] Posle nemačke okupacije, kralj Đorđe je otišao u London, a vlada u Kairo (u toku rata odnosi između grčke vlade i jugoslovenske kraljevske vlade su bili veoma bliski). U septembru 1941. godine u Grčkoj je osnovan Nacionalno-oslobodilački front (EAM), koji je okupljao nekoliko raznorodnih stranaka, dve sindikalne i neke omladinske organizacije. EAM je imao i svoju vojnu organizaciju, Narodnooslobodilačku vojsku Grčke - ELAS. Pokret je vrlo brzo imao armiju od više desetina hiljada boraca, koji su izvodili akcije širom zemlje. Komunisti su u ovom pokretu imali značajnu ulogu sa težnjom da preuzmu sve značajnije funkcije u njemu. To je uticalo na stranke centra i desnice da istupe iz EAM-a i formiraju pokret EKKA i vojnu organizaciju EDES. U martu 1944. godine EAM je osnovao Politički komitet narodnog oslobođenja (PEEA) koji je u maju iste godine potpisao u Libanu ugovor sa kraljevskom vladom u emigraciji. Po ovom sporazumu, predsednik vlade postao je Georgios Papandreu, lider Demokratske stranke, a komunisti su dobili pet ministarskih mesta. Posle političkog sporazuma napravljen je i vojni između snaga ELAS-a pod komandom generala Sarafisa i EDES-a pod komandom generala Zervasa. Sporazum je sklopljen 26. septembra 1944. godine u Kazerti i njime je predviđeno da se sve grčke vojne formacije moraju pokoravati grčkoj vladi, a vojnu komandu nad njima dobio je britanski general Skobi. Saradnja između navedenih strana nije dugo trajala i odmah posle 1. novembra 1944. godine, kada su Nemci napustili Grčku, počeli su sukobi. EAM su u međuvremenu napustile i pristalice levog centra tako da su u njemu ostali samo komunisti. Kada je general Skobi proglasio demobilizaciju ELAS-a, a grčka vlada pozvala njegove pripadnike da se pridruže grčkoj armiji, rukovodstvo ove vojne organizacije je to odbilo i započeo je građanski rat, koji je bio zaustavljen sporazumom o primirju 14. februara u Varkizi. U martu su održani izbori koji su komunisti bojkotovali, pa više nisu mogli da učestvuju ni u radu skupštine i vlade. Naredne godine održan je referendum na kome se odlučivalo da li će Grčka biti monarhija ili republika. Na referendumu se preko 70% stanovništva izjasnilo za monarhiju, čime je prostor za komunističku propagandu bio dosta sužen. Deo komunista je odlučio da nastavi oružanu borbu i tako je stvorena Demokratska armija Grčke pod komandom Vafijadesa Markosa. Sukobi su trajali sve do 1949. godine kada je Demokratska armija položila oružje.

III

Gore navedeni primeri pokazuju izvesne sličnosti, ali i razlike. U svim ovim zemljama komunisti su kroz pokret otpora pokušavali da osvoje vlast i usmere borbu ka svom cilju socijalističkoj revoluciji. Izuzimajući Čehoslovačku, u svim ostalim zemljama pre rata komunisti nisu predstavljali respektivnu snagu. Podela interesnih sfera dala je krila pojedinim komunističkim partijama (uz svesrdnu pomoć Crvene armije) i omogućila im dolazak na vlast. Tako je na primer bilo u Poljskoj, Rumuniji, Bugarskoj, Mađarskoj i Jugoslaviji dok je u Grčkoj sa dosta jakom komunističkom partijom vlast pripala probritanskoj opciji. U nekim zemljama su i održani manje ili više formalni višepartijski izbori (u Jugoslaviji višestranački izbori nisu čak ni formalno održani kako smo videli) Posle ovih izbora u vrlo kratkom roku komunisti su razbili ili zabranili protivničke stranke. Velike sile su negde sa manje, a negde sa više sile štitile svoje interese.

U odnosu na situaciju u navedenim zemljama u Jugoslaviji su antifašistički pokreti bili znatno jači. Ovde je zapravo regularna vojska produžila otpor kroz Jugoslovenske Vojske u Otadžbini pod komandom pukovnika (generala) Mihailovića. Ravnogorski pokret i JVuO bili su nosioci državnog političkog i pravnog kontinuiteta do pred sam kraj rata. Politički i pravni kontinuitet Jugoslavije je očuvan na međunarodnom planu, i uz veliki uticaj sila antihitlerovske koalicije (SAD, SSSR, V. Britanija) prenet na nove nosioce suverene vlasti (KPJ i njen partizanski pokret), čiji je osnovni cilj u ratu bio promena vlasti kroz socijalnu revoluciju.

Zoran Jerotijević, PhD

THE FIRST POST-WAR POLITICAL ELECTIONS IN YUGOSLAVIA AND SURROUNDING COUNTRIES

SUMMARY

After the Tito-Šubašić agreement, the Yugoslav regent government was completely separated from king Petar II ( which was one of the principal goals of the British government ). King Petar’s attempts to strengthen his influence during autumn and winter 1945-45 remained futile, primarily due to the lack of any serious support from Winston Churchill and his government.

The formation of the Yugoslav Democratic Federal government was a further step toward the degradation of monarchy and establishment of absolute Tito’s reign ( through the League of Communists of Yugoslavia ). This government initiated preparations for the elections for the constitutional government. The preparations should have removed any possibility of surprise ie. non-communist victory. For this purpose, the National front was formed under the supervision of the League of Communists of Yugoslavia and there was a prohibition to participate in the elections ( they were devoid of franchise ) for hundreds of thousands of people, mostly in Serbia, allegedly because of the cooperation with the enemy.

During summer 1945 king’s attempt to recall the Governorship was utterly ignored. The election took place on November 11th 1945 and it was basically single-party. Also, in this way monarchy was formally cancelled ( it should be noted that the lowest turnout was in Serbia ).

As for the elections in the countries in eastern Europe where there was significant soviet presence, at least in the beginning they were undertaken as multi-party and more or less democraticly.

Keywords: Jugoslavia, Eastern Europe, elections, Communist Party, USSR, Great Britain

[1] Velika Britanija je to učinila 14. marta 1945, SSSR 24. marta, a SAD 2. aprila iste godine.

[2] Karađorđević Petar II, "Život jednog kralja", Novo delo, Beograd 1990. str. 289-290.

[4] Petranović Branko, Zečević Momčilo "Jugoslovenski federalizam ideje i stvarnost", Zbornik dokumenata Prosveta, Beograd 1987 str. 190-192.

[6] Petar II Karađorđević, navedeno delo, str. 301-302.

[9] Mišljenje mesnog narodnog odbora Bogdanje (kod Trstenika) br. 1342-1945.

[13] Dodoli Luciani, Maradei Manlio, «Istorija poslednjih dvadeset godina» jugoslovensko izdanje priredio R. Rajović, Sloboda, tom I, Beograd 1975. str. 159.