Уводна излагања о правној држави у општој теорији државе и права

Milan Rapajić*×

Primljeno: 27.12.2012

UDK: 340.12:342.2

Pregledni naučni članak

O PRAVNOJ DRŽAVI I VLADAVINI PRAVA - NEKA RAZMATRANJA

U izlaganjima o pravnoj državi i vladavini autor polazi od najpoznatijih mislilaca još iz doba antike i njihovih stavova o valjanosti državnopravnopravnog poretka. U radu su prikazana i shvatanja Monteskjea i Džona Loka.

Kao rodno mesto teorije o pravnoj državi uzima se nemačka pravna misao u kojoj je ubrzo došlo do razlikovanja pravne države u formalnom smislu i pravne države u materijalnom smislu. Nemačka i ako postojbina teorije o pravnoj državi, prostor je na kome je najviše dolazilo do negacije pravne države za vreme totalitarne neonacističke vladavine. Primer za negaciju pravne države u Nemačkoj tog doba je minimiziranje načela zakonitosti i uvođenje analogije u Krivični zakonik kao i u Krivični zakonik Sovjetskog saveza.

Vladavina prava je termin anglosaksonske konstitucionalne teorije XIX veka čiji je idejni tvorac vodeći ustavni pravnik toga doba Albert ven Dajsi. Vladavina prava se može posmatrati kao vladavina pozitivnopravnog poretka nevezano da li su ustavne i zakonske norme tog poretka u skladu sa načelima prirodnog prava. S druge strane vladavina prava po liberalnodemokratskom shvatanju je takav poredak pravnih normi koje počivaju na principima prirodnog prava i povezana su sa metapravnim načelima.

Francuska teorija o pravnoj državi prikazana je sumarno kroz delo Kare de Malbera. Obzirom na vreme u kojem je ovaj autor stvarao, da se zaključiti da je u Francuskoj bio na snazi režim legalne a ne sistem pravne države. Po Malberu legalna država je takav tip države gde se vlast vrši na osnovu zakona. Garancije takvog vršenja vlasti su dvostruke. Prvo, lica kojima se upravlja pouzdaju se u pozitivno pravo, odnosno obezbeđeni su od iznenađenja, jer su delatnost i uslovi administracije u izvršenju zakona ograničeni. Ustav je lex superior u odnosu na zakon. Zakon, u legalnoj državi, karakteriše opštost i po pravilu depersonalizacija. Iz tog razloga uprava mora da dela u izvršenju zakona samo secundum legem u saglasnosti sa zakonom.

Na posletku autor zaključuje da zakonitost ne sme biti korišćena kao sredstvo u borbi protiv elementarnih načela vladavine prava jer onda je zakonitost pojam koji je antipod pravnoj državi.

Ključne reči:pravna država, vladavina prava, negacije pravne države, nemačka teorija, anglosaksonska teorija vladavine prava, francuska teorija pravne države

I. Uvodna izlaganja

Zbog interdisciplinarnog karaktera pravnih nauka pravna država i vladavina prava, su teme koje predstavljaju polje interesovanja ne malog broja pravnih delatnika ali i mislilaca iz drugih društvenih nauka.

Po prirodi stvari iz opšte teorije država i prava, filozofije prava, ustavnog prava, političkih i pravnih teorija nastalo je najviše radova koji tretiraju kvalitet države koja se može nazvati pravnom, ali značajni su i oni radovi, koji se bave konkretnijom problematikom ostvarivanja ljudskih prava u praksi, ograničenjem ljudskih prava i sloboda, pojavama svakojakih zloupotreba prava ili jednom rečju negacijom pravne države.

Dragocena su iskustva delatnika iz pozitivnopravnih predmeta, (kao na primer građanskog ili krivičnog prava) posmatranog iz njihovog bogatog teorijskog i praktičnog rada. Oni mogu da odgovore na pitanje koliko se jedan državnopravni poredak udaljio ili približio idealu vladavine prava na konkretnim primerima iz prakse. Pisana reč o pravnoj državi i vladavini prava, u našoj pravnoj nauci je aktuelna poslednjih dvadesetak godina.

Posle skoro poluvekovnog ideološkog mraka u tunelu socijalizma, odnosno prenaglašene etatizacije u mnogim sferama društvenog života i centralističkog samoupravnog državnog uređenja u istočnoevropskim zemljama, kroz revidirane ili nove ustave proklamovana su načela pravne države i vladavine prava.

Vrednosti pravne države (i sam pojam pravna država) ponovo su, dakle, posle pola veka izgona krajem 80-tih godina XX veka stupile na društvenu i neminovno pravnu scenu.

U Pravnom leksikonu iz 1970. godine, pravna država se definiše kao „država koja je nastala posle buržoaskih revolucija kao svojevrsna reakcija protiv apsolutističke feudalne monarhije u kojoj su uprava i sudstvo stavljeni pod zakonodavstvo.“

Na poimanje ideje o pravnoj državi prošli, socijalistički poredak sa svojom potporom – marksističkom teorijom uticao je negativno.

Pravna država i njene vrednosti su posmatrane kao buržoaski novum, koji je suprotan ideji o odumiranju države.

Socijalistička država je posmatrana kao prelazni stadijum koji vodi u besklasno društvo. Ideja o pravnoj državi opisivana je kao grubi „metodološki i teorijski promašaj“[1]. Isticano je da „teorija o pravnoj državi sa marksističkim poimanjem prava i države nema nikakve veze. “Ona je samo jedna više od buržoaskih manifestacija i divinizacija njihove države i načina života, ona je jedna ekstremna odbrana postojećeg reda stvari koji postoji u kapitalističkom svetu“.[2]

Upravo naša iskustva sa socijalističkom državom i njenim državnopravnim poretkom koja se mogu sažeti u nekoliko reči: autoritarnost u nekim zemljama i totalitarizam, negacija slobode i kritičke reči, jedinstvo vlasti i lična vladavina rađaju pitanje koliko je stara ideja o pravnoj državi?

Ideja o najboljem državnopravnom poretku ili o najboljoj vladavini potekla je iz pera antičkih mislilaca, Platona i Aristotela.

Platon se nosio mišlju da volja zakona treba da bude najviša volja u državnoj zajednici, a da vladavina ljudi bude zamenjena važenjem nepristrasnih i pravednih zakona. U delu „Zakoni“, Platon smatra da „nijedna ljudska priroda nije sposobna da svim ljudskim poslovima upravlja sama sa neograničenom vlašću, a da pri tom ne bude ispunjena obešću i nepravdom. Države u kojima ne vlada Bog, ne mogu ni u kom slučaju izbeći tegobe i nevolje. Stoga, i oni koji su državni upravljači moraju biti sluge zakona, jer upravo od toga, više od ičega drugog, zavisi i spas države. U državi gde zakon zavisi od vlasti upravljača i gde on sam nema snage, ja vidim (govorio je Platon) da je spremna propast. A u državi gde je zakon gospodar upravljača i gde je vlast podčinjena zakonima, ja dobro vidim da postoje i spas i sreća i sve blagodeti koje bogovi dadoše državi.“ Platonova misao, koja je u narednim vekovima sleđena usmerena je na tip države (a to je pravna država, iako se taj naziv tek pojavio u nemačkoj pravnoj teoriji u XIX veku) u kojoj je prisutna vladavina zakona, a ne ljudi, pa niko ne sme biti iznad zakona stoga po ovom misliocu i najviša vlast mora se pokoravati volji zakona.

Preteča učenja o pravnoj državi može se naći i u Aristotelovom delu „Politika“. U ovoj značajnoj knjizi za istoriju progresivne društvene misli navodi se da vrhovna vlast treba da pripada mudro sastavljenim zakonima, a nosioci te vlasti, treba da raspolažu vlašću samo kada zakoni nisu precizni, jer nije lako opštim obuhvatiti sve pojedinačne slučajeve.

Kako je sama istorija političke delatnosti od iskona do današnjice potvrdila da je čovečija duša podložna strastima, Aristotel je bio protiv personalizacije vlasti u smislu lične vladavine.

Umesto vladavine zakona rimska pravna i politička misao, za razliku od grčke, uobličila je ideju o vladavini ljudi. Sve do perioda renesanse gotovo da i nije bilo značajnih radova o vladavini zakona i prava. Marsilije Padovanski će reći da je zakon zapovest jedne volje koja je upućena drugoj volji i koja počiva na svetovnim sankcijama.[3] U pomenutom periodu mnogi delatnici obnavljaju misao o najboljoj vladavini ili najboljem poretku, koji bi trebao da omogući i prostor za delovanje vlasti i slobodu za induviduu.

Ime Džona Loka vezuje se za ideju vladavine zakona i prava. Smatrao je da samo zakon može da bude osnov kažnjavanja, a na izvršnoj vlasti je da osigura poštovanje zakona.

Vlada kao organ izvršne vlasti, svoju legitimnost crpi iz pristanka građana nad kojima vlada, pa i zakoni moraju da odgovaraju interesima onih koji su vladi poklonili svoje poverenje. Džon Lok je bio protiv bespogovornog poštovanja zakona, odnosno pozitivnog prava u onom slučaju kada se tim zakonom narušavaju prirodna prava građana.

Građansko društvo, po ovom misliocu, ima pravo na otpor takvoj državnoj vlasti, uključujući i njeno svrgavanje.

Obrisi ideje o pravnoj državi i načelima na kojima počiva, nalaze se i u delu Šarla Monteskjea koji pravi distinkciju između političke slobode koja je izraz društvenog mira i spokojstva duha od slobode kao mogućnosti da radimo ono što nam dozvoljavaju zakoni.

Kao tvorac ideje o podeli vlasti koja je našla plodno tlo u zapadnim demokratijama, Monteskje je smatrao da se podela vlasti i načelo zakonitosti koje mora egzistirati u dobro uređenoj društvenoj zajednici ispoljavaju u ograničavanju samovolje, zbog toga što samo „vlast zaustavlja vlast“. U pravnoj državi sloboda je posredno definisana zakonima, jer po Monteskjeu, sloboda je pravo da se čini sve što zakoni dopuštaju. „Kad bi građanin mogao činiti ono što zakoni zabranjuju, slobode ne bi više bilo, jer bi ostali imali tu vlast.“ (Monteskje: O duhu zakona, deo drugi knjiga XI, gl. 3). Ali i zakoni, smatra Monteskje mogu biti izopačeni i iskrivljeni.

Po njegovom mišljenju, postoje dva vida iskrivljenosti zakona, jedan vid je kad narod uopšte ne poštuje zakone, a drugi kada zakoni narod iskvare. Ovo drugo zlo je opasnije, jer je po Moteskjeu neizlečivo.

Umno delatništvo Žan Žak Rusoa je posebno značajno za demokratsko uobličavanje vladavine zakona i pravne države. Polazeći od društvenog ugovora koji zaključuje svaki sa svakim, Ruso konstatuje da čovek ostvaruje svoju društvenu slobodu samo zato što se povinuje zakonima koji predstavljaju opštu volju. Društvena sloboda, smatra, ovaj mislilac počiva na svesti o solidarnosti članova zajednice i na njihovoj egalitarnosti, dok zakonitost počiva na nužnosti i pokoravanju pojedinca. Zakonima treba da se pokoravaju, smatra Ruso, i oni koji ih donose, oni na koje se odnose zakoni i subjekti koji su pozvani da ih sprovode. Kao preteče teorijskog oformljenja pravne države u nemačkoj misli ističu se svojim delom Imanuel Kant i Johan Gotlib Fihte.

Kant je građanski poredak shvatao kao sistem u kojem je obezbeđena sloboda pojedinca, obzirom da u građanskom društvu su svi „pod postojećim javnim zakonima slobodni i jednaki“. Svako narušavanje, a naročito prisvajanje svojine, znači povredu zakonima utvrđenog prirodnog stanja. Kant ističe da su pojmu slobode suprotni „bezakonje, teror i despotija, u kojima se ukidanjem slobode, ukida i pravna država“.[4]

Idealna država u Kantovoj interpretaciji je oličenje ljudske slobode, njen cilj i jedini smisao je unapređenje blagostanja pojedinaca. Preko zakona sloboda se dovodi u sklad sa slobodom drugih ljudi. Sloboda je pravo koje pripada svakome, iz nje proizilazi jednakost svih građana. U tom smislu sloboda znači da je građanin dužan da poštuje samo one zakone na koje je pristao, dok jednakost znači da su demokratski donesene odluke obavezujuće za sve. Obezbeđenje slobode( po ovom shvatanju) podrazumeva učešće građana u zakonodavstvu koje u državi treba da ima prevagu nad izvršnom vlašću i nezavisnim sudstvom. U aktuelnom trenutku, stavovi Kanta su uglavnom u saglasnosti sa savremenim shvatanjem pravne države.

Johan Gotlib Fihte je smatrao da lične slobode počivaju na neotuđivoj individualnoj slobodi, koja je i osnov političke slobode. Zakoni su stoga, na osnovu dispozitivnog samoograničenja lične slobode, izraz opšteg pristanka individualnih volja i zavise od slobode pojedinaca da se opredeljuju. Zakoni po Fihteu treba da budu praktično usmereni. Među mnogim vrednostima prava i zakona je i ona koja se ogleda u stvaranju države kao „osiguravajuće sile“. Pravnu zaštitu građana obezbeđuje država i poziva svakog građanina na odgovornost u slučaju kršenja obaveza. „Ona to može da čini, jer je slika koja prevazilazi puku saglasnost pojedinca. To je međutim ne oslobađa obaveze da dela po načelima pravne države.“[5]

U delima navedenih mislilaca prisutne su ideje o neprolaznim vrednostima slobode, pravde, jednakosti pred zakonom, načela podele vlasti i nezavisnosti sudija kao čuvara pravde. Takve ideje dobiće svoje pravne obrise u prvim ustavima i velikim kodifikacijama XVIII, XIX i XX veka. One će imati svoje duhovne naslednike u velikim imenima, pre svega evropske pravne misli a sa sigurnošću se može reći da su imale uticaj na konačno oformljenje pojma - pravna država.

II. Teorija pravne države u Nemačkoj

Rodno mesto teorije pravne države i pored toga što se začeci teorijskog stava o pravnoj državi mogu sresti (kao što je navedeno) još od antičke misli, je Nemačka.

Ova teorija je nastala u uslovima centralističke države i njenog birokratizovanog aparata. Neophodno je bilo pronaći formulu za ograničenje državne vlasti i stvaranja prostora za autonomiju pojedinca. Nametnuo se takav tip države koji će moći da pomiri narasle društvene antagonizme, a reč je o pravnoj državi. S toga je pravna država odgovor na policijsku državu.

Franc Nojman je smatrao da nemački pojam „pravna država“ predstavlja jurističku formulu liberalne države - kao tipa države. Nemačka teorija pravne države je imala za cilj da, u uslovima jake upravne vlasti, zaštiti prava i slobode građana, zahtevajući da i državni organi strogo poštuju donete zakone i da se upravni akti podvrgnu sudskoj kontroli.[6] U literaturi je navedeno da se za teorijske utemeljivače pravne države „smatraju Mol, Štal i Gnajst, koji su razvili učenja o tzv. materijalno-pravnoj državi (Materieller Rechtsstaat) i tzv. formalno-pravnoj državi (Formeller Rechtsstaat) da bi kasnije to učenje afirmisali Gerber, Jering, Laband i Jelinek (Gerber, Jhering, Laband, Jellinek).[7]

Zastupnik formalno-pravnog aspekta pravne države Fridrih Julius Štal, je smatrao da država može biti pravna ako putem važećeg prava odredi granice svog delovanja kao i slobodnu sferu građana pod njenom vlašću. Poseban značaj ovaj pravni pisac pridaje pozitivnom pravu. Po njegovom shvatanju pravo i pozitivno pravo su istovetni pojmovi. Pravna država znači vladavinu zakona odnosno opštih, racionalnih i neretroaktivnih normi. Važna strana pravne države (njena suštinska osobina) sastoji se u tome da pravosuđe realizuje ideju pravde.

Pravni pisac iz grupe autora koji zastupaju formalno-pravno shvatanje pravne države je i Oto Ber. On je shvatanja da s jedne strane, suštinu pravne države karakteriše činjenica da država u pravu nalazi egzistencijalni uslov sopstvenog postojanja, a s druge strane institucija samostalnog i nezavisnog sudstva koje je odvojeno od upravne vlasti i podčinjeno autoritetu pozitivnog zakona.[8]

Pravo i država nerazdvojni su pojmovi mišljenja je Ber, jer u ostvarenju prava klicu svoje sopstvene ideje ostvaruje država. Pojam pravne države u delu ovog pisca vezan je za zaštitu individualne slobode, a kao bitni elementi pravne države mogu se navesti vladavina donetih zakona što ujedno predstavlja granicu državne vlasti kao i načelo podele te vlasti na zakonodavstvo, sudstvo i upravu. Iako se ističe ravnoteža između ove tri grane vlasti, daje se primat zakonodavstvu nad sudstvom i upravom. Ber insistira na potpunoj nezavisnosti od sudske vlasti uz uslov postojanja sudske kontrole uprave. Ovakva vrsta kontrole uprave i pravna zaštita nezavisnog sudstva su centralne tačke Berove pravne države za koju je najvažnije postojanje vladavine zakona odnosno opštih, pozitivnih zakonskih normi.

Ulrih Karpen[9] „definiše pravnu državu kao državu koja štiti prava pojedinaca koja postoji pod vladavinom zakona u kojoj svako može polagati pravo na sudsku zaštitu od izvršavanja državne vlasti, u kojoj se državna vlast izvršava racionalno i planski“.

Gledište o formalnom pojmu pravne države u nemačkoj pravnoj teoriji zastupao je i Rudolf fon Gnajst. Lična sloboda individue, moralni i državni razvitak zajednice mogući su samo (smatrao je Gnajst) ako se društvo potčini i podredi državi. Navedeni pisac je pri određivanju pojma pravne države pošao od državnog suvereniteta koji je ideju ovakve države doveo u ravan obaveza i odgovornosti, a ne na nivo prava pojedinaca. Što se oblika vladavine u pravnoj državi tiče Gnajst se opredelio za monarhiju. Dakle monarhijska vlast stoji iznad društva, vlada njime, čuva ga, ali istovremeno i vlast koja zahteva analogne garancije za pravno postupanje, a takođe pri izvođenju državnih zapovesti koje se nastavljaju u kasnijoj upravnoj jurisdikciji. Država nije moguća bez državnog suvereniteta. To dalje znači, smatra Gnajst, da pravna država ne može opstati bez jake državne vlasti, a jaka upravna vlast predstavlja najbolji put za uspostavljanje takvog tipa države. Može se konstatovati da se u ovoj teoriji monarhijski oblik vladavine i pravna država nadopunjuju.

Elementi pravne države bi prema Gnajstu trebalo da budu:

· pravna država pretpostavlja postojanje jake državne (monarhijske) vlasti,

· uspostavljanje kontrole upravnih sudova nad delatnošću upravne vlasti,

· uspostavljanje primata zakona nad upravom (legalitet upravnog delovanja- načelo zakonitosti).

U pravnoj književnosti se navodi da je Gnajst više „tradicionalista nego liberal“. „U Gnajstovom pojmu pravne države može se nazreti naklonost pruskoj državnosti.“[10]

Pobornik formalnog pojma pravne države je i Rihard Toma. Njegova teorija je obrazložena u studiji „Ideja o pravnoj državi i nauka o državnom pravu“. U ovom delu elementi pravne države su:

· podela vlasti,

· primat zakona,

· vezanost uprave za zakon,

· čvrst sudski nadzor države i njenih činovnika, a naročito za prekoračenje i kršenje zakona,

· postojanje sudske kontrole uprave čime treba da se obezbedi i sigurnost od pogrešne ili partijski usmerene primene zakona,

· oformljenje posebno razvijenog javnog prava.

U ovoj studiji od strane autora pravna država se definiše na sledeći način: „Država postaje pravnom državom u onom obimu u kojem njeno pravno uređenje normalizuje puteve i granice javne vlasti i kontroliše je kroz nezavisne sudove čiji se autoritet poštuje“.[11]

Rihard Toma je smatrao, a vreme iza nas je pokazalo ispravnost takvog stava, da osnovnu sintezu pravne države predstavnja nezavisno sudstvo.

Po Otu Majeru pravna država je demokratska tvorevina koja počiva na načelu podele vlasti, na nezavisnom sudstvu, pravnoj sigurnosti i vladavini zakona. Majer svodi pravnu državu na državu dobro uređenog upravnog prava. On kaže da: "Pravna država znači ostvarivost sudskog uobličavanja uprave. Najvažnije je uspostaviti vladavinu zakona i podvesti upravnu delatnost pod zakon. Pojam pravne države se vezuje za upravno sudstvo, tj. za zakonitu upravu."[12]

Nemačkim pravnim piscima, pojam pravne države trebalo je da posluži za ukazivanje na činjenicu da svaka država mora u formi pravne države da ispolji svoju volju. Upravo nemačka prošlost, bolno iskustvo, ne samo nemačko, već celog sveta, sa totalitarizmom[13] je pokazalo, da totalitarna i militarizovana država koja je antipod pravnoj državi, itekako je mogla da ispoljava svoju volju u svoj svojoj negativnosti.

Takva volja se ispoljavala prvo kroz gaženje Ustava, a onda kroz sve flagrantije kršenje ljudskih prava i sloboda.

Pri određivanju pojma pravne države za vreme Ujedinjene Nemačke pod carstvom, Vajmarskom Republikom a posebno totalitarizmom odnosno državom nacionalnog socijalizma, većina nemačkih pravnih pisaca dala je prevagu njenim formalnopravnim osobinama. U stvari pojam pravne države se izjednačavao sa pozitivnopravnim shvatanjima što znači da je formalno-pravni pojam prevagnuo. Dakle, za pojam pravne države nije bilo potrebno izražavati cilj ili sadržinu države, nego da primena mera od strane države nađe svoj osnov u zakonu.

Smatra se da nemački pojam „pravna država predstavlja jurističku formulu liberalne države kao tipa države“.[14]

Zagovornici formalnog pojma pravne države su i Laband i Lutold. Pravna država, po njima je ona u kojoj postoji izgrađen sistem pravnih normi, nezavisno sudstvo, zakonodavac koji suvereno donosi zakone i uprava koja se u svom radu rukovodi načelom zakonitosti. „Pisci se takođe slažu da pravna pravila kad su jednom postavljena, traže strogi i dosledni režim pravnih normi.“[15]

Formalnopravni pojam pravne države nije mogao dati odgovor na mnoga pitanja koja su se postavljala, zbog čega se nametnuo pojam pravne države u suštinskom smislu.

1. Određivanje pojma pravne države u materijalnom smislu

Na suprotnom polu od autora koji su zastupali tezu o formalnopravnom pojmu pravne države nalaze se autori koji definišu pojam pravne države u materijalnom smislu,

U svom delu Enzyklopadie der Staatswissenschaften[16] Robert fon Mol određuje pojam pravne države u materijalnom smislu. Pravna država može se prepoznati po tome što u njoj postoji puno poštovanje ličnih građanskih sloboda, izražavanja mišljenja, religije, promene mesta življenja, što postoji jednakost svih subjekata pred zakonom, što postoji otvorenost svih javnih službi za obrazovanje i slobodne građana.

Dalje ovaj autor navodi da pravna država ne može imati drugi cilj osim da zajednički život naroda uredi tako da svaki član bude na isti način podržan i potpomognut u mogućem slobodnom i svestranom iskorišćavanju svojih snaga. Lako je međutim uvideti u čemu se nalazi osnov za postojanje takve podrške i potpore. Sloboda građanina je kod takvog životnog nadzora najviše načelo. Međutim, kako Mol ističe koncepciju o „naročitim pravilima državne vlasti“ može se zaključiti da je pretpostavka državnog uređenja ne na strani slobode, već na strani državne vlasti. To je prva stepenica, put ka ograničenju slobode. Ono što je danas u pisanim ustavima predviđeno, a to je ograničenje ljudskih i manjinskih prava u vanrednim okolnostima, Mol je predvideo ukazujući na mogućnost „izvanrednih ovlašćenja“ u vanrednim slučajevima. Ističe se da sve to ukazuje na nemoć Molove teorije da se oslobodi monarhijskih nazora o zajednici (državi). Smatra se ipak da je Molov materijalni pojam pravne države uz sve manjkavosti koje se moraju uzeti u razmatranje, ipak predstavljao jezgro materijalne antiapsolutističke ideje o pravnoj državi.[17]

Za svaki pravni sistem u kome je formalno proklamovano načelo zakonitosti moglo bi se reći da je to sistem vladavine prava, odnosno da je reč o pravnoj državi. Takva logika bi značila da pravna država može da bude birokratska ili demokratska liberalna ili totalitarna, odnosno despotska.

2. Negacije pravne države

Postavlja se pitanje: Da li države koje su sa svojim režimima uticale na ekstremno slabljenje, odnosno u praksi potiranje načela zakonitosti, negaciju humanih i demokratskih vrednosti, odgovornost za najteže ratne zločine, zločine protiv čovečnosti, zločine genocida, a sve to na osnovu ekstremizma totalitarnih ideologija i fašističkih doktrina države i prava mogu nazvati pravnim državama?

Takve države su bile apsolutna negacija slobode i elementarne pravičnosti upravo zbog osobina koje su kao ključne u svom delu „Totalitarna diktatura i autokratija“ naveli Karl Fridrih i Zbignjev Bžežinski[18]. Ovi autori dali su jednu od najpoznatijih tzv. deskriptivnih definicija totalitarizma.

Po navedenim piscima najmarkantnije karakteristike totalitarnih diktatura su:

· Službena ideologija koja obuhvata sve vitalne aspekte čovekovog postojanja i u kojoj se bar pasivno, priklanja svako ko u tom društvu živi.

· Jednu jedinu, hijerarhijski i oligarhijski organizovanu vladajuću partiju kojom obično upravlja jedan čovek, „diktator“ i koju najviše čine ljudi koji su strasno i bez ikakve sumnje posvećeni vladajućoj ideologiji.

· Sistem terorističke policijske kontrole koji, u interesu partijskih vođa, podržava ali i nadzire vladajuću partiju, a teroriše ne samo iskazane „neprijatelje“ već i potpuno proizvoljno izdvojene društvene redove.

· Tehnološki uslovljen i skoro potpuni monopol nad sredstvima masovnog saobraćaja u rukama vladajuće partije.

· Na sličan način tehnološki uslovljen i skoro potpun monopol u istim rukama nad svim sredstvima oružane borbe.

· Centralna kontrola i upravljanje vascelim privrednim životom.[19]

Hana Arent je virtuozno napravila razliku između pravne države (odnosno netiranske vlasti, kako je u jednom delu svoje knjige nazvala pravni poredak u kome je i normativno i u praksi prisutno poštovanje ljudskih prava – napomena M. R.) i totalitarnih poredaka. Naime u knjizi „Koreni totalitarizma“ Hana Arent iznosi zapažanje:Ako je zakonitost suština netiranske vlasti, a bezakonje suština tiranije, onda je teror suština totalitarne vladavine“. Dalje ova autorka naglašava: „Totalitarna vlada ne ograničava samo slobode niti ukida bitne slobode niti joj pak, prema našem ograničenom saznanju, polazi za rukom da u srcima ljudi zatre žar za slobodu. Ona razara bitan preduslov svake slobode, a to je naprosto sposobnost pokreta koja ne može postojati bez prostora“. Ona dalje čini razliku između tiranije i totalitarne vlasti. Po Arentovoj „tiranija samo razdvaja i izoluje ljude i čini ih usamljenim, ali im ne razara samu sposobnost da budu slobodni. Totalitarna vlast se, međutim, ne zadovoljava samo razdvajanjem i osamljivanjem i ljudi, već im razara i lični, privatni život“.[20] Zapažanja Hane Arent su značajna za strukturu ovog rada jer su ukazala šta sigurno nije pravna država. Njena shvatanja se mogu delimično modifikovati jer ako je bezakonje odlika tiranije, onda se kroz ozakonjeno bezakonje ogleda suština totalitarnih poredaka.

Totalitarni poreci u Sovjetskom Savezu pod Staljinom i u Nemačkoj za vreme strahovlade Hitlerovih nacista, bili su ratni i ideološki oponenti, ali sličnost je egzistirala u praktičnoj primeni a vezano za načelo zakonitosti u krivičnom pravu. Takvo podudaranje se svodilo u suštinskom negiranju ovog fundamentalnog načela krivičnog prava. Dopuštanjem analogije Sovjetski Krivični zakonik iz 1927. godine negirao je načelo legaliteta. Njegovi članovi 6. i 7. sadržali su samo indikacije šta treba smatrati krivičnim delom, tj. koga treba kažnjavati. Bila je inkriminisana svaka radnja upravljena protiv sovjetskog režima ili pravnog poretka. Kažnjavala su se sva lica koja su opasna za društvo prema svojim vezama sa opasnom sredinom ili svojom prošlošću. Gustav Radbruh je kritikovao ovakvo rešenje Sovjetskog Krivičnog zakonika. Isticao je da pravilo „nullum crimen sine lege“, ne samo da je derogirano već je suprotno i načelu „cogitationis poenam nemo patitur“ – za mišljenje se ne kažnjava. Nisu smatrane kažnjivim samo pripremne radnje uopšte, nego su čak i lica koja predstavljaju opasnost zbog svoje povezanosti sa zločinačkom sredinom ili zbog svoje ranije delatnosti bila podvrgavana merama socijalne zaštite.[21]

U totalitarnom državnopravnom poretku Nemačke je od 1935. godine napušteno načelo zakonitosti. „To je period autoritarnog fašističkog zakonodavstva, gde je vraćena retributivna kazna, zatim uvedena rasna diskriminacija, usled čega dolazi do grubog kršenja ljudskih prava.“[22]

Anologija, koja je inače kako se u teoriji ističe bila široko primenjivana, bila je predviđena članom 2. Krivičnog zakonika. Zakonik je navedenom normom predviđao: „Kazniće se onaj ko izvrši delo za koje zakon kaže da je kažnjivo ili ono delo koje zaslužuje kaznu u smislu osnovnih odredbi nekog krivičnog zakona i prema zdravom osećaju naroda. Ako se ne može neposredno primeniti na izvršeno delo neki određeni krivični zakon, tada će se za to delo kazniti prema onom zakonu, koji se po svom smislu najbliže odnosi na to delo.“

U nacional-socijalističkom totalitarnom državno–pravnom poretku ovakvom odredbom Krivičnog zakonika znatno je bila narušena garantivna funkcija krivičnog zakonodavstva. Uvedena je ekstenzivna mogućnost kažnjavanja za zakonski precizirana krivična dela, ali i za njima slična dela – ponašanja koja nisu inkriminisana, ali za koja je predviđena mogućnost kažnjavanja.

Tamo gde se na ovakav način u stvari degradira tzv. garantivna funkcija Krivičnog zakonika teško da može biti reči o pravima i slobodama građana i sprovođenju u delo načela pravne države. Naprotiv, u nacionalsocijalizmu došlo je do potiranja načela zakonitosti i do oformljenja nacionalsocijalističkog pojma pravne države. U nacionalsocijalizmu je bila vladajuća kritike pravne države i ujedno propagirana državna moć. Pojavio se novi pojam – nacionalsocijalistička pravna država. Ovo je takođe koncepcija materijalne pravne države, ali iz ugla nacionalsocijalističke pravne i ideološke vizure.

Kako je to isticao teoretičar Volf to je država „materijalne narodom vezane pravde“[23] u pojam pravne države se unosi vrednosni sistem nacionalsocijalizma. U takvom vrednosnom sistemu izmenjena je pozicija pojedinca kao društvenog subjekta, pozicija prava i zakona i izmenjena uloga državne vlasti.

3. Izmenjena pozicija pojedinca kao subjekta u društvu

Kao najveća vrednost u nacionalsocijalizmu postavljen je narod, a ne individua. Ona same za sebe ne predstavljaju vrednost već je to, tek, kad se posmatra kao nerazdvojni član zajednice. Od strane nacionalsocijalističkih pravnih teoretičara isticano je da je pojedinac bolje zaštićen u nacionalsocijalizmu nego u društvima liberalnog tipa. Dok materiju liberalne pravne države čine slobode i princip jednakosti, dotle u nacionalsocijalističkoj pravnoj državi prisutan je princip kolektiviteta nad individualitetom.

Supstancu nacionalsocijalističke pravne države čini narod kao celina – das Volk (jedini stvarni subjekt u društvu) i der Fuhrer lider, vođa kao jedino konkretno otelotvorenje narodne volje, narodnog uma i narodne pravde. Narodna - nacionalsocijalistička pravda može biti svako delovanje koje je u službi zajednice, a Firerova volja je u tom smislu najviše moralno načelo.

4. Drugačiji pogled na pravo i zakon

U državnopravnom nacionalsocijalističkom poretku skoro da nestaje svaka distinkcija između prava, zakona, uredbe, pravilnika, naredbe ili ukaza. Većina nabrojanih pravnih akata se „uliva“ u nacionalsocijalistički pojam prava. Takvo pravo se svodi na valuntarizam vođe. Iz takvog ugla posmatranja prava, navodi na zaključak da je pravedno sve što je Firerova volja. Kelrojter ističe da: „Uprkos tome, u nacionalsocijalističkoj pravnoj državi ne deluje svako izvršenje Firerove volje kao zakon. Da bi delovala kao zakon, Firerova volja mora biti ogrnuta u formu zakona.“

5. Promenjena pozicija državne vlasti

U ovakvom tipu vlasti egzistira kao rukovodno i jedino prihvatljivo načelo jedinstva vlasti. U vođinoj ličnosti se spajaju i država i vlast i narod. Potpuna dominacija volje Firera nad državom, narodom, partijom, pojedincem, pravom predstavlja najekstremniju teoriju identiteta države i prava. „Njen potkontekst predstavlja ukidanje države kao jednog istorijskog realiteta, čak i u tradicionalnom smislu organizovane vlasti. Takav se trend na područjima teorije prava i „filozofije države pokazuje kroz kritički „tretman“ Hegelove filozofije.“[24]

Može se zaključiti da najvažnije načelo pravde u nacionalsocijalističkoj državnoj tvorevini je bilo: sve je ispravno, sve je pravedno što je u službi nacionalsocijalizma. Nacionalsocijalistička teorija je bila obojena spisateljstvom o novom pravu i državi, a stvarnoj pravdi, o nacionalsocijalističkom sadržaju pravne države. Nedostatak shvatanja o nacionalsocijalističkoj pravnoj državi je nepostojanje konkretne teorije o takvom tipu države.

Nikad nije do kraja obznanjeno u čemu leži nacionalsocijalistički sadržaj pravde. Zapažanje da „to što je Firer – država donela sa sobom najmanje podseća na bilo koji oblik pravde usađen u iskustvu čovečanstva“[25] posve je tačno. O zlu nacionalsocijalizma posvećeni su tomovi literature, o zlu koje je uzdrmalo budućnost ljudskog roda i svih temeljnih vrednosti na kojima je civilizovani svet počivao. Onda je sasvim logično zašto su morale da pod takvim režimom budu revidirane temeljne grane prava. Nazivamo ih temeljnim jer njihova egzistencija seže od postanka prvih država bar u rudimentiranom obliku, što je svakako slučaj sa krivičnim pravom. Kada se načela ovoga prava naruše u praksi i zakonodavstvu na taj način što ovo pravo postaje pogodno sredstvo za ubistvo slobode građanskog društva. Više je nema ni u obrisima ili je sloboda beneficija nekolicine: nema pravne države, nema demokratskih odnosa u društvenoj zajednici, postoji na žalost na pravnim normama utemeljeno pravo sile. I lične sudbine nekih umnih delatnika čije se misli citiraju na ovim stranicama poput Hansa Kelzena, Hane Arent ili našeg Đorđa Tasića na primer, govore o spirali zla koja se po sudbine ovih ljudi reflektovala od progonstva do umorstva. To su zverstva koja su najbolji dokaz o tiraniji koja se nalazila na prestolu državne moći u okvirima jedne nesumnjivo velike svetske nacije kao što je nemačka.

III. Učenje o vladavini prava u anglosaksonskoj teoriji

U anglosaksonskoj pravnoj teoriji prisutan je izraz vladavina prava (Rule of law) koji je pandan evropsko- kontinentalnoj, pre svega, nemačkoj, teorijskoj konstrukciji o pravnoj državi (Rechtsstaat).

Jedino vladavina prava na osnovu anglosaksonskog shvatanja, ovog pojma, izražava pravo značenje zakonitosti. Anglosaksonski pravnici smatrali su da je zakonitost u formalnom smislu, kako je tumačena u evropskokontinentalnoj teoriji restriktivnog shvatanja i zaodenuta u ruho pozitivizma i formalizma.

Jedan od utemeljivača doktrine o vladavini prava je poznati engleski konstitucionalista Albert Ven Dajsi. Za ovog pisca je zakonitost nešto više od pukog zakona i reda. Zakonitost postoji kada su ispunjeni sledeći uslovi: nullum crimen sine lege, nulla poene sine lege; jednakost pred zakonom što se posebno odnosi na visoke državne upravljače kao i postojanje ustava. Postojanje principa: nullum crimen sine lege, nulla poene sine lege, po Dajsiju znači prevlast zakona u odnosu na uticaj arbitrerne vlasti kao i širokih diskrecionih ovlašćenja vlade. Jednakost pred zakonom znači podjednaku potčinjenost svih pravnih subjekata zakonima koji se primenjuju pred redovnim sudovima. Treći uslov postojanja Ustava znači da ustav nije izvor nego posledica prava koja se štite pred sudskim forumima. I ako utacijna doktrina o vladavini prava, ona je dobila svog aponenta u takozvanoj „Antirule – of – law theory“.

Tvorac ove teorije Dženings imao je drugačiji pogled na vladavinu prava u Engleskoj nego Dajsi. U svojoj knjizi „Novi despotizam“ naveo je da je „zakonitost malo u skladu sa situacijom koja postoji u Engleskoj“. Dženings ističe da ni u Dajsijevo vreme nije bilo nepoznato kršenje zakona, jer kada Dajsi kaže da Englezima vlada zakon i samo zakonom smatra (Dajsi – napomena M.R.) da vladaju sudije i samo sudije. Dženings je bio shvatanja da je zakonitost malo u saglasnosti sa situacijom koja je vladala u Engleskoj.

Posle više od 30 godina od izlaska knjige Novi Despotizam (1920. godina) izašla je 1954. godine knjiga. "Kraljičina Vlada" „The Queen's government“ u kojoj je slično kao Dajsiji Dženings (u tom svom delu) izrazio pohvalu zakonitosti u Engleskoj.

Princip vladavine prava u anglosaksonskoj pravnoj doktrini uključuje 3 posebno relevantna faktora:

· vladavina ustava,

· neprikosnovenost određenih induvidualnih prava,

· nezavisnost sudstva.

Kada je reč o određenim pravnim pravilima Džozef Raz je u svojoj knjizi „Autoritet prava“ pokušao da ta pravila bliže odredi. On je u nešto širem smislu odredio pravila prava (rules of law) na sledeći način:

· nezavisnost sudstva mora biti garantovana.

· principi prirodne pravde moraju biti uzeti u obzir (observed).

· sudovi treba da imaju kontrolnu vlast (review powers) nad administrativnom aktivnošću i celom legislativom.

· sudovi treba da budu dostupni građanstvu.

· ovlašćenje agencija za suzbijanje kriminala ne treba da sadrže pervoritiranje prava.

Sledeća 3 načela zahtevaju da pravo bude efikasno.

1) svi zakoni treba da budu prospektivni, otvoreni i jasni, oni ne treba da budu retrospektivni, neodređeni i neprecizni.

2) donošenje posebnih zakonskih pravila treba da bude vođeno otvorenim, stabilnim, jasnim i opštim pravilima.

3) pravo treba da bude relativno stabilno, ukoliko se ono menja suviše često, ljudima će biti otežano da se rukovode normama zakona u svim dugoročnijim odlukama.[26]

Džosef Raz navodi da je „vladavina prava samo jedna od osobina koju pravni sistem može da poseduje i pomoću koje on treba da se procenjuje“. Ne treba mešati to sa demokratijom, pravdom, jednakošću (pred zakonom ili na drugi način), ljudskim pravima bilo koje vrste ili respektom za ličnosti ili za dignitet čoveka[27]. Iako nije potpuno tačna konstatacija ovog autora ne može se oduzeti svojstvo delimične istine da vladavina prava nema nužno moralni značaj. Ona je po ovom autoru nezavisna od demokratije i nije distinktna crta demokratije. Međutim treba delimično ovakav stav korigovati, jer teško da se može govoriti o uspešnom funkcionisanju demokratije bez vladavine prava. Džon Rols ističe da je „vladavina prava očigledno, tesno povezana sa slobodom[28] - Slobodu sačinjava „komplet prava i dužnosti određenih ustanovama“.

Po Rolsu, načelo slobode, vodi do načela odgovornosti. Ta konstatacija je tačna, jer se pravna država ili država vladavine prava ne može zamisliti bez odgovornosti nosilaca javnih funkcija od moralne, građanskopravne i krivičnopravne odgovornosti. U stabilnoj političkoj zajednici odgovornost se odnosi na sve subjekte u državnopravnom poretku. Od odgovornosti ne može i ne sme biti izuzet niko. U primeni načela legaliteta smatra Rols „moramo imati na umu celovitost prava i dužnosti koji uređuju slobode i prikladno prilagođavaju njene zahteve“. „Ako bi preovladala jednakost nad slobodom ili ako bi se jednakost svela samo na jednakost slobode, takva država vladavine prava pretvorila bi se u svoju suprotnost.“[29] Rols je u svom delu „Teorija pravde“ prednost dao slobodi[30], a ne jednakosti kao suštini vladavine prava.

Pored slobode, vladavina prava zahteva ispunjenje i drugih uslova, kao npr. da sve delatnosti koje zahtevaju i zabrinjavaju pravna pravila budu takve vrste da se razumno može očekivati da će ih ljudi izvršiti ili izbegavati, da slični slučajevi budu tretirani slično, da nema krivičnog dela bez propisanosti u zakonu, da postoje pravila koja određuju „pojam prirodne pravde“ i obezbeđuju da se pravni poredak nepristrasno i pravilno održava.

Dragan Mitrović navodi da je Rols svoje teze o slobodi i vladavini prava objašnjavao razmatrajući pravni sistem i njegovu povezanost sa propisima koji određuju pravdu.[31] Rols shvata pravni sistem kao prinudni poredak javnih pravila naslonjenih na racionalne osobe sa ciljem da uredi njihovo ponašanje i obezbedi okvir za društvenu saradnju.

Kada su ova pravila pravedna ona ustanovljavaju osnov za legitimna očekivanja. Ali kada su osnove ovih zahteva nestvarne, nesigurne su i granice slobode ljudi.[32]

Fridrih Hajek je za razliku od DŽ. Rolsa smatrao da vladavina prava nije u direktnoj vezi sa slobodom kao i da sloboda dovodi do nejednakosti među ljudima. Hajek ističe da „zakon sam ne može da vlada jer samo ljudi mogu da imaju moć nad drugim ljudima .“

Ono sa čim se potpuno slažemo jeste sledeća konstatacija ovog nobelovca: „Jednakost pred zakonom i stvarna jednakost se isključuju.“ Najveću vrednost, zbog toga, ne treba da predstavlja sloboda već blagostanje ljudi koja po Hajeku predstavlja „krajnji cilj prava i zakona.“[33] Za ostvarivanje ideala vladavine prava kao vladavine pravičnih i preciznih zakona Hajek je naglašavao da treba da budu ispunjeni politički i kulturni uslovi, posebno oni kojima se ograničava upravna vlast. Slobode pojedinca postaju veće, kako se povećavaju ograničenja upravne vlasti. I ako je vladavina prava tema pod dominatnim uticajem filozofije, politikologije, opšte teorije države i prava ona svoje područje primene nalazi u svim pozitivno-pravnim granama prava. Jedna država ne može se nazvati pravnom državom ako pojedine fundamentalne grane prava imaju, izrazito, zastarela, odnosno retrogradna, rešenja koja ne prate kulturnu evoluciju prava.

U osnovnoj grani prava ustavnom pravu iz koje izviru sve pravne grane prava, sadržina pojma vladavine prava objašnjava se putem termina ustavnost. Ustavnost podrazumeva podređenost države i ostalih subjekata objektivnom pravu.

Iz prethodnih izlaganja mogu se nazreti tri osnovna poimanja vladavine prava i pravne države.[34]

1. Po liberalnodemokratskoj doktrini pojmovi vladavine prava i pravna država nisu temporalno i prostorno omeđeni. To su vanvremenske kategorije sa važenjem za večnost. Vladavina prava je dakle, merilo ispravnosti i valjanosti bilo kojeg pozitivnog državnopravnog poretka. Principi vladavine prava i pravne države su prirodnopravnog karaktera. Oni su iznad pozitivnog prava koje ima pozitivnopravni normativitet. Ovo je prirodnopravno shvatanje vladavine prava i pravne države, obzirom da po njemu valjanost zakona određuju metapravna načela koja važe mimo Ustava.

Pozitivno pravo je u važnosti i primeni ako je u skladu sa tim načelima. Učenje o vladavini prava i pravnoj državi, po ovom teorijskom pravcu se zasniva na odgovoru na pitanja kakvo pravo treba da bude i koje karakteristike imaju Ustav i zakoni. U teoriji se navodi da se ta načela nikako ne trebaju pomešati sa pukom zakonitošću akata državne vlasti. U srpskoj teoriji Kosta Čavoški je mišljenja „da vladavina prava ne predstavlja vladavinu bilo kakvih pozitivnih zakona nezavisno od stvarne sadržine koju oni mogu da imaju, već vladavinu onoga što zakoni treba da budu, tj. metapravnu doktrinu ili politički ideal.“

2. Prema pozitivističkom shvatanju vladavine prava valjanost prava izjednačava se sa formalnom zakonitošću akata državne vlasti. Posledica takvog shvatanja je da nema metapravnih merila za ocenu valjanosti i ispravnosti važećeg prava. Po ovom formalističkom i legalističkom pristupu, vladavina prava se svodi na puku usaglašenost akata manje pravne snage sa pravnim aktima veće pravne snage i na saglasnost organa vlasti i pojedinaca pozitivnom pravu, nezavisno od toga kakva je sadržina pozitivnog prava. Pojmovi vladavine prava i pravne države se posmatraju kao vrednosno ispražnjeni. Reč je o pristupu koji se može opisati kao nekritički pravni pozitivizam u kome se akcenat stavlja na formalnu komponentu kao merilo valjanosti pravnog poretka. Nikakvo pravo ne egzistira izvan i iznad pozitivnog prava koje bi ograničavalo zakonodavca koji je suveren. Vladavina prava svodi se na pravnu državu, a ova na pravni poredak u kojem su akti ustrojeni u skladu sa načelom formalne zakonitosti.

3. Treće mišljenje o vladavini prava (koje je na sredini između predhodna dva stava) sagledava ovu vladavinu kao vladavinu pozitivnopravnog poretka određenih svojstava. Dakle vladavina prava znači ograničenu vlast u Ustavu i zakonima kojima se istovremeno isključuje koncentrisanje vlasti u jednom centru. Tako shvaćen državnopravni poredak određenih karakteristika poseduje mehanizme koji sprečavaju prodor vlasti u oblast ljudskih i građanskih sloboda i prava. Pomenuti Albert Ven Dajsi je kao fundamentalno načelo britanskog Ustava odredio vladavinu prava pri tom navodeći njegova tri načela: 1) prevlast zakona nad arbitrernom vlašću; 2) jednakost svih subjekata pred zakonom; 3) postojanje ustavnog prava, odnosno normi koje su u državama izražene u pisanom Ustavu.

Ustav je posledica ljudskih i građanskih prava, a ne njihov izvor. Ona su inherentne svakom ljudskom biću a utvrđuju ih i sprovode sudovi.

IV. Francuska teorija o pravnoj državi kroz shvatanje Kare de Malbera

U francuskoj teoriji o pravnoj državi, Kare de Malber je pravio distinkciju između pravne i zakonske države s jedne strane i policijske države s druge strane.

U domaćoj teoriji države i prava ističe se da podela država na policijske i pravne nije samo teorijska već stvarna. „Policijska država je država apsolutizma“[35], i vrlo često nosi naziv apsolutistička država. Ona nije vezana pravom. Njeni ograni rade po naredbama i instrukcijama izvršne vlasti. Pravna pravila su obavezna samo za niže organe. To je premoć policije i izvršnih organa nad zakonodavnim. Postoji princip jedinstva vlasti, ali vlast nije koncentrisana u demokratski izabranom zakonodavnom organu (parlamentu), već u izvršnoj vlasti, čak u pojedincu, šefu te vlasti. On je neograničen. Ne postoji nijedan organ kome on polaže račune, niti pravne norme koje ograničavaju njegovu vlast. Policijski aparat je vrlo jak, dominantan u državi. On nosi sve aktivnosti. Naravno da to povlači i jačanje vojske i u ovakvim modernim državama uvek imamo jačanje dve vrste organa, policije i vojske, pa time policijsku i militarističku državu. „U ovakvoj državi pojedinac nije građanin nego podanik.“[36]

Kroz delo Kare de Malbera[37] obzirom na vreme u kojem je stvarao, provlači se stav, da je u Francuskoj na snazi bio režim legalne države, a ne sistem pravne države. Postavlja se pitanje: kakvo značenje ima legalna država u interpretaciji ovog francuskog pravnog pisca? Reč je o državi gde se vlast vrši na osnovu zakona. Garancije takvog vršenja vlasti su dvostruke. Prvo, lica kojima se upravlja se pouzdaju u pozitivno pravo, odnosno „obezbeđeni su od iznenađenja, jer su delatnost i uslovi administracije u izvršenju zakona ograničeni.“[38] Ustav je lex superior u odnosu na zakon (to je druga strana dvostrukosti garancija u legalnoj državi – (napomena M. R.).

Zakon, u legalnoj državi, karakteriše opštost i po pravilu depersonalizacija (bezličan oblik zakona i formalna, a trebalo bi da bude i suštinska jednakost svih pred njim). „Iz tog razloga uprava mora da dela u izvršenju zakona samo secundum legem u saglasnosti sa zakonom. Kare de Malber smatra da ne treba kako to naglašava „mešati sistem pravne države koji je suprotan policijskoj državi.“

Policijska država je ona „u kojoj administrativna vlast može na diskrecioni način i manje-više uz potpunu slobodu odlučivanja, da primeni na sve građane sve mere za koje oceni da je korisno njihovo preduzimanje kako bi u svakom trenutku postigla ciljeve koje je sebi postavila.“[39]

Na osnovu ovakvog shvatanja proizilazi da u pravnom sistemu policijske države ne postoje stvarne pravne granice u vršenju vlasti kao ni stvarna zaštita građana u odnosu na vlast.

Po ovom francuskom piscu, pravna država je ona država koja se u svojim odnosima sa subjektima i zbog garantovanja njihovog individualnog statusa sama podvrgava pravnom režimu i to tako da povezuje svoju akciju sa njihovim pravilima, s jedne strane, koja određuju prava rezervisana za građane, dok, sa druge strane, određuje unapred puteve i sredstva koja moraju biti upotrebljena da bi se realizovali ciljevi države.

Iz ovakvog stava Malbera, profesorka Gordana Vukadinović zaključuje da „Pravna država ima za cilj da sačuva i odbrani protiv arbitrernosti državnih autoriteta interese građana.“[40]

Na začetku teorije pravne države u Francuskoj, pravna država sadrži jedno šire značenje u odnosu na pojam pravne države koji je izgrađen u Nemačkoj. U nemačkoj pravnoj teoriji, pravna država je poimana kao organizacija u kojoj svi akti uprave, prvenstveno policije, moraju da budu zakoniti. U Francuskoj izražena je tesna povezanost pravne države sa legalitetom i suprematijom zakona i Ustava koji su konstituisani još od francuske buržoaske revolucije. „Pravna država je bila, pre svega, ustavno-pravna država, a tek posle zakonodavnopravna, jer je Ustav smatran neposrednom voljom naroda.“[41] Teorija pravne države prvooformljena u Nemačkoj je kasnije integrisana i u druge velike pravne sisteme i njihove najvažnije grane prava među kojima je, svakako i krivično i građansko pravo sa svojim načelima zakonitosti odnosno autonomije volje. Ispravno se u teoriji primećuje da „Svugde tamo gde je građanstvo posedovalo socijalnu snagu i pokazalo svest o zajedničkom interesu, uspostavljen je mehanizam koji obezbeđuje ograničavanje državne vlasti, vladavinu zakona i očuvanje individualne slobode, pod nazivom u Nemačkoj Rechtsstaat, u Engleskoj u formi Rule of law, u Francuskoj kao la separation des pouvoirs u l'Etat legale, pored l'Etat de droit, a u Sjedinjenim Američkim Državama kao due process of law.“[42]

V. Na posletku

Navedena izlaganja imala su za cilj da ukažu na istorijsku „putanju“ pisane reči, teorijskih shvatanja o pravnoj državi i vladavini prava. Ova dva pojma nastala su u geografski različitim područjima, i u različitim pravnim sistemima: engleskom – vladavina prava i nemačkom – pravna država. Bez obzira na različite korene, ove teorije imaju mnogo toga zajedničkog. Savremeno pravo sa svojim ključnim granama, inkorporira vrednosne tekovine vladavine prava, odnosno primenjivih učenja o pravnoj državi.

I pored toliko spisateljstva o vladavini prava i pravnoj državi u mnogim pravnim sistemima to delatništvo ostalo je samo pisana reč bez otelotvorenja u praksi. Ustavi mnogih država u preambulama ili početnim članovima definisali su i definišu države kao pravne, kao države vladavine prava i socijalne pravde. Situacija u praksi je na mnogim pravnim podnebljima posve drugačija. Postoji vladavina neprava, flagrantna kršenja ljudskih prava i devastacija socijalne pravde od strane korumpirane političke elite i privrednih moćnika. Nije lako u potpunosti definisati pravnu državu i vladavinu prava a još mnogo veća je poteškoća ostvariti ideale vladavine prava u praksi.

Ova izlaganja završićemo mislima Đorđa Tasića koji smatra „da je pravna država demokratska država zasnovana na načelu narodnog suvereniteta, u kojoj svi organi, ali i građani imaju više ili manje precizno određenu nadležnost i prava koja su sudski zagarantovana. Jednom rečju to je država koja počiva na načelu zakonitosti.“[43]

Iz svega što je napisano na ovim stranicama da se zaključiti da zakonitost ne sme biti sadržana u borbi protiv elementarnih načela vladavine prava jer onda je zakonitost pojam koji je suprotnost pravnoj državi.Dakle zakonitost bar elementarno mora biti u paraleli sa načelima prirodnog prava kao jedino neprolaznog i večnog prava, tog ugaonog kamena pravne države.

Milan Rapajic, LLM

ABOUT STATE LAW AND RULE OF LAW - SOME CONSIDERATIONS

Summary

In the discussion about the state of law and its rule the author starts from the most famous philosophers from the ancient period and their validity on the public law legal system.This work presents the views of Montesquieu and John Locke.

As a birth place of the theory of the rule of law, the German legal thought is taken, in which it soon came to the difference between the rule of law in the formal sense and the rule of law in the material sense. Although Germany is a home land of the theory of state of law, its space is the place of the biggest negation of rule of law during the neonazi totalitarian rule. An example of the negation of the rule of law in Germany of my time is minimizing the introduction of the principle of legality and analogies in the Penal Code and the Criminal Code of the Soviet Union.

The rule of law is the term of Anglo-Saxon constitutional theory of the nineteenth century whose creator was a leading constitutional lawyer of that time Albert Venn Dicey. The rule of law can be seen as a positive legislative rule system regardless of whether the constitutional and legal norms of that order are in accordance with the principles of natural law.On the other hand, the rule of law by the liberal view is an order of legal norms that are based on the principles of natural justice and are associated with matalegal principles.

French theory of the rule of law is presented through a summary of a work of Raymond Carré de Malberg. According to the time in which the author created, it can be concluded that in France the legal regime was ruling but not a system of the state. According to de Malberg, legal state is the type of government where power is exercised by the law. Guarantees of such exercise of power are two fold. First, the person who are the subject of rulling, trust in positive law, they are safe from any kind of surprise, because the activity and administration in terms of law enforcement are limited.The Constitution is the lex superior to the law. The law, in a legal state, is characterized by generality and usually depersonalization. For this reason, the government has to act in a law enforcement by secundum legem only in accordance with the law.

At the end he concludes that legitimacy must not be used as a tool in the fight agaist the elementar principles of the rule of law because the legality is the term of the antipode of a state of law.

Keywords: state of law, rule of law, the negation of the rule of law, the German theory, theory of Anglo-Saxon rule of law, the French theory of the rule of law.

* Master prava, asistent Pravnog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu

[1] B. Pupić, Teorija države i prava Beograd, 1982, str. 123.

[3] R. Lukić, Istorija pravnih i političkih teorija, I prva knjiga, od antike do početka XVII veka, Beograd, 1965, str. 204

[4] I. Kant, Metafizika Ćudoređa, Sarajevo, 1966, str. 32 i 119.

[5] Stavovi Fihtea navedeni prema G.Fihte, Zatvorena trgovačka društva, Beograd, str.1982.

[6] F. Nojman, Demokratska i autoritorna država, Zagreb, 1974, str.25.

[7] G. Vukadinović, Pravna država, Novi Sad, 1995, str. 17.

[8] O. Bahr, Der Rechtsstaat, Eine publicistischestudie Darmstadt, 1963, str. 89

[9] Popović S. O pravnoj državi - neka razmatranja, Beograd, 1995,40

[10] E.Šarčević, Pojam pravne države u nemačkoj pravnoj nauci, Arhiv za pravne i društvene nauke br. 4/1989, str. 432.

[11] R.Thoma, Rechtsstaatsidee und Verwaltungsrechtswissenschaft u Jahrbuch des offentliches Rechts

[12] Više o tome O. Mayer: Deutsches Verwaltungsrecht, I i II 1924.

[13] Totalitarizam i totalitarna država su u teoriji akcentovani ili izrazito pozitivno ili izrazito negativno.Teorijsko zaokruženje ideja totalitarne države dobila je u delu nemačkog pravnog pisca Karla Šmita (za vreme nacističkog režima bio je predsednik Saveza nemačkih nacionalsocijalističkih pravnika i vodeći ideolog nacističke stranke čiji je član postao 1933) koji je na ovu državnu tvorevinu gledao izrazito blagonaklono.“Totalna država kao država totalne nadležnosti i za Šmita kao i za Musolinija je željeno stanje, a totalnost te države, pojam izrazito pozitivnog značenja. Okosnica Šmitovog pojma totalne države je decezionističko shvatanje po kojem je pravno mišljenje utemeljeno na odluci najvišeg autoriteta, a ne na apstraktnim normama kako to vrednuje pravni normativizam. Totalitarna država je antiliberalna i antipluralistička, ali i ne antidemokratska.Ovaj Šmitov stav postaje jasniji ako se ima na umu njegovo specifično shvatanje demokratije koje nema nikakve veze sa liberalo- predstavničkim modelom.Za Šmita je poželjan i opravdan jedino plebiscitarni oblik demokratije kao oblik kvalitativnog i kvantitativnog jačanja državne vlasti koji politički prožima čitavog čoveka.Totalitarizam je za Šmita, pre svega, izraz jedinstva države i društva oličenog u čuvenoj trijadi – država, društvo, narod“ R.Zekavica, Totalitarizam, Beograd, 2002, str. 17.

[14] F. Nojman, Demokratska i autoritorna država, Zagreb, 1974, str. 25.

[15] D.Mitrović, Načelo zakonitosti - pojam, sadržina, oblici , Beograd 1996, str. 101.

[16] R. von Mohl, Enzyklopadie der Sataatswissenschaften, Tubingen, 1859, str. 329.

[17] S. Popović, O pravnoj državi – neka razmatranja, Beograd, 1995, str. 43

[18] Bžežinski je bio jedan od najuticajnijih stratega američke bezbednosne politike, obzirom da je ovaj politigolog,sada profesor međunarodnih odnosa na Džo Hopkins Univerzitetu, bio savetnik za nacionalnu bezbednost (10. u američkoj istoriji) za vreme administracije predsednika Kartera(1977-1981).Njegov uticaj nije prestao ni posle silaska sa vlasti predsednika Kartera na kriranje svojevrsne ideologije američke spoljne politike.Ta politika je često podržavale autoritarne režime na bilo kom meridijanu sveta, ako je to bilo u njenom interesu, i ako su takvi režimi postali sinonim za kršenje ljudskih prava. Dobar primer za to je podržavanje izrazito autoritarne vladavine egipatskog predsednika Hosnija Mubaraka(1980-2011)

[19] C J. Friedrich and Z. K. Brzezinski: Totolitarian Dictatorship and Autocracy Cambridge: Harvard University Press, 1956 , 9-10; navedeno prema K. Čavoški, Uvod u pravo, Beograd, 1994, str. 214

[20] H. Arendt, The Origins of Totalitarianism , New York, 1971, str. 464.

[21] G. Radbruh, Filozofija prava , Beograd, 1980, str. 212. - 213.

[22] D. Blagić, Načelo zakonitosti u krivičnom pravu, magistarski rad, Beograd, 2009, str. 28.

[23] E. Wolf, Das Rechtsideal des nationalsozialistischestaates, y: Arhiv fur Rechts – und Sozialphilosophie, Band 28 Berlin, 1934/35, str. 352.

[24] H. Markuze, Vernunft und Revolution, Darmstadt, 1970, str. 360.

[25] E. Šarčević, Zloupotreba jednog pojma – Pravna država i nacionalsocijalizam, u Zborniku Pravna država, poreklo i budućnost jedne ideje, Beograd, 1991, str. 47.

[26] J. Raz, The Authority of Law, Oxford, 1979, str. 231. – 218.

[28] DŽ. Rols,Teorija pravde, Beograd – Podgorica, 1998, str. 221.

[30] Autoru ovih redova, na bazi životnog i profesionalnog iskustva, Rolsovo davanje prednosti slobodi u odnosu na jednakost. Jer kako može biti jednakosti kad je sloboda njen preduslov. Autor je u svom profesionalnom iskustvu bio svedok proklamovanja i normativnog i verbalno faktičkog lažne slobode što je rađalo trenutnu svest o jednakosti. Kada se laž otkrije dolazi do razvrgnuća zabluda koje su njen uzrok, pa tako i svest da lažna sloboda rađa iskrivljenu sliku jednaakosti.

[31] D. Mitrović, Pravna teorija, Beograd, 2007, str. 170.

[32] DŽ. Rols, Teorija pravde, Beograd – Podgorica, 1998, str. 221. i dalje

[33] F. Hajek, Politički ideal vladavine prava, Zagreb, 1994, str. 19.

[34] Više o tome R. Marković, Ustavno pravo, Beograd, 2010.

[35] Ako se kaže za policijsku državu da je reč o državi apsolutizma, taj stav treba unekoliko pojasniti. Policijska država ne potiče iz dimenzije samo jednog vremena, vremena apsolutnih monarhija, već se susreću i u aktuelnoj današnjici.

[36] M. Simić, S. Đorđević, D. Matić, Uvod u pravo, Kragujevac 2009, str. 163,

[37] C. de Malberg R, Contribution a la theorie generale de l'Etat, 2 vol T, I, Paris, 1920, str. 293.

[38] G.Vukadinović, Pravna država, Novi Sad, 1995.

[40] G. Vukadinović, Pravna država, Novi Sad, 1995, str. 24.

[41] R. Lukić, Pravna država i Francuska buržoaska revolucija, Arhiv za pravne i društvene nauke, 1989, br. 3, str. 239.

[42] G. Vukadinović, Pravna država, Novi Sad, 1995, str. 27.

[43] G. Vukadinović, Đorđe Tasić i pravna država, Arhiv za pravne i društvene nauke, Beograd,1993, br. 4.