Mr Miodrag Pešić *

Pregledni naučni članak

UDK: 342.7:349.2-057.16

doi: 10.46793/GP.1302.03P

LJUDSKA PRAVA NA RADNOM MJESTU – PRAVO NA PRIVATNOST

Rad primljen: 13. 09. 2022.

Rad prihvaćen za objavljivanje: 04. 11. 2022.

 

Ljudska prava se stiču rođenjem i kao moralna načela koja determinišu ponašanje, duboko su ugrađena u temelje svakog modernog društva. Tako je i pravo na poštovanje privatnog života, kao ljudsko pravo koje je garantovano svim građanima, svoje mjesto našlo, kako u nacionalnim, tako i u međunarodnim dokumentima. Međutim, pravo na poštovanje privatnog života, kada se govori o radnom ambijentu zaposlenog, može se preklapati sa nekim drugim pravom zaposlenog i kao takvo, osim što je vrlo često u koliziji sa pravima i interesima poslodavca, zbog karatkteristika određenog pravnog sistema, prilikom ostvarivnja eventualne sudske zaštite, može biti teško prepoznato u praksi. Nepovredivost dostojanstva zaposlenih treba da bude imperativ prilikom ostvarivanja njihovih prava iz rada i po osnovu rada, pa povreda bilo kojeg prava, među kojima i prava na poštovanje privatnog života, predstavlja kršenje ljudskih prava, iz kojih razloga je neophodno ukazati šta sve može biti povreda, te koje su pravne posljedice kršenja istih i preventivno djelovati da ne dođe do naprijed navedenih negativnih ponašanja u društvu. Ovim radom se želi ukazati na moguće povrede prava na poštovanje privatnog života zaposlenog na radnom mjestu, postupak ostvarivanja pravne zaštite zbog povrede prava na privatnost zaposlenog, kada može dođi do ograničenja tog prava, sličnosti između povrede prava na poštovanje privatnog života i nekih drugih prava koja su zaposlenom garantovana bilo nacionalnim, bilo međunarodnim pravnim aktima.

Ključne riječi: ljudska prava, pravo na poštovanje privatnog života, dostojanstvo na radu, mobing, poslodavac, zaposleni, psihički i fizički integritet, zaštita pred sudom.

 

I KONCEPT LJUDSKIH PRAVA

Kada se govori o ljudskim pravima, prva asocijacija je Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima[1], koja promoviše ideju da svakom pripadaju sva prava i slobode proglašene tom deklaracijom, bez ikakvih razlika koje se zasnivaju na nekom ličnom svojstvu ili karakteristici. Naravno, treba istaći da ona ne predstavlja početnu tačku u definisanju ljudskih prava u svijetu, niti je put do usvajanja Univerzalne deklaracije bio lak, ali svakako se može izvesti zaključak da je imala veoma veliki uticaj kada je u pitanju sami početak snažnije realizacije istih. Od stepena razvoja i garancije ljudskih prava u određenoj zemlji, zavisi i koje mjesto, na ljestvici demokratskih društava, ta zemlja zauzima, pa što je bolja realizacija garantovanih prava u nekoj zemlji, to je i pozicija te države na pomenutoj ljestvici viša. Cilj koji se štiti definisanjem, garantovanjem realizacije i zaštite ljudskih prava je ljudsko dostojanstvo, kao jedno od ''mjerila civilizacijske i etičke kompetentnosti društvene zajednice, jer objašnjava ljudsko biće kao cjelovit subjektivitet, sa unutrašnjom vrijednosti kojoj nema premca''[2]. Da bi se ljudska prava realizovala na što kvalitetniji način, neophodna je jasna proklamacija istih, u smislu da se ne dovodi u pitanje da se radi o urođenim pravima, ali isto tako potreban je i efikasan mehanizam zaštite osnovnih ljudskih prava i sloboda[3].

Nakon donošenja Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, a sa željom da se izvrši što veći uticaj i proširi ideja o ljudskim pravima kao urođenim, prirodnim pravima, Generalna skupština Ujedinjenih nacija usvojila je Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, a poslije toga i Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima[4], koji dokumenti su poznati pod zajedničkim nazivom Međunarodna povelja prava. I druge međunarodne i nadnacionalne organizacije su, shvatajući značaj ljudskih prava, proklamovale ista kroz akte koje su usvajale. Tako je od strane Savjeta Evrope donešena Evropska konvencija o ljudskim pravima[5], kojom su detaljno definisana prava koja su predviđena Univerzalnom deklaracijom o ljudskim pravima, a koja konvencija im je dala obavezujuće dejstvo. Evropska unija je, takođe, donošenjem Povelje Evropske unije o temeljnim pravima dodatno zaštitila politička, društvena i ekonomska prava građana Evropske unije.[6]

U korpus pravnih akata međunarodnog karaktera koji baštine ideju o proklamovanju, ojačavanju i realizaciji ljudskih prava (na radnom mjestu), svakako treba pomenuti i Međunarodnu organizaciju rada[7], koja kroz radne standarde koji su sadržani u usvojenim dokumentima (bilo da se radi o konvencijama, bilo o preporukama), značajno utiče na oblikovanje radnog zakonodavstva na nacionalnom nivou.

Ljudska prava se (osim naprijed navedenih najvažnijih međunarodnih pravnih instrumenata) garantuju i na nacionalnom nivou i to ne samo najvišim pravnim aktom – ustavom, već i zakonima, s obzirom da nije moguće sva prava izričito navesti u ustavu (pojedini autori, analizirajući ustavne odredbe o ljudskim pravima, smatraju upitnim i da li je nekim pravima mjesto u ustavima[8]). No, bez obzira da li se odredbe o zaštiti ljudskih prava nalaze u ustavu ili u zakonima, ista su, uvažavajući značaj koji imaju za razvoj jednog demokratskog društva, nezaobilazni dio pravnog sistema svake uređene države.

II PRAVO NA POŠTOVANJE PRIVATNOG ŽIVOTA

Pravo na poštovanje privatnog života, nesumnjivo, predstavlja jedno od osnovnih ljudskih prava i kao takvo je garantovano Konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, koja proklamuje da svako ima pravo na poštovanje svog privatnog i porodičnog života, doma i prepiske, odnosno da se javne vlasti neće miješati u vršenje ovog prava, osim u situacijama koje su izričito propisane Konvencijom[9]. Bez obzira što je pravo na poštovanje privatnog života garantovano i drugim međunarodnim dokumentima[10], te predstavlja ustavnu kategoriju na nacionalnom nivou pravnih država koje proklamuju vladavinu prava[11], ne postoji definicija pojma privatnog života, iako bi se mogla postignuti saglasnost da se radi o jednom pojmu u čijem obuhvatu se nalazi sve ono što čini konstitutivni elemenat integriteta svakog pojedinca, koji se ispoljava u vidu djelovanja u njegovoj ličnoj sferi, kroz široku lepezu aktivnosti, te naporima da se isti zaštiti[12]. Osim toga, i Evropski sud za ljudska prava ''ne smatra mogućim niti nužnim da pokuša iscrpno definisati pojam 'privatnog života', međutim, bilo bi previše restriktivno ograničiti ovaj pojam na 'unutrašnji krug' u kojem pojedinac može živjeti svoj vlastiti lični život kako to on izabere i isključiti iz toga čitav vanjski svijet koji nije obuhvaćen tim krugom. Poštovanje privatnog života mora takođe obuhvatati, u određenom stepenu i pravo na uspostavljanje i razvijanje odnosa sa drugim ljudskim bićima''.[13] Naprijed navedeno i ne čudi, imajući u vidu da Konvecija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda predstavlja ''živi instrument'' čije tumačenje mora biti u kontekstu uslova koji postoje u vrijeme tumačenja, a koji uslovi se stalno mijenjaju, zbog čega je i uloga Evropskog suda za ljudska prava ''da identifikuje kategorije interesa i aktivnosti za koje je Sud našao da ulaze u domen ''privatnog života''[14].

U stručnoj literaturi i običnom govoru se pravo na privatnost i pravo na privatni život vrlo često upotrebljavaju kao pojmovi koji imaju isto značenje[15], ali i kao pojmovi koji jedan drugog definišu i dopunjuju, pa je tako i u crnogorskom Ustavu pravo na privatnost definisano kao pravo na poštovanje privatnog i porodičnog života. I stav ovog autora je da se radi samo o terminološkoj razlici, odnosno da pravo na poštovanje privatnog života i poštovanje prava na privatnost u suštini označavaju sve ono što čini napore jednog demokratskog društva da se zaštiti lična sfera pojedinca, kako u odnosu na državu, tako i u odnosu na sva druga lica.

S druge strane, kada je u pitanju odnos pojma pravo na poštovanje privatnog života i pojma privatnosti, situacija je znatno drugačija, jer se kroz zaštitu prava na poštovanje privatnog života štiti kategorija privatnosti, kao segment života određenog pojedinca u koji niko nema pravo da se miješa na bilo koji način. Prema tome, privatnost je pojam koji je uži od pojma privatnog života, koji pored privatnosti, kako navode pojedini autori, poštovanje privatnog života vezuje i za fizički i psihički integritet, seksualnu privatnost, prava transseksualaca, lično ime i pristup povjerljivim podacima.[16]

U kom obimu će se poštovati privatni život svakog pojedinca, zavisi od toga da li mu je i ako jeste, u kojoj mjeri garantovana privatnost. U tom pravcu, najznačajniju ulogu ima država, jer ista kroz pridržavanje negativnih i pozitivnih obaveza, osim što trasira put ustanovljavanju određenog prava, kroz afirmisanje univerzalnih vrijednosti društva, takođe obezbjeđuje poštovanje i zaštitu nekog od segmenata života koji ulaze u domen prava na privatnost. Negativna obaveza države znači da država treba da se uzdrži od bilo kakvih postupaka koji bi značili miješanje ili zadiranje u prava pojedinaca koja su zaštićena odredbom čl. 8 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. S druge strane, pozitivna obaveza podrazumijeva aktivnu ulogu države u smislu preduzimanja neophodnih mjera radi osiguranja poštovanja prava na privatni život i to ne samo u odnosu na državu, već i u odnosu na druga lica.

A. Pravo na privatnost i radni ambijent

Obaveza svakog poslodavca je da zaštiti ljudsko dostojanstvo zaposlenih[17] i takvo opredjeljenje poslodavaca ne bi trebalo da bude sporno za jedno demokratsko društvo. Naime, država kroz ustrojstvo svog pravnog sistema kreira pravni poredak koji omogućava (i zahtijeva) što je moguće veći nivo zaštite zaposlenog. Konkretizacija naprijed navedenog se ostvaruje kroz zakonska rješenja, kolektivne ugovore, pravilnike i druge pravne akte na osnovu kojih se stvaraju uslovi za uživanje garantovanih prava u radnom okruženju. Međutim, opravdano se može postaviti pitanje dokle se stiglo u ostvarivanju prava na normalnu radnu atmosferu, koja između ostalog podrazumijeva i pravo na poštovanje privatnog života zaposlenog[18], te do koje se mjere to pravo može štititi.

Naravno, do razrješenja naprijed navedene dileme nije lako doći, imajući u vidu specifičnosti samog radnog odnosa. Tu se najprije misli na postojanje uvijek neizostavne subordinacije u odnosima koji postoje između poslodavca i zaposlenog (kao slabije strane u tom ugovornom odnosu), ali i na okolnost da je veoma teško razgraničiti profesionalni život zaposlenog od njegovog privatnog života na radnom mjestu[19]. Osim toga, treba napomenuti i da razvoj i upotreba informacionih tehnologija na radnom mjestu itekako olakšava ''zadiranje'' u privatni život zaposlenih (najčešće kroz lakoću sakupljanja i dijeljenja informacija), pa je veoma teško naći odgovarajući model koji bi na adekvatan način izbalansirao pravo zaposlenih na zaštitu privatnosti u odnosu na ostvarivanje interesa (uglavnom ekonomskog) poslodavca koji ga, u krajnjem i motiviše za angažovanje radne snage[20].

Tačnije, pitanje koje bi se moglo postaviti glasi: Koje ponašanje na radnom mjestu je dovoljno ozbiljno da zahtijeva angažovanje pozitivne obaveze države da reaguje na osnovu čl. 8 Konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Pitanje je sasvim na mjestu, s obzirom na nespornu činjenicu da je Evropski sud za ljudska prava, a na šta upućuje sudska praksa tog suda u zadnjih nekoliko godina, drastično proširio zaštitu zone privatnosti pojedinca, u koju niko ne bi imao pravo da ulazi bez njegove saglasnosti. Tako je Evropski sud za ljudska prava našao, između ostalih, da je čl. 8 Konvencije primjenjiv i u situacijama kada je došlo do presretanja telefonskih poziva iz kancelarije službenice policije[21], kada je izvršen pretres ormarića sa podacima koji se tiču klijenata i pojedinačnih dosijea, u okviru pretraživanja advokatske kancelarije[22], instaliranje uređaja za prisluškivanje u garaži, koja je istovremeno bila i radni prostor lica protiv kojeg je kasnije podignuta optužnica za krivično djelo koje se tiče trgovine narkoticima[23]. Takođe, prema stavu Suda, čl. 8 je primjenjiv i u situacijama kada je postavljen video nadzor u učionicama, koji je instaliran s obrazloženjem da se zaštiti imovina, ali i radi praćenja izvršavanja nastavnih aktivnosti[24].

Naravno, naprijed je već navedeno da konvencija predstavlja ''živi instrument'', pa Evropski sud za ljudska prava istu tumači u kontekstu uslova koji postoje u vrijeme tumačenja, uvažavajući okolnosti svakog konkretnog slučaja. U tom smislu je Sud, u predmetu Kopke protiv Njemačke[25], našao da je zahtjev podnositeljke predstavke nedopušten. Naime, gospođa Kopke je bila zaposlena kao prodavačica u supermarketu u Feldbergu i nakon što su se pojavile nepravilnosti koje su se odnosile na odnos stanja novca u kasi i pića u supermarketu, poslodavac je, sumnjajući u gospođu Kopke i još jednog zaposlenog, uz pomoć detektivske agencije instalirao tajni video nadzor u supermarketu, koji je pokrivao prostor oko kase. Pošto je detektivska agencija pregledala video zapise, sačinila je pisani izvještaj i isti sa fotografijama i snimkom, proslijedila poslodavcu. Nakon što je poslodavac pogledao snimak, otpustio je aplikantkinju zbog krađe, koja je pokrenula postupak pred nacionalnim sudovima i u kojem nije uspjela, iz kog razloga je podnijela predstavku Evropskom sudu za ljudska prava zbog povrede prava na privatni život, koje je garantovano odredbom čl. 8 EKLJP (ali i na povredu čl. 6 i čl. 6 u vezi sa čl. 14 EKLJP). Međutim, Evropski sud za ljudska prava je u konkretnom slučaju našao da nije bilo povrede čl. 8 (kao ni čl. 6 i čl. 6 u vezi sa čl. 14 EKLJP), jer je video-nadzor podnositeljke predstavke sproveden tek nakon što su tokom inventarizacije otkriveni gubici i kada su otkrivene nepravilnosti na saldu koji se odnosio na odjeljenje pića u kojem je radila aplikantkinja, da je mjera nadzora bila vremenski ograničena – sprovodila se dvije sedmice, a osim toga bila je ograničena u pogledu prostora koju je obuhvatala - radno mjesto podnositeljke predstavke (kasu i dio oko kase). Osim toga, Sud je imao u vidu da je dobijene vizuelne podatke obradio ograničen broj osoba koje rade za detektivsku agenciju i osoblje poslodavca podnositeljke predstavke, te da su isti korišćeni samo za potrebe prestanka radnog odnosa aplikantkinje, uključujući i postupke koje je ista pokrenula u tom pogledu pred nacionalnim sudovima. Prema tome, stav Suda je da je miješanje u privatni život podnosioca predstavke bilo ograničeno na ono što je bilo neophodno za postizanje cilja kojem se težilo instaliranjem video nadzora, zbog čega je zahtjev podnositeljke predstavke proglasio nedopuštenim.

Takođe, u jednom vrlo zanimljivom predmetu, Evropski sud za ljudska prava je najprije našao da je čl. 8 Konvencije primjenjiv, da bi Veliko vijeće našlo da nije došlo do povrede naprijed navedenog člana. Naime, u predmetu Barbulesku protiv Rumunije[26], podnosilac predstavke je bio zaposlen u jednoj firmi kao inženjer koji je bio zadužen za prodaju i na zahtjev svog poslodavca je kreirao račun na Yahoo Messengeru, da bi mogao da odgovara na pitanja klijenata. Poslodavac je podnosioca predstavke obavijestio da je njegova komunikacija bila nadzirana nekoliko dana (osam), te da je prilikom nadzora utvrđeno da je internet koristio u privatne svrhe (podnosilac predstavke je sa svojim bratom i vjerenicom razmijenio poruke koje su se odnosile na lične stvari, a neke su bile i intimne prirode, s tim što je dostavljeni transkript uključivao pet poruka koje je podnosilac predstavke razmijenio sa svojom vjerenicom koristeći svoj lični Yahoo Messenger nalog). Zbog toga što je povrijedio interna pravila firme, kojim je zabranjeno korišćenje resursa firme u privatne svrhe, podnosilac predstavke je dobio otkaz, čiji poništaj nije izdejstvovao pred domaćim sudovima. Nakon što je Evropski sud za ljudska prava najprije našao da je čl. 8 Konvencije primjenjiv na konkretni odnos, Veliko vijeće je bilo mišljenja da je bila opravdana namjera poslodavca da provjeri da li zaposleni izvršavaju povjerene im poslove tokom radnog vremena, te da je poslodavac provjeru izvršio s ubjeđenjem da ista sadrži poslovnu komunikaciju s klijentima. S druge strane, Sud je bio mišljenja da je podnosilac predstavke imao mogućnost da u postupku pred domaćim sudovima iznese činjenice i dokaze da mu je povrijeđeno pravo na privatni život i prepisku, ali i da su transkripti razgovora korišćeni u onoj mjeri u kojoj je to bilo neophodno radi dokazivanja da je računar, koji je bio u vlasništvu firme, korišćen tokom radnog vremena u privatne svrhe. Prema tome, u ovom predmetu sud je stava da su domaći sudovi uspostavili pravičnu ravnotežu između prava podnosioca predstavke na poštovanje privatnosi i interesa poslodavca, zbog čega i nije došlo do povrede čl. 8 Konvencije.

Cijeneći sve naprijed navedeno, može se izvesti zaključak da će sud u svakom konkretnom slučaju morati da cijeni da li određeno ponašanje na radnom mjestu predstavlja povredu prava na privatnost pojedinca, pri čemu treba imati u vidu da praksa Evropskog suda za ljudska prava može poslužiti kao dobra polazna osnova za razmišljanje u tom pravcu. Ovo naročito zbog toga što je ista, kada je u pitanju čl. 8 Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava veoma brojna i raznovrsna, tako da je ''pokriven'' veoma veliki broj životnih situacija za koje je utvrđeno da predstavljaju, odnosno ne predstavljaju povredu prava na privatni život.

B. Pravo na privatnost i pravo na fizički i psihički integritet

Zakon o obligacionim odnosima[27] promoviše potpunu zaštitu ličnosti fizičkog lica, s tim što kao prava ličnosti navodi pravo na život, pravo na fizički (tjelesni) integritet, pravo na psihički (duševni) integritet, pravo na slobodu, pravo na čast, pravo na ugled, pravo na zaštitu privatnog života, pravo na dostojanstvo, pravo na sopstveni lik, pravo na sopstveni glas, pravo na prepisku i lične zapise, pravo na lični identitet, moralna komponenta autorskih prava, ali i druga prava ličnosti koja su pripisana Ustavom, potvrđenim i objavljenim međunarodnim ugovorima i opšte prihvaćenim pravilima međunarodnog prava i posebnim zakonima[28]. Međutim, vrlo često se dešava da lica koja smatraju da im je povrijeđeno pravo na privatni život, podnose tužbu na način što traže novčanu kompenzaciju zbog povrede tog prava, istovremeno navodeći da im je povrijeđeno još neko od naprijed navedenih prava, što otežava postupanje suda. Ovo iz razloga što se prava koja su navedena u čl. 207 Zakona o obligacionim odnosima mogu preklapati, pa je teško jasno identifikovati da li neki konkretni životni događaj predstavlja (eventualnu) povredu, ne samo prava na privatni život, već i (ili) nekog drugog (drugih) prava iz tog člana.

Tako je Osnovni sud u Podgorici[29] usvojio tužbeni zahtjev kojim je traženo da se utvrdi da je tužilji povrijeđeno pravo na ugled, pravo na zaštitu privatnog života i pravo na prepisku i lične zapise, zbog nezakonitog pretresa advokatske kancelarije u kojoj je bila radno angažovana, dok nije udovoljeno zahtjevu kojim je traženo da se utvrdi da joj je nezakonitim pretresom iste povrijeđeno pravo na psihički integritet, pravo na čast i pravo na dostojanstvo. U obrazloženju presude je navedeno, kada je u pitanju odbijajući dio, da je sud mišljenja da tužilji nije povrijeđeno pravo na psihički (duševni) integritet, jer je ovo pravo neraskidivo vezano za umanjenje životne aktivnosti, naruženost i pretrpljeni strah, koji strah se opet ogleda kao strah za svoj fizički integritet, do čega u konkretnom slučaju nije došlo. Jer, to što je tužilja vjerovatno osjećala strah kao psihološku kategoriju, a vezano za predmetni pretrec, isti se ne može podvesti pod ovo pravo. Međutim, Viši sud u Podgorici je, presudom Gž.br.3199/21 od 13.05.2022.godine preinačio naprijed navedenu prvostepenu presudu i našao da je pretres advokatske kancelarije obavljen na način da se nije radilo o bilo kakvoj selekciji sadržaja zaštićenog privilegijom povjerljivosti između advokata i njegovih klijenata, niti je napravljena selekcija između privatnog i poslovnog sadržaja, pa je došlo do ekstremnog zadiranja u intimnu sferu njenog života, kojom je između ostalog povrijeđeno i pravo na fizički i psihički integritet (čl. 28 Ustava Crne Gore), ali i da je pretres izvršen suprotno Zakonu o advokaturi, čime je povrijeđeno i pravo na ugled, psihički integritet, dostojanstvo. Kao što se vidi iz naprijed navedene presude instanciono višeg suda, isti se nije detaljnije bavio razgraničenjem prava na privatni život i prava na psihički i fizički integritet, kao ni utvrđenjem da li povreda psihičkog ili fizičkog integriteta određene osobe predstavlja miješanje u njen privatni život. S druge strane, Evropski sud za ljudska prava se u nekim odlukama izjasnio da supstancu "porodičnog života", u smislu odredbe člana 8 Konvencije, čini i koncept koji pokriva fizički i moralni integritet lica, uključujući njegov ili njen seksualni život[30].

Da povreda psihičkog integriteta određene osobe može predstavljati miješanje u njen privatni život, zaključuje se i iz presude Evropskog suda za ljudska prava Smirnova protiv Rusije[31]. Naime, u konkretnom predmetu, protiv podnositeljki predstavki, sestara bliznakinja, pokrenut je krivični postupak 1993. godine, da bi prva podnositeljka bila uhapšena u avgustu 1995. godine. Njena lična karta ("unutrašnji pasoš") je povučena i stavljena u dosije slučaja. Ona je puštena na slobodu u decembru 1997. godine, ali je ponovo pritvorena u martu 1999. godine, kada je i druga podnositeljka predstavke uhapšena nakon što je nastavljen postupak protiv nje. Podnositeljke predstavke su naknadno puštene, da bi ponovo bile pritvorene u nekoliko navrata, sve dok njihove osude nijesu poništene u aprilu 2002. Vlasti su odbijale da vrate ličnu kartu prvoj podnositeljki predstavke do oktobra 1999. godine, zbog čega je naišla na poteškoće u svakodnevnom životu. Naime, tvrdila je da zakon nalaže da osoba koja želi da se zaposli, dobije besplatnu medicinsku njegu, primi poštu, vjenča se, glasa, koristi notarske usluge, instalira telefonsku liniju, putuje vozom ili avionom, mora imati pasoš. Štaviše, izrečena joj je administrativna kazna kada nije mogla da pokaže ličnu kartu. Bez obzira što prva podnositeljka predstavke nije dokazala od stupanja na snagu Konvencije u odnosu na Rusiju (05.05.1998.godine) nijedan konkretan događaj koji bi predstavljao, barem moguće, nepoštovanje njenog privatnog života, miješanje u njen privatni život navodno nije proizašlo iz trenutnog čina, već iz niza svakodnevnih neprijatnosti uzetih u cjelini, koje su trajale do oktobra 1999. godine. Stoga je lišavanje pasoša podnositeljke predstavke predstavljalo kontinuirano miješanje u pravo na poštovanje njenog privatnog života. Domaći zakon predviđa da se pasoš mora vratiti kada se lice pusti iz pritvora, a Vlada nije pokazala da je propust da ga vrati kada je puštena iz pritvora imao bilo kakav zakonski osnov.

S druge strane, fizički integritet[32] određuje da je ljudsko tijelo nepovredivo i ukazuje na važnost lične autonomije, ali on istovremeno podrazumijeva i pravo na samoopredjeljenje svake osobe kada je u pitanju njeno tijelo, dok bi se psihički integritet mogao definisati na način da isti označava duševno stanje određenog lica koje funkcioniše na način da teži da zadovolji emocionalne potrebe istog i da prilagodi njegovo ponašanje datoj životnoj situaciji. S obzirom na naprijed navedeno, teško se može prihvatiti stav koji je iznešen u presudi osnovnog suda u Podgorici P. br.815/20 od 22.04.2021. godine da tužilji, uz utvrđenu povredu prava na privatni život, nije povrijeđeno pravo na psihički (duševni) integritet, jer je isto, po navodima suda, neraskidivo vezano za umanjenje životne aktivnosti, naruženost i pretrpljeni strah. Ovo iz razloga što psihičko stanje svake osobe nesumnjivo potpada pod njenu ličnu sferu u koju niko ne bi imao pravo da se miješa bez njene dozvole, pa bi svaka povreda prava na privatnost istovremeno narušavala i njeno pravo na psihički integritet i to nezavisno od toga da li je došlo i do umanjenja životne aktivnosti, naruženosti ili je pretrpljen strah. Osim toga, vrlo važno je navesti, a u prilog naprijed navedenog i da je Evropski sud za ljudska prava stanovišta da se mentalno zdravlje mora posmatrati kao ključni dio privatnog života, koji je povezan sa aspektom moralnog integriteta, te da član 8 Konvencije štiti pravo na identitet i lični razvoj, kao i pravo na uspostavljanje i razvijanje odnosa sa drugim ljudskim bićima i spoljnim svijetom. Očuvanje mentalne stabilnosti je u tom kontekstu neophodan preduslov za efektivno uživanje prava na poštovanje privatnog života[33]. U nekom drugom predmetu sud je istakao da se čak i manje miješanje u fizički integritet pojedinca mora smatrati miješanjem u pravo na poštovanje privatnog života, prema čl. 8 Konvencije, ako se izvrši protiv volje pojedinca (podnositeljka predstavke tvrdila da je bila liječena protiv svoje volje dok je bila u pritvoru). S obzirom na to da se podnositeljka predstavke ne samo stalno opirala njenom daljem boravku na klinici, već se jednako opirala i njenom medicinskom tretmanu, tako da je ponekad morala da dobija lijekove na silu, Evropski sud za ljudska prava je našao da je liječenje bilo protiv njene volje, a osim toga, nalazi najmanje jednog vještaka su ukazivali na to da su ljekovi koje je podnositeljka predstavke primala na klinici bili kontraindikovani i da su nanijeli ozbiljnu štetu njenom zdravlju. Međutim, Sud ne mora da utvrđuje da li je postupanje podnositeljke predstavke bilo lege artis, jer je, bez obzira na to, izvršeno protiv njene volje i stoga je već predstavljalo miješanje u pravo na poštovanje njenog privatnog života^[34].

V. Pravo na privatnost i mobing

Mobing svakako predstavlja negativan fenomen koji je usmjeren na psihičko zlostavljanje na radnom mjestu[35], a isti se prepoznaje ukoliko se radi o ponašanju koje se dešava na radu ili u vezi sa radom, ako se ponavlja, sve sa ciljem da se povrijedi dostojanstvo, ugled, lični i profesionalni integritet zaposlenog, uz uslov da to ponašanje izaziva strah ili stvara neprijateljsko ponašanje, ponižavajuće ili uvredljivo okruženje, pogoršava uslove rada ili dovodi do toga da se zaposleni izoluje ili navede da na sopstvenu inicijativu otkaže ugovor o radu ili drugi ugovor. Ne bi trebalo da bude sporno da se zaštitom prava zaposlenih u suštini štiti njihovo dostojanstvo[36], te da bi povreda bilo kojeg ljudskog prava trebalo da bude sankcionisana. Međutim, prilikom ostvarenja prava na sudsku zaštitu može biti sporno da li sud, ukoliko je sudska zaštita tražena zbog zlostavljanja na radu, može utvrditi da je došlo (i) do povrede prava na privatnost.

Ovo pitanje je naročito aktuelno nakon što je Evropski sud za ljudska prava u predmetu Špadijer protiv Crne Gore[37] našao povredu prava na poštovanje privatnog života podnositeljke predstavke. Podnositeljka predstavke je, kao zaposlena u Zavodu za izvršenje krivičnih sankcija, pred nacionalnim sudovima tražila da se utvrdi postojanje mobinga nad njom od strane Države Crne gore, te da se zabrani njenim kolegama ponašanje koje ima elemente mobinga, uz isplatu naknade nematerijalne štete (umanjena životna aktivnost, bol i strah). Sudovi u Crnoj Gori su utvrdili da joj je, nakon što je podnositeljka predstavke (tada tužilja) prijavila incident, jedan od kolega u telefonskom razgovoru rekao da to nije smjela da uradi, da će pet ljudi ostati bez posla, da je veliki broj kolega protiv nje i da ubuduće pazi šta radi, da joj je neki drugi kolega, nakon što je najprije odbio da je poveze s mjesta rada do mjesta gdje živi, rekao da je poznata po svom dugačkom jeziku, te da je nakon svađe ipak povezao do mjesta prebivališta. Takođe su utvrdili i da joj je treći kolega, koji je nakon izvjesnog vremena sreo na njenom radnom mjestu uputio pogrdne riječi i pljunuo put nje, o čemu je obavijestila pretpostavljenog, da je nakon dva dana pozvana od strane pretpostavljenog koji je pitao odakle njoj pravo da pomoćnika direktora upoznaje da je traženo da se nekoj ženi u osmokrevetnoj sobi kuva kafa dva puta dnevno. Polazeći od naprijed navedenog, sudovi u Crnoj Gori su odbili tužbeni zahtjev, nalazeći da u svakom pojedinačnom ponašanju lica koji su označeni kao moberi nema ponašanja koje bi moglo predstavljati mobing, te da se nije radilo o zajedničkoj neprijateljskoj i neetičkoj komunikaciji prema tužilji, jer se psihičko zlostavljanje mobiranog lica vrši najmanje jednom sedmično, u periodu od najmanje šest mjeseci, a o čemu se u konkretnom nije radilo. Naime, Osnovni sud u Podgorici dalje pojašnjava da se i ne može govoriti o psihičkom zlostavljanju kada je u pitanju telefonski razgovor između tužilje i jednog od njenih kolega, koji se desio 13.01.2013. godine, pa sve i da se prihvati da je bilo psihičkog zlostavljanja od jednog drugog kolege, isto se desilo 08.03.2013. godine, a kako je tužilja pošla na odmor 26.08.2013. godine, to se ne može raditi o psihičkom zlostavljanju u periodu od najmanje šest mjeseci, odnosno jednom sedmično, imajući u vidu kada su se desili incidenti: 13.01.2013., 08.03.2013. i 24.06.2013. godine, tj. da se radilo o tri ponašanja za period od dvadeset tri sedmice.

Imajući u vidu podnijetu predstavku, Evropski sud za ljudska prava je ukazao da zlostavljanje na radu potpada pod opseg primjene čl. 8 Konvencije, kao i da je postojala obaveza nadležnih vlasti da uzmu u obzir sve okolnosti konkretnog slučaja, kako bi donijele odluku o postojanju mobinga, naročito apostrofirajući i da je podnositeljka predstavke postupala i kao uzbunjivač. Takođe, sud je istakao i da je teško prihvatljiv pristup nacionalnih sudova da je za utvrđivanje zlostavljanja na radu neophodno da se incidenti ponavljaju sedmično tokom perioda od šest mjeseci, da isti nijesu dovedeni u međusobnu vezu, ali i da svi incidenti na koje je ukazivala podnositeljka predstavke, nijesu ispitani.

Prema tome, Evropski sud za ljudska prava je ukazao da su mehanizmi građanskog i krivičnog (nacionalnog) prava bili defektni do te mjere da predstavljaju povredu pozitivne obaveze države prema čl. 8 Konvencije (paragraf 101).

Ne ulazeći u to koliko je često neophodno da se ponavljaju radnje kojima se definiše mobing, te u kom vremenskom periodu je potrebno da se te radnje ponavljaju, obzirom da je to pitanje veoma sporno među teoretičarima mobinga[38], važno je istaći da su nacionalni sudovi odlučivali o tome da li je u konkretnom slučaju počinjen mobing nad tužiljom, a što je i predstavljalo predmet tužbenog zahtjeva, tj. predmet odlučivanja nije bila eventualna povreda prava na poštovanje privatnog života. S obzirom na naprijed navedeno, opravdano se može postaviti pitanje da li su crnogorski sudovi u konkretnoj pravnoj situaciji mogli utvrditi povredu prava na poštovanje privatnog života tužilji, kod činjenice da to ista i nije tražila, odnosno kako ubuduće postupati u situacijama kada tužbeni zahtjev nije usmjeren na utvrđenje povrede nekog prava koje je garantovano kako Ustavom, tako i potvrđenim i objavljenim međunarodnim ugovoroma i opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava, a u toku postupka se dođe do zaključka da je isto povrijeđeno.

Bez obzira na okolnost da sud zna pravo (iura novit curia), mišljenje ovog autora je da nacionalni sud, kod tužbenog zahtjeva koji je usmjeren na utvrđenje postojanje mobinga, ne bi mogao utvrditi povredu prava na poštovanje privatnog života. Ovo zbog toga što postoji obaveza suda da odlučuje u granicama zahtjeva koji su stavljeni u postupku[39], pa bi se sud, ukoliko bi odlučio o povredi prava na privatnost, iako to nije traženo, kretao van granica tužbenog zahtjeva[40] (''U smislu odredaba Zakona o parničnom postupku, sud odlučuje u granicama zahtjeva koji su postavljeni u postupku. Ako je tužbeni zahtjev usmjeren na ukidanje prava službenosti provoza i progona preko nepokretnosti tužioca, a u korist njegovih nepokretnosti, te zabranu tuženom vršenje takvog prava, tada se pogrešno može zaključiti da je tužiočev zahtjev usmjeren i na premještanje prava službenosti...u tom slučaju sud može samo odlučivati o ukidanju kao suvišnog spornog prava službenosti''[41]), tj. donio bi odluku o nečemu što tužilac tužbom nije tražio[42].

Osim toga, nije sporno da se radi o različitim institutima prava, koji, iako imaju nekih dodirnih tačaka, svakako posjeduju samostalnu pravnu egzistenciju, pa neka ponašanja istovremeno mogu predstavljati i mobing i povredu prava na privatnost, ali isto tako, određeno ponašanje može predstavljati samo mobing, ali ne i povredu prava privatnosti, kao i obratno. Međutim, ono što je bitno je da, sve i da sud kroz činjenično utvrđenje nađe da neko ponašanje uz mobing predstavlja i povredu prava privatnosti, ne bi mogao utvrditi povredu prava na privatni život, ukoliko takvo utvrđenje nije traženo od strane podnosioca tužbe.

Na ovom mjestu treba posebno naglasiti i važnost vremenske distance u rješavanju određenog pravnog problema, tj. na period kada se neki događaj, koji je dobio epilog pred domaćim sudom, desio, u odnosu na period kada se pred Evropskim sudom za ljudska prava odlučuje o predstavci koja ukazuje na povredu nekog konvencijskog prava iz tog događaja. Ovo ne samo zbog evolucije prava i sudske prakse, već i zbog veće samosvjesnosti svakog društva protekom vremena, zbog čega je neophodno i ukazati da je i u vrijeme kada su donešene odluke pred domaćim sudovima, praksa Evropskog suda za ljudska prava, prihvatala da koncept privatnog života uključuje fizički i psihički integritet osobe, te da prema članu 8 države imaju dužnost da zaštite fizički i moralni integritet pojedinca od drugih lica. Međutim, u vrijeme donošenja prvostepene presude nije bio uspostavljen standard da države radi zaštite fizičkog i moralnog integriteta pojedinca moraju da primjenjuju adekvatan pravni okvir koji pruža zaštitu od akata nasilja od strane privatnih lica, uključujući i kontekst uznemiravanja na poslu, koji standard je uspostavljen u presudi Dolopoulos protiv Grčke[43], iako je predstavka u tom predmetu odbijena kao očigledno neosnovana. U tom smislu, veoma je važno navesti i saglasno izdvojeno mišljenje sudije Evropskog suda za ljudska prava Judkivske, kojim ukazuje da je Sud posljednjih godina dramatično proširio zaštitu lične sfere kako bi obuhvatio sve ''aspekte fizičkog i društvenog identiteta pojedinca'', te da zbog rastućih standarda ljudskog dostojanstva, Sud ne može više primjenjivati principe koji su se primjenjivali nakon Drugog svjetskog rata na aktuelna pitanja o ljudskim pravima[44].

Pitanje koje se takođe može pojaviti kao sporno, a imajući u vidu način na koji se crnogorski zakonodavac opredijelio prilikom regulisanja zaštite ličnosti fizičkog lica, te samom ''višeslojnošću'' prava ličnosti, je i kako postupiti u slučajevima kada sud utvrdi da je povrijeđeno pravo na privatnost, ali i neko drugo pravo propisano Ustavom, potvrđenim i objavljenim međunarodnim ugovorima i opšte prihvaćenim pravilima međunarodnog prava, odnosno posebnim zakonom, tj. da li prilikom dosuđivanja novčane naknade štete treba dosuditi jedinstven vid štete za utvrđene povrede ili za svako utvrđeno povrijeđeno pravo dosuditi poseban iznos.

 S obzirom na višedecenijski stav sudske prakse, najprihvatljivije rješenje bi bilo da se određuje jedinstvena novčana naknada za sve utvrđene (podrazumijeva se da je takvo utvrđenje i traženo) povrede prava ličnosti, pri čemu bi sud imao u vidu sve kriterijume koji utiču na dosuđivanje naknade štete[45].

G. Zaštita prava privatnosti pred sudom

U slučaju povrede prava na privatni život na radnom mjestu, zaposleni može podnijeti tužbu sudu, u smislu odredbe čl. 188 Zakona o parničnom postupku[46], kojom može tražiti da sud utvrdi da je povrijeđeno pravo na privatnost zaposlenog. Uslov za podnošenje ove tužbe je da je to posebnim propisom predviđeno, ili kada tužilac ima pravni interes da sud utvrdi postojanje nekog prava ili pravnog odnosa. Imajući u vidu da je cilj podnošenja deklaratorne tužbe da se otkloni neka buduća sporna situacija koja bi uzrokovala vođenje sudskog postupka, ista se ne bi mogla podnijeti ukoliko je već došlo do povrede nekog prava, pošto je došlo do povrede u materijalnopravnim odnosima koji treba reparirati[47]. Međutim, nakon donošenja Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o obligacionim odnosima[48], podnošenje tužbe za utvrđenje povrede prava na privatnost je moguće, jer je ispunjen uslov iz čl. 188 st. 2 Zakona o parničnom postupku, a to je da je podnošenje te tužbe predviđeno posebnim propisom. Naime, čl. 151 Zakona o obligacionim odnosima je propisano da se građanskopravna zaštita prava ličnosti može ostvariti, između ostalog, zahtjevom za utvrđivanje protivpravne povrede, što znači da zaposleni, koji smatra da mu je povrijeđeno pravo na privatni život, može podnijeti tužbu kojom će tražiti da sud utvrdi da mu je povrijeđeno pravo na privatnost. Naravno, u zavisnosti od toga šta je krajnji cilj tužbe, zaposleni koji smatra da mu je povrijeđeno pravo na privatni život, može podnijeti tužbu kojom će samo tražiti da se utvrdi da mu je povrijeđeno pravo na privatnost ili će osim tog zahtjeva, istaći zahtjev kojim traži i prestanak protivpravne povrede (ako još uvijek traje), uzdržavanje od budućih protivpravnih povreda ili uklanjanje posljedica učinjenih protivpravnih povreda. Takođe, uz tužbeni zahtjev kojim je traženo da se utvrdi povreda prava na privatnost, zaposleni može tražiti i naknadu materijalne i nematerijalne štete, ali i objavljivanje određene informacije, ispravke informacije, kao i objavljivanje sudske i druge odluke nadležnog organa.

Ukoliko bi predmet tužbenog zahtjeva bila osuda na činidbu - naknada nematerijalne ili materijalne štete, kojem je osnov povreda prava na privatni život, o povredi će sud raspravljati kao o prethodnom pitanju.

Prema tome, u zavisnosti od toga koji pravni put se odabere, zaposleni se može opredijeliti ili za utvrđujuću ili za kondemnatornu tužbu, a sam postupak se sprovodi po pravilima Zakona o parničnom postupku.

 

III ZAKLJUČAK

Dalji razvoj društva podrazumijeva afirmaciju ljudskih prava na radnom mjestu, među kojima i prava na poštovanje privatnog života. Doprinos takvoj afirmaciji treba da daju kako zaposleni, tako i poslodavac. Međutim, država je ta, koja kroz pravne mehanizme omogućava jedan takav proces, na način što će se uzdržati od bilo kakvih postupaka koji bi značili miješanje ili zadiranje u prava pojednica koja su zaštićena odredbom čl. 8 Evropske konvencije, odnosno što će preduzeti neophodne mjere da bi osigurala poštovanja prava na privatnost zaposlenih.

Jedan od načina na koji država obezbjeđuje pravo na poštovanje prava privatnosti na radnom mjestu je kroz djelovanje sudova, koji odlučuju po tužbama koje za predmet imaju zaštitu prava na privatni život. Zadatak koji sudovi u tom pravcu imaju pred sobom nije lak i to ne samo zbog toga što je veoma teško razgraničiti profesionalni život zaposlenog od njegovog privatnog života na radnom mjestu, već i zbog odgovora na pitanje do koje mjere se može dozvoliti ''zadiranje'' u privatni život zaposlenih. Pomoć ne pruža ni prilično zamagljen koncept prava ličnosti, ali i tužbeni zahtjevi koji nijesu formulisani na način iz kojeg bi se moglo zaključiti o kojoj povredi prava ličnosti se radi u konkretnom slučaju (obično se navode sve ili većina prava ličnosti). U tom pravcu, najprije bi neophodno bilo, u susret kodifikaciji Građanskog zakonika, postaviti jasniji koncept prava ličnosti, ali i insistirati na preciznijem formulisanju tužbenih zahjeva, gdje bi se i kroz činjenični supstrat tužbe precizno ukazalo da li je predmet zaštite samo pravo privatnosti ili i neko drugo pravo.

Prilikom odlučivanja u predmetima koji se odnose na zaštitu prava privatnosti sudovi bi trebali imati u vidu praksu Evropskog suda za ljudska prava koja upućuje da je taj sud posljednjih nekoliko godina, značajno proširio zaštitnu zonu privatnosti pojedinca, koju niko ne bi imao pravo da naruši bez njegovog odobrenja.

Iako zaštita dostojanstva zaposlenih treba da bude imperativ kojem teži jedno društvo, neophodno je izgraditi i efikasan sistem zaštite, ukoliko dođe do povrede prava na poštovanje privatnog života, kao jednog od oblika kršenja ljudskih prava, pa se ovim radom i pokušalo ukazati na to koje ponašanje može predstavljati povredu i na koji način obezbijediti djelotvoran odgovor kroz postupanje sudova.

 

 

 

 

 

Miodrag Pešić, LLM *

HUMAN RIGHTS AT THE WORKPLACE – THE RIGHT TO PRIVACY

Summary

Human rights are acquired by birth and as moral principles that determine behaviour, they are deeply embedded in the foundations of every modern society. Thus, the right to respect for private life, as a human right guaranteed to all citizens, found its place in national and international documents. However, the right to respect for private life, in terms of the working environment of an employee, may overlap with some other rights of an employee and as such, besides being very often in collision with the rights and interests of an employer due to the characteristics of a certain legal system, when realizing the eventual judicial protection, can be difficult to recognize in practice. The inviolability of the dignity of employees should be imperative when exercising their rights from work and based on work. Therefore, the violation of any right, including the right to respect for private life, is a violation of human rights, for which reasons it is necessary to indicate what can be a violation, and what are the legal consequences, and to act preventively so that the aforementioned negative behaviours do not occur in society. The aim of this work is to point out possible violations of the right to respect for an employee's private life at the workplace, the procedure for obtaining legal protection due to a violation of employee's right to privacy, when this right may be restricted, similarities between the violation of the right to respect for private life and some other rights that are guaranteed to an employee either by national or international legal acts.

Key words: human rights, right to respect for private life, dignity at work, mobbing, employer, employee, mental and physical integrity, protection before the court.