Jelena Stanisavljević*

Originalni naučni članak

UDK: 343.622:340.66

doi: 10.46793/GP.1601.003S

ULOGA MEDICINSKIH VEŠTAČENJA U DOKAZIVANJU KRIVIČNOG DELA UBISTVO DETETA PRI POROĐAJU

Rad primljen: 10. 09. 2024.

Rad ispravljen: 04. 07. 2025.

Rad prihvaćen za objavljivanje: 23. 09. 2025.

Ubistvo deteta pri porođaju predstavlja primer krivičnog dela u čijem dokazivanju medicinska veštačenja imaju ključnu ulogu. Kako bi objasnio zašto su medicinska veštačenja značajna za dokazivanje predmetnog krivičnog dela, autor ukratko prikazuje elemente bića krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju, za čije je utvrđivanje uglavnom neophodno posedovanje stručnih znanja iz oblasti medicine. U centralnom delu rada, autor analizira dokazna sredstva koja organu postupka stoje na raspolaganju prilikom utvrđivanja činjenica medicinskog karaktera, a posebno se fokusira na medicinska veštačenja, te prikazuje do kojih se saznanja uz njihovu upotrebu može doći, potkrepljujući ih primerima iz aktuelne sudske prakse. U tom smislu, autor analizira dve vrste medicinskih veštačenja: veštačenje na osnovu telesnog pregleda okrivljene, koje se sprovodi radi utvrđivanja činjenice porođaja i veštačenje leša, kojim se utvrđuje novorođenost, živorođenost i uzrok smrti pasivnog subjekta. U poslednjem delu rada, autor ukazuje na sporne stavove zastupljene u sudskoj praksi i delu doktrine, prema kojima poremećaj izazvan porođajem predstavlja zakonsku pretpostavku koju u postupku ne treba utvrđivati, te daje zaključne stavove o ovom pitanju i predmetnoj temi.

Ključne reči: ubistvo deteta pri porođaju, čedomorstvo, medicinska veštačenja, telesni pregled okrivljenog, obdukcija, dokazivanje, poremećaj izazvan porođajem, analiza sudske prakse.

I UKRATKO O BIĆU KRIVIČNOG DELA UBISTVO DETETA PRI POROĐAJU

Ubistvo deteta pri porođaju, takođe poznato i kao čedomorstvo ili deteubistvo, predstavlja privilegovani oblik krivičnog dela ubistva i regulisano je članom 116. Krivičnog zakonika. Ovom zakonskom odredbom propisano je da će se majka koja liši života svoje dete za vreme porođaja ili neposredno posle porođaja, dok kod nje traje poremećaj izazvan porođajem kazniti zatvorom od šest meseci do pet godina.[1] Predmetno krivično delo karakterišu obeležja na osnovu kojih se ono razlikuje od drugih krivičnih dela,[2] a koja se odnose na izvršioca i pasivnog subjekta krivičnog dela, na vreme izvršenja krivičnog dela i na poremećaj izazvan porođajem koji u trenutku izvršenja dela mora da postoji kod izvršioca. Ono što je specifično za većinu obeležja analiziranog krivičnog dela, jeste činjenica da je za njihovo utvrđivanje uglavnom neophodno posedovanje znanja iz oblasti medicine. Kako bismo mogli da uočimo u čemu se ogleda značaj medicinskih veštačenja pri dokazivanju krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju, najpre ćemo u najkraćim crtama prikazati elemente bića ovog krivičnog dela, a potom ćemo u nastavku rada objasniti na koji način medicinska veštačenja doprinose njihovom utvrđivanju.

Na prvom mestu, specifičnost krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju ogleda se u činjenici da njegov izvršilac može biti isključivo majka deteta, što proizilazi iz zakonske formulacije dela.[3] Ovu osobenost možemo dodatno precizirati, jer izvršilac može biti ne svaka majka, već samo majka porodilja, dok saizvršilac, odnosno saučesnik odgovara za teško ubistvo.[4] Radnja izvršenja sastoji se u lišavanju života koje može biti izvršeno na razne načine, pa i nečinjenjem, s obzirom da majka u ovom slučaju ima položaj garanta.[5]

Pasivni subjekt krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju je tek rođeno dete, tj. novorođenče. Iako na prvi pogled ovakvo određivanje pasivnog subjekta ne zadaje veće probleme, ono je zapravo veoma sporno. Najpre, razgraničavanje termina plod, novorođenče i odojče od izuzetne je važnosti jer u zavisnosti od pedijatrijske zrelosti pasivnog subjekta zavisi pravna kvalifikacija krivičnog dela. Relevantan trenutak razgraničenja ploda od novorođenčeta jeste početak porođaja.[6] Porođaj počinje trudničkim bolovima, pucanjem vodenjaka i ritmičkim kontrakcijama materice kojima se potiskuje dete do odvajanja iz tela majke.[7] Stoga, možemo reći da se dete smatra plodom do trenutka započinjanja porođaja, a da se od ovog trenutka smatra novorođenčetom. Shodno ovome, u slučaju da je do usmrćenja deteta došlo dok se ono još nalazilo u materici i dok porođaj još uvek nije započeo, ono se smatra plodom i radiće se o krivičnom delu nedozvoljen prekid trudnoće.[8] U slučaju da je dete lišeno života za vreme porođaja ili neposredno nakon porođaja, ono predstavlja novorođenče, te postoji krivično delo ubistvo deteta pri porođaju. Naposletku, ako se ubijeno dete više nije nalazilo u stadijumu novorođenosti, već u fazi odojčeta[9] ili starijeg deteta, delo će biti kvalifikovano kao teško ubistvo.

Krivično delo ubistvo deteta pri porođaju mora biti izvršeno za vreme porođaja ili neposredno posle porođaja dok traje poremećaj izazvan porođajem. Po pitanju vremenskog intervala, sporno je kako treba tumačiti termin neposredno posle porođaja, odnosno koliko dugo poremećaj izazvan porođajem može trajati nakon porođaja. Generalno je zastupljen stav da ovo zavisi od okolnosti svakog pojedinog slučaja, a pre svega u zavisnosti od ličnih svojstava majke.[10] Prema stavovima medicinske nauke, ovaj period može trajati od nekoliko sati, do nekoliko dana.[11] Predmetno krivično delo može biti izvršeno samo sa umišljajem, direktnim ili eventualnim, a ukoliko nema umišljaja, postojaće krivično delo nehatno lišenje života iz člana 117. KZ-a.

II ULOGA MEDICINSKIH VEŠTAČENJA PRI UTVRĐIVANJU POJEDINIH ELEMENATA BIĆA KRIVIČNOG DELA UBISTVO DETETA PRI POROĐAJU

Prilikom dokazivanja krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju, osnovne činjenice koje je neophodno utvrditi tiču se toga da li se okrivljena zaista nedavno porodila, da li je pasivni subjekt krivičnog dela novorođenče, da li je ono bilo živo po rođenju i ako jeste, šta je uzrok njegove smrti.[12] Pored toga, dokazivanje predmetnog krivičnog dela zahteva i utvrđivanje tačnog trenutka izvršenja krivičnog dela, kao i činjenice da je kod okrivljene u trenutku ubistva deteta postojao poremećaj izazvan porođajem. Utvrđivanje i ocena navedenih činjenica, koje čine obeležja predmetnog krivičnog dela, iziskuje stručna znanja iz oblasti medicine, koje organ postupka po pravilu nema. Kako medicinska veštačenja predstavljaju jednu od najznačajnijih dokaznih radnji u postupcima u kojima se kao pravno relevantna javljaju pitanja iz oblasti medicine,[13] ona imaju ključnu ulogu prilikom dokazivanja postojanja krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju.

Radi preglednosti rada, medicinska veštačenja koja su od značaja za dokazivanje analiziranog krivičnog dela razvrstaćemo i prikazati u dve grupe: medicinsko veštačenje na osnovu telesnog pregleda okrivljene, kojim se utvrđuje da je kod nje zaista došlo do porođaja i sudskomedicinsko veštačenje leša, kojim se utvrđuje novorođenost i živorođenost pasivnog subjekta, kao i vreme i način nastupanja smrti. Iako smatramo da je prilikom dokazivanja ovog krivičnog dela neophodno sprovesti i psihijatrijsko veštačenje kojim bi se utvrdilo da li je kod okrivljene u trenutku izvršenja krivičnog dela postojao poremećaj izazvan porođajem, vladajući stavovi u sudskoj praksi su drugačiji. Zbog toga ćemo jedan deo rada posvetiti analizi ovog spornog pitanja, a tom prilikom ukazaćemo i na značaj psihijatrijskog veštačenja u dokazivanju krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju.

A. Veštačenje na osnovu telesnog pregleda okrivljene: utvrđivanje činjenice porođaja

Trenutak porođaja predstavlja bitnu činjenicu koju je u postupku neophodno utvrditi iz više razloga. Najpre, kako smo prethodno ukazali, izvršilac krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju može biti samo majka porodilja. Shodno tome, neophodno je utvrditi da je okrivljena majka pasivnog subjekta, kao i da se nedavno[14] porodila, kako bi se dostigao potreban stepen sumnje (u zavisnosti od faze postupka) koji ukazuje da je okrivljena izvršilac krivičnog dela. Utvrđivanje činjenice porođaja neophodno je i s obzirom da ovo delo može biti izvršeno samo za vreme porođaja ili neposredno posle porođaja dok kod okrivljene postoji poremećaj izazvan porođajem.

Na ovom mestu, treba ukazati na okolnost da se krivično delo ubistvo deteta pri porođaju najčešće izvršava u kući okrivljene i to na sam dan porođaja.[15] Ovo potvrđuje i stanje u aktuelnoj sudskoj praksi jer su se okrivljene, prema činjeničnom stanju u svim analiziranim presudama, porađale same, u svojim kućama, prethodno krijući trudnoću od članova domaćinstva i dete lišavale života za vreme porođaja. Samo u jednom slučaju, okrivljena se javila lekaru u toku trudnoće i to sa željom da je prekine,[16] dok se u svim ostalim slučajevima okrivljene nisu javljale lekaru radi održavanja trudnoće. Kako je do porođaja uvek dolazilo u kućnim uslovima, činjenica trudnoće, a i porođaja, nije bila evidentirana u medicinskoj dokumentaciji. Iz ovog razloga, kada je u pitanju krivično delo ubistvo deteta pri porođaju, nije uvek jednostavno dokazati da je do porođaja uopšte i došlo.

Ipak, utvrđivanje ove činjenice ne mora nužno predstavljati problem jer okrivljena uglavnom, iako ne priznaje da je izvršila ovo krivično delo, priznaje da jeste rodila dete. U prilog tome govori činjenica da je u gotovo svim analiziranim presudama u toku postupka majčinstvo okrivljene nad detetom koje je lišeno života bilo nesporna činjenica.[17] Međutim, postoje slučajevi kada pre samog pokretanja postupka majka negira da je prošla kroz porođaj. U jednoj od analiziranih presuda okrivljena je čak i u kolima hitne pomoći na putu ka zdravstvenoj ustanovi tvrdila da je obilno krvarenje koje ima uzrokovano menstruacijom, a ne porođajem,[18] te negirala da je do porođaja došlo. U takvim okolnostima, ukoliko bi okrivljena ostala pri tvrdnji da se nije porodila, utvrđivanje ove činjenice moglo bi da bude otežano.

Ukoliko ne postoji priznanje okrivljene ili svedočenje drugih lica, kao ni medicinska dokumentacija iz koje se može utvrditi da je do porođaja došlo, mogući način dokazivanja ove činjenice jeste ginekološki pregled bez koga je teško sa sigurnošću utvrditi da se žena u prethodnom skorijem periodu porodila. Sigurni znaci skorašnjeg porođaja mogu se uočiti samo telesnim pregledom žene, koji može otkriti tamnu prebojenost bradavica, povećanu matericu,[19] rastegnutost vagine i proširenost grlića materice.[20] U analiziranoj sudskoj praksi, činjenica da je okrivljena nedavno prošla kroz proces porođaja utvrđivana je na osnovu izveštaja o pregledu lekara specijaliste ginekologije, kojom prilikom su kod okrivljenih uočene sledeće okolnosti: okrvavljenost u donjim partijama tela,[21] rascep međice, rascep vagine, materica pozicionirana u visini pupka, delovi posteljice i plodovih ovojaka u materici,[22] kao i delovi posteljice i pupčanika koji vire iz vagine.[23] Sve ovo nesumnjivo je predstavljalo dokaz nedavnog porođaja na strani okrivljene.

Međutim, prethodno smo ukazali na značajan problem u ovom domenu, a to je da u većini slučajeva u kojima je došlo do ubistva deteta pri porođaju, majka tokom trudnoće nije išla na lekarske preglede. Do saznanja o učinjenom delu došlo je zbog toga što se izvršiteljka javila zdravstvenoj ustanovi za pomoć zbog komplikacija nastalih nakon porođaja, tek kada su one u značajnijoj meri ugrozile njen život. Takve situacije stvorile su mogućnost da činjenica o porođaju bude zvanično evidentirana u dokumentaciji zdravstvene ustanove, te da se ona u postupku može utvrditi uvidom u izveštaj lekara specijaliste ginekologije koji je sproveo pregled porodilje, kao i na osnovu njegovog svedočenja.

Međutim, s obzirom da se u većini analiziranih presuda okrivljene nisu javljale lekaru za vreme trajanja trudnoće, može se desiti da trudnoća i porođaj nikada ne budu zvanično evidentirani i da element bića krivičnog dela u vidu porođaja ne može da se dokaže uvidom u zdravstvenu dokumentaciju. Iako u praksi u prethodnih deset godina to nije bio slučaj, jer su izvršeni pregledi zapravo i bili način saznanja za krivično delo,[24] potencijalno se može desiti situacija da majka porodilja ne pristaje na pregled kojim bi se moglo utvrditi da se u prethodnom periodu porodila. Ovo može predstavljati značajan problem pogotovo uzevši u obzir prirodu potrebnog pregleda. Naime, nije dovoljno samo utvrditi da je okrivljena majka deteta, što može biti utvrđeno uzimanjem uzoraka za forenzičko-genetičku analizu,[25] već je za dokazivanje krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju neophodno dokazati činjenicu da je dete lišeno života za vreme porođaja ili neposredno posle porođaja. Sigurne znake porođaja moguće je uočiti samo ginekološkim pregledom. Stoga se postavlja pitanje, da li je u ovakvoj situaciji pregled moguće izvršiti bez saglasnosti okrivljene i kroz koju dokaznu radnju je to moguće sprovesti?

1. Utvrđivanje činjenice porođaja u situaciji kada okrivljena ne pristaje na telesni pregled

Kada okrivljena u postupku povodom krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju negira da se porodila, a u slučaju da se ova činjenica ne može utvrditi uvidom u medicinsku dokumentaciju ili svedočenjem drugih lica, neophodno je pristupiti njenom neposrednom utvrđivanju pregledom okrivljene. U ovom slučaju okrivljena predstavlja tzv. pasivno dokazno sredstvo, te u ovom smislu nema pravo na nesamoinkriminisanje, jer bi u protivnom neka krivična dela bilo veoma teško ili čak nemoguće dokazati.[26] Pored toga, autori naglašavaju da bi u svakom slučaju kada je osumnjičeni poznat, neizostavno trebalo izvršiti i sudskomedicinski pregled njegovog tela.^[27]

U skladu sa navedenim, u slučaju da okrivljena negira porođaj, nad njom je neophodno izvršiti telesni pregled, kako bi se uočili znaci i utvrdila činjenica porođaja. Ovde treba ukazati na okolnost da među stručnjacima postoji nesuglasica oko toga da li telesni pregled okrivljenog predstavlja uviđaj nad licem ili oblik veštačenja. Autori objašnjavaju da u slučaju ako se telesni pregled lica vrši da bi se utvrdile činjenice u postupku, radi se o uviđaju, dok telesni pregled lica za koji je potrebno stručno znanje kojim ne raspolaže organ postupka predstavlja veštačenje.[28] Imajući u vidu osobenosti znakova porođaja na koje smo ukazali, kao i prirodu samog ginekološkog pregleda, telesni pregled okrivljene u ovom slučaju biće sproveden na osnovu odredaba o veštačenju koje će izvršiti veštak medicinske struke i to specijalista ginekologije i akušerstva ili specijalista sudske medicine, u zavisnosti od okolnosti konkretnog slučaja.

Pored navedene, za utvrđivanje činjenice porođaja u obzir dolazi primena još jedne dokazne radnje, a to je uzimanje uzoraka biološkog porekla. Naime, čl. 141. st. 1. ZKP-a propisano je da se uzimanju uzoraka biološkog porekla i preduzimanju drugih medicinskih radnji koje su po pravilu medicinske nauke neophodne radi analize i utvrđivanja činjenica u postupku, može pristupiti i bez pristanka okrivljenog, izuzev ako bi zbog toga nastupila kakva šteta po njegovo zdravlje.[29] S obzirom da zakonodavac predviđa mogućnost preduzimanja drugih medicinskih radnji koje su neophodne radi utvrđivanja činjenica u postupku, ova dokazna radnja može se preduzeti u svrhu utvrđivanja skorijeg porođaja okrivljene, gde bi se druga medicinska radnja u ovakvim okolnostima odnosila na ginekološki pregled. Pritom, ovu dokaznu radnju sprovodi zdravstveni radnik po naredbi javnog tužioca ili suda,[30] što je takođe od značaja zbog prirode potrebnog pregleda.

B. Veštačenje leša: utvrđivanje novorođenosti, živorođenosti i uzroka smrti pasivnog subjekta; utvrđivanje vremena izvršenja krivičnog dela

1. Utvrđivanje novorođenosti

U delu rada koji se odnosio na elemente bića krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju, ukazali smo na činjenicu da pasivni subjekt ovog krivičnog dela može biti samo novorođenče. Dok trenutak od koga se dete može smatrati novorođenčetom mahom nije sporan,[31] ono što izaziva nedoumice jeste do kog trenutka postoji novorođenost, odnosno kada dete prestaje da bude novorođenče? Odgovor na ovo pitanje pronalazimo u medicinskoj nauci, te je stoga određivanje sudskomedicinskog veštačenja ključno i neophodno radi utvrđivanja činjenice da li pasivni subjekt predmetnog krivičnog dela ispunjava uslov u vidu novorođenosti. Kao što smo prethodno objasnili, pravilno utvrđivanje starosti pasivnog subjekta je od izuzetnog značaja, jer u slučaju da je do lišavanja života deteta došlo dok se ono nalazilo u stadijumu ploda, radilo bi se o krivičnom delu nedozvoljen prekid trudnoće, a ako je pak bilo u fazi odojčeta ili starijeg deteta, delo bi bilo kvalifikovano kao teško ubistvo. Krajnji zaključak da li dete koje je lišeno života predstavlja novorođenče doneće lekar sudske medicine nakon sprovedene obdukcije i utvrđivanja spoljašnjih i unutrašnjih znakova novorođenosti.

Najčešći kriterijumi prilikom određivanja novorođenosti jesu činjenice da omeđavanje pupčanika nije završeno, da creva još sadrže mekonijum i da novorođenče još nije podojeno.[32] S obzirom na navedene pokazatelje i vremenski period koji je za njih relevantan, prosečno doba trajanja novorođenosti može se odrediti između dva i četiri dana.[33] Dakle, za potrebe određivanja novorođenčeta u svetlu krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju, novorođenčetom se smatra dete od početka porođaja, pa u proseku od dva do četiri dana nakon porođaja, a najduže sedam dana.[34]

Dodatne karakteristike koje ukazuju na novorođenost jeste prosečna dužina deteta od oko 50 cm, prisutnost sirastog maza na koži, postojanje porođajnog naduva i pupčana vrpca koja je pripojena za posteljicu i plod.[35] Prema stanju pupčane vrpce moguće je i preciznije odrediti stadijum novorođenosti. Naime, rođenjem se u pupčanoj vrpci nalazi oko 100 cm³ krvi,[36] te krvava i nepodvezana pupčana vrpca ukazuje da je novorođenče staro najviše par sati. Sasušena pupčana vrpca ukazuje na starost do pet dana, dok potpuno otpala pupčana vrpca označava da je period novorođenosti prošao.[37] U pojedinim slučajevima iz analizirane sudske prakse, novorođenost pasivnog subjekta utvrđivana je uvidom u izveštaj opšte bolnice u kojoj je sprovedena obdukcija leša deteta, te je zaključeno da prisustvo pupčanika definitivno ukazuje na novorođenče.[38] Takođe, u jednom od dva slučaja kada je ovo delo ostalo u pokušaju, novorođenče je na koži imalo sirasti namaz i tragove stare krvi, sa prisutnim pupčanikom, te je procenjeno da je u prvim satima života.[39]

2. Utvrđivanje živorođenosti

Da bi postojalo krivično delo ubistvo deteta pri porođaju, na strani pasivnog subjekta neophodno je da bude ispunjen još jedan uslov, a to je da dete bude živo rođeno. Ukoliko uslov živorođenosti nije ispunjen, ne može se govoriti o krivičnom delu ubistvo deteta pri porođaju. Ako smrt nastupi intrauterino, pre ili tokom porođaja, govori se o mrtvorođenčetu, što isključuje čedomorstvo. U tom slučaju, eventualno može biti reči o nedozvoljenom prekidu trudnoće, ako se utvrdi da do pobačaja nije došlo spontano, već je on namerno izazvan.[40] Da je novorođenče rođeno živo utvrđuje se na osnovu veštačenja veštaka specijaliste sudske medicine koji obavlja obdukciju. Znaci živorođenosti ogledaju se u količini vazduha pronađenog u plućima, želucu i početnim vijugama tankog creva, što ukazuje da je novorođenče barem nekoliko minuta disalo, odnosno bilo živo, na koji način je živorođenost i bila utvrđena u slučajevima iz analiziranih presuda.[41]

3. Utvrđivanje uzroka i mehanizma nastanka smrti pasivnog subjekta

Ukoliko je sudskomedicinskim veštačenjem leša ustanovljeno da se radi o novorođenčetu koje je bilo živo pri rođenju, naredni korak prilikom dokazivanja postojanja ovog krivičnog dela jeste utvrđivanje uzroka smrti pasivnog subjekta, kao i mehanizma nastanka tog uzroka. Zbog značaja utvrđivanja uzroka smrti prilikom dokazivanja postojanja krivičnog dela, u ZKP-u se precizira kakva treba da bude sadržina mišljenja koje veštak treba da dậ na osnovu izvršene obdukcije.[42] Tako je članom 130. stavovima 4. i 5. ZKP-a propisano da će u mišljenju veštak naročito navesti poreklo i neposredni uzrok smrti, kao i šta je taj uzrok izazvalo.[43] Ako je na lešu nađena kakva povreda, utvrdiće se da li je tu povredu naneo neko drugi, čime je naneta, na koji način, koliko vremena pre nego što je smrt nastupila i da li je ona prouzrokovala smrt, a ako je na lešu nađeno više povreda, utvrdiće se da li je svaka povreda naneta istim sredstvom i koja je povreda prouzrokovala smrt, da li je više smrtonosnih povreda, kakav je redosled njihovog nastanka i da li su samo neke od njih prouzrokovale smrt ili je smrt posledica njihovog skupnog delovanja.[44] Zakonodavac posebnu pažnju posvećuje slučajevima smrti novorođenčeta, te propisuje obavezu da se pri pregledu i obdukciji novorođenčeta obavezno utvrdi i njegova starost, sposobnost za vanmaterični život, uzrok smrti i da li je rođeno živo ili mrtvo.[45]

Prema podacima iz domaće sudske prakse, kao najčešća radnja izvršenja ovog krivičnog dela javlja se udušenje, koje nastaje usled mehaničkog ugušenja izazvanog stezanjem šakom ili šakama u predelu vrata,[46] zapušenja usana i nosa[47] ili udisanja i prodora tečnosti u sitne završne delove organa za disanje.[48] Pored toga, u jednom od slučajeva iz sudske prakse, radnja izvršenja ovog krivičnog dela sastojala se u udarcima stopalom noge u predelu glave.[49] Pored radnji činjenja, kod krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju, kao radnja izvršenja krivičnog dela moguća je i radnja nečinjenja. Kao primeri radnje izvršenja nečinjenjem, u sudskoj praksi javljaju se ostavljanje deteta bez nužne pomoći u situaciji kada mu je pupčanik ostao dvostruko obmotan oko vrata, kao i neuklanjanje ovojnica koje su delimično prekrivale lice deteta.[50]

4. Utvrđivanje vremena izvršenja krivičnog dela

Pored toga što se veštačenjem leša novorođenčeta utvrđuje njegova starost u trenutku smrti, a time i tačan trenutak porođaja, sudskomedicinskim veštačenjem leša može se doći do utvrđivanja još jedne značajne činjenice, a to je trenutak kada je dete lišeno života. Prema stanju leša i znacima smrti koji se na njemu uočavaju, moguće je utvrditi tačno vreme smrti. Tako, mrtvačka hladnoća ekstremiteta nastupa nakon jednog časa od trenutka smrti, dok do potpunog ohlađenja leša dolazi nakon 30 do 40 sati.[51] Mrtvačke pege se stvaraju 1-2 sata nakon smrti, a mrtvačka ukočenost nastaje posle 3-6 sati, a iščezava otprilike posle 24 sata.[52] U slučajevima kada je od nastupanja smrti do trenutka pronalaska leša prošlo više od 48 sati, vreme smrti se primarno određuje na osnovu truležnih promena leša.[53]

 Dakle, uz pomoć sudskomedicinskog veštačenja leša novorođenčeta može se utvrditi dvostruki vremenski interval koji je od značaja prilikom dokazivanja ubistva deteta pri porođaju: utvrđivanje činjenice kada je tačno došlo do porođaja i utvrđivanje činjenice kada je nastupila smrt deteta. Ovo je od izuzetne važnosti s obzirom da predmetno krivično delo može biti izvršeno samo za vreme porođaja ili neposredno posle porođaja dok kod majke postoji poremećaj izazvan porođajem, zbog čega je neophodno utvrditi kada je došlo do porođaja, a kada do lišenja života deteta. Vreme izvršenja ovog krivičnog dela usko je povezano sa poslednjim obeležjem koje zapravo i predstavlja osnov privilegovanja ove vrste ubistva, a to je da je do ubistva deteta došlo usled poremećaja koji je prouzrokovan porođajem.

III POREMEĆAJ IZAZVAN POROĐAJEM: POSTOJI LI POTREBA ZA PSIHIJATRIJSKIM VEŠTAČENJEM ILI SE OVAJ POREMEĆAJ PRETPOSTAVLJA?

Poremećaj izazvan porođajem, kao obeležje krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju, predstavlja razlog i osnov propisivanja ovog oblika ubistva kao privilegovanog. Ubistvo deteta pri porođaju od strane majke posebno je inkriminisano i zaprećeno blažom kaznom zbog specifičnog stanja majke kao izvršioca u tom momentu.[54] S obzirom da će od (ne)ostvarenosti ovog elementa zavisiti kvalifikovanje krivičnog dela kao privilegovanog, od izuzetnog je značaja ispravno utvrditi ispunjenost uslova postojanja poremećaja izazvanog porođajem kod majke u trenutku izvršenja krivičnog dela.[55] Međutim, to nije jednostavan zadatak. Štaviše, po ovom pitanju stavovi su toliko protivurečni, da ne postoji saglasnost čak ni po pitanju toga da li ovaj poremećaj uopšte treba utvrđivati. Naime, prema pojedinim autorima, u slučaju ubistva deteta za vreme porođaja postoji neoboriva zakonska pretpostavka da je kod majke postojao poremećaj izazvan porođajem. Prema njihovom gledištu, poremećaj izazvan porođajem postoji uvek kada je delo izvršeno za vreme porođaja, a utvrđuje se samo ako je radnja izvršenja preduzeta posle porođaja.[56]

Autori koji zastupaju suprotni stav svoje argumente zasnivaju na medicinskom aspektu porođaja, polazeći od toga da nije opravdano smatrati da se ovakva vrsta poremećaja javlja kod svake porodilje, te ističu da porođaj sam po sebi ne predstavlja bolesno stanje, već predvidiv fiziološki proces koji redovno ne izaziva nikakve poremećaje. Usled toga, zastupnici ovakvog shvatanja smatraju da se poremećaj izazvan porođajem mora utvrđivati u svakom konkretnom slučaju.[57]

Mada pojedini autori smatraju da način zakonskog regulisanja koji glasi ,,dok kod nje traje poremećaj izazvan porođajem" upućuje na stanovište da je namera zakonodavca bila da se postojanje poremećaja pretpostavlja za vreme trajanja porođaja,[58] smatramo da ne bi bilo opravdano voditi se ovakvim zaključkom. Naime, u skladu sa stavovima medicinske struke, ne bi bilo ispravno pretpostavljati da se kod svake porodilje u toku porođaja javlja ovakva vrsta poremećaja.[59] Posmatrajući iz ugla medicinske nauke, za poremećaj na kome se bazira krivično delo ubistva deteta pri porođaju ne postoji medicinsko obrazloženje, te se na njemu ne bi mogla bazirati privilegija u krivičnom postupku.[60] Poremećaj uzrokovan porođajem najčešće nastaje usled same težine porođaja, psihičke i fizičke iscrpljenosti porodilje, gubitka krvi, malaksalosti i slično,[61] a ne možemo se složiti da svaka porodilja pri porođaju doživi ovakve poteškoće. Postoji znatan broj žena čiji porođaj protekne bez većih i značajnijih psihofizičkih napora, te ne bi bilo opravdano pretpostavljati da u trenutku porođaja i kod njih postoji navedeni poremećaj. Štaviše, medicinski stručnjaci ističu da i kod teških, bolnih i dugotrajnih porođaja, psihička i fizička iscrpljenost može dovesti do prolazne ravnodušnosti prema detetu, ali svakako ne i do njegovog ubistva.[62]

Argument koji govori u prilog stanovištu da poremećaj izazvan porođajem treba utvrđivati u svakom slučaju tiče se i situacije u kojoj trudnica u toku trudnoće planira ubistvo svog deteta po porođaju. Ako bismo prihvatili stav da se poremećaj izazvan porođajem pretpostavlja kod svake porodilje, došli bismo u situaciju da će za privilegovani oblik ubistva biti kažnjena i ona porodilja koja je u toku cele trudnoće planirala da po porođaju liši života svoje dete, pa je to i učinila. Ipak, čini se da se sudska praksa priklanja ovoj opciji, te kod krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju drži za „dovoljno“ da je dete lišeno života za vreme porođaja, iako okolnosti slučaja, kao što su prethodni pokušaji abortusa, skrivena trudnoća porođaj na skrovitom mestu, sakrivanje ili uništavanje leša i drugo, nedvosmisleno govore da je delo unapred planirano.[63]

U analiziranim presudama iz aktuelne sudske prakse, okrivljene su u najvećem broju slučajeva krile trudnoću od svih, pa i od članova svoje porodice, a takođe su se porađale same u skrovitim delovima domaćinstva, što pored toga što predstavlja indiciju na počinjenje čedomorstva,[64] može ukazivati i da je ono bilo planirano. Ipak, u sudskoj praksi je uočljiva tendencija pretpostavljanja poremećaja izazvanog porođajem, te ga sud često nije utvrđivao.[65] U par slučajeva, došlo je do određivanja psihijatrijskog veštačenja uračunljivosti okrivljene, pa su se veštaci u okviru nalaza i mišljenja o uračunljivosti donekle doticali i činjenice poremećaja prouzrokovanog porođajem. Ono što ovakva rešenja čini dodatno pogrešnim jeste činjenica da se poremećaj izazvan porođajem ne procenjuje sa aspekta odredaba o neuračunljivosti.[66]

 S obzirom na ukazane stavove stručnjaka medicinske struke koji nisu saglasni da poremećaj uzrokovan porođajem može dovesti do ubistva deteta pri porođaju, smatramo da ovo nikako ne sme predstavljati činjenicu koja se u postupku pretpostavlja, već da se ona mora utvrditi u svakom konkretnom slučaju. Sama činjenica da ubistvo deteta pri porođaju predstavlja privilegovani oblik ubistva ukazuje na neopravdanost svojevrsnog dodatnog privilegovanja majke u vidu pretpostavljanja ispunjenosti uslova za postojanje ovog oblika krivičnog dela. Stoga, smatramo da je u postupku povodom krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju neophodno sprovesti i psihijatrijsko veštačenje nad okrivljenom u cilju utvrđivanja poremećaja izazvanog porođajem tempore criminis.

U doktrini nailazimo i na stavove da, pošto poremećaj izazvan porođajem predstavlja obeležje bića krivičnog dela, ovu činjenicu koja se odnosi na psihičko zdravlje majke sud može utvrditi na osnovu bilo koje dokazne radnje,[67] te da nije obavezan odrediti psihijatrijsko veštačenje. Prema ovim autorima, na osnovu saslušanja okrivljene, ispitivanja svedoka i svog stručnog i opšteg znanja, sud može da utvrdi ovu činjenicu i izvede zaključak o postojanju poremećaja izazvanog porođajem, na osnovu slobodnog sudijskog uverenja.[68]

S obzirom da ni medicinski stručnjaci nisu saglasni o prirodi, simptomima i dejstvu poremećaja izazvanog porođajem, a poseduju daleko veće obrazovanje u ovoj oblasti od stručnjaka iz oblasti pravosuđa, smatramo da sud ne može imati dovoljno stručnog znanja u ovom domenu, te da ovakvu činjenicu ne bi trebalo samostalno da utvrđuje. Nemali broj pravnika zalaže se za to da se svaki slučaj krvnog delikta, a posebno ubistva, psihološki veštači.[69] U slučaju da se sud odluči za ovakvo rešenje, što bi bilo najcelishodnije, psihijatrijsko veštačenje treba poveriti lekaru psihijatru, neuropsihijatru ili centrima za sudsku psihijatriju.[70] U svom nalazu i mišljenju, veštak će utvrditi da li je kod okrivljene tempore criminis postojao poremećaj izazvan porođajem, da li je bio u uzročno-posledičnoj vezi sa porođajem i na koji način se odrazio na psihičko stanje majke, odnosno da li je on doveo do posledice u vidu ubistva deteta.[71]

Ovakvo rešenje predstavljalo bi jedini ispravan način utvrđivanja ispunjenosti uslova za privilegovanje majke porodilje koja liši života svoje dete usled poremećaja koji je kod nje izazvao porođaj. Iako je opasnost od zloupotreba psihologije u krivičnom postupku nemoguće izbeći, bolje je izložiti se takvom riziku nego se prikloniti „zdravorazumskom“ tumačenju pravnika.[72] Na kraju, ukazujemo na apel starijih kolega da se psihijatri, a naročito pravnici, dosledno pridržavaju kompetencija sopstvenog poziva, jer se samo na taj način može povratiti dignitet psihijatrijskog veštačenja u obostranom interesu i krivičnog prava i psihijatrije.[73]

IV ZAKLJUČAK

Utvrđivanje činjenica neophodnih za dokazivanje krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju neminovno zahteva posedovanje stručnih znanja iz oblasti medicine. Najpre, potrebno je utvrditi da je kod okrivljene došlo do porođaja, kako bi se dostigao potreban stepen sumnje koji ukazuje da je ona izvršilac krivičnog dela. Pored toga, s obzirom na to da se ovo krivično delo može izvršiti samo za vreme porođaja ili neposredno posle porođaja, i u tom smislu je utvrđivanje ove činjenice neophodno. Jedan od mogućih načina utvrđivanja činjenice porođaja, ukoliko ne postoji priznanje okrivljene ili svedočenje drugih lica, jeste veštačenjem veštaka medicinske struke ili uzimanjem uzoraka biološkog porekla.

Sudskomedicinskim veštačenjem dolazi se do utvrđivanja činjenice da li je pasivni subjekt u trenutku izvršenja krivičnog dela bio u stadijumu ploda, novorođenčeta ili deteta starijeg starosnog doba od novorođenosti, od čega zavisi pravilna kvalifikacija krivičnog dela. Pored novorođenosti, na strani pasivnog subjekta u trenutku izvršenja krivičnog dela mora biti ispunjen i uslov živorođenosti, što takođe može biti utvrđeno veštačenjem leša pasivnog subjekta. Uz to, sudskomedicinsko veštačenje neophodno je sprovesti i radi utvrđivanja uzroka smrti pasivnog subjekta, kao i mehanizma nastanka tog uzroka, a tom prilikom veštak će u odnosu na stanje leša pružiti i informaciju o trenutku smrti, što je od značaja za utvrđivanje vremena izvršenja krivičnog dela.

Naposletku, kao najspornija stvar kod krivičnog dela ubistvo deteta pri porođaju javlja se nedoumica po pitanju toga da li je za njegovo postojanje neophodno utvrditi prisustvo poremećaja izazvanog porođajem kod okrivljene tempore criminis ili ovaj poremećaj predstavlja zakonsku pretpostavku koja se ne dokazuje. Vodeći se stavovima medicinske nauke, smatramo da poremećaj izazvan porođajem nije okolnost koja redovno prati postupak porođaja, te da ga u tom smislu ne treba pretpostavljati, već utvrđivati. U tom slučaju, dokazna radnja koju u ovom cilju treba sprovesti jeste psihijatrijsko veštačenje kojim će veštak utvrditi da li je kod okrivljene tempore criminis postojao poremećaj, da li je bio u uzročno-posledičnoj vezi sa porođajem i na koji način se odrazio na psihičko stanje majke. Sva ostala rešenja vodila bi neopravdanom dodatnom privilegovanju majke, što smatramo nedopustivim.

Jelena Stanisavljević*

THE ROLE OF MEDICAL EXPERTS IN PROVING THE CRIMINAL OFFENSE OF KILLING A CHILD DURING CHILDBIRTH

Summary

Killing a child during childbirth is an example of a crime in which medical expertise plays a key role in proving. In order to explain why medical expertise is important for proving the criminal offense in question, the author briefly presents the elements of the criminal offense of killing a child during childbirth, for the determination of which it is generally necessary to have professional knowledge in the field of medicine. In the central part of the paper, the author analyzes the means of evidence available to the procedural body when determining facts of a medical nature, focuses especially on medical expert reports, and shows what facts can be obtained with their use, supporting them with examples from current judicial practice. In this sense, the author analyzes two types of medical expertise: expertise based on the physical examination of the defendant, which is carried out to determine the fact of childbirth, and autopsy, which determines the newborn, live birth, and cause of death of the passive subject. In the last part of the paper, the author points out the disputed positions represented in the judicial practice and part of the doctrine, according to which the psychological disorder caused by childbirth represents a legal assumption that should not be determined in the procedure, and gives concluding positions on this issue and the topic in question.

Keywords: criminal offense of killing a child during childbirth, infanticide, medical expertise, autopsy, physical examination of the defendant, evidence, psychological disorder caused by childbirth, analysis of court practice.